MOSEBETSI O LOKELANG HO ETSWA

MOSEBETSI O LOKELANG HO ETSWA
Ho fana ka tshebeletso e ikgethang ho beng
kaofela ba diphoofolo tse ruilweng ka ho lwantsha
le ka patlisiso e atlehileng ya boshodu ba diruuwa.
tshwauwa hape ho latela
melao e fanweng.
1. M
OLAO WA BOSHODU
BA MOHLAPE, 1959
(NOMORO YA 37 YA
MOLAO WA 1959)
KAROLO 6
Motho ya rekisang diruuwa
o tla fana ka tokomane ya
lesedi:
Tokomane ya lesedi e lokelwa
ho tlatswa ke motho ya fanang
ka mohlape:
➤➤ Karolo 6 (1) Motho e
mong le e mong ho
kopanyelletsa le mofantisi,
moemedi kapa mmaraka o
rekisang, ya bapatsang, ya
fanang kapa ka mokgwa
leha e le ofe a rekisa
diruuwa leha e le dife ho
motho leha ele ofe ka nako
ya ho amohela o tla fa
motho yeo a mo rekisetsang,
a bapatsang, a mo fang
kapa ho tsamaisa, o tla mo
fa tokomane e bitswang
tokomane ya lesedi.
➤➤ Karolo 6 (3) Motho leha
e le ofe yeo a amohelang
tokomane ya lesedi ho ya ka
molawana (1) o tla e boloka
ho yena bonyane ka nako e ka
etsang selemo.
diruuwa leha e le
dife kapa dihlahiswa
tseo e seng tsa hae
a sebedisa mebila ya
setjhaba kapa ka thoko
ho mebila ya setjhaba ntle
leha e ba o tshwere ho yena
setifikeiti (setifikeiti sa tloso)
seo a se fuweng ke monga
diruuwa kapa dihlahiswa kapa
moemedi ya dumelletsweng
ka molao ke mong wa
diruuwa.
2. M
OLAO WA LESEDI LA
DIPHOOFOLO, 2002
(NOMORO YA 6 YA MOLAO
WA 2002)
KAROLO 8
KAROLO 7
Diruuwa kapa dihlahiswa tse
romelwang ka makoloi, tse
romelwang kapa tse thothwang
ho sebediswa mebila ya setjhaba
kapa ka thoko ho mebila ya
setjhaba:
Mesebetsi ya monga diruuwa:
➤➤ Karolo 8 (1) e bontsha hore ha
ho na motho ya ka kgannang,
ho romela kapa ho thotha
➤➤ Beng kaofela ba dikgomo,
dinku, dipodi le dikolobe ba
lokela ho ngodisa letshwao
la lesedi ofising ya mongodisi
wa lesedi la diphoofolo.
➤➤ Monga diruuwa ka mong o
lokela ho tshwaya diphoofolo
tsa hae ka tsela yeo a
laetsweng ka teng.
➤➤ Dikgomo , dinku, dipodi
le dikolobe kaofela tseo
letshwao la tsona la lesedi
le sa hlakang kapa le sa
bonahaleng, le lokela ho
➤➤ Beng ba phoofolo leha e le
efe e nang le letshwao la
lesedi, ya batlang ho rekisa,
ho bapatsa kapa ho fana
ka phoofolo mahareng a
matsatsi a 14 ka mora hore
e be monga phoofolo yeo, o
lokela ho fa monga phoofolo
e motjha tokomane ya lesedi.
Sena se bolela hore mahareng
a matsatsi a 14 phoofolo e ka
tsamaiswa ka ntle le hore e
tjheseletswe ka letshwao la
monga yona e motjha kaha
e se e ntse e na le letshwao
la monga yona wa pele mme
le tokomane ya lesedi e se e
fanwe.
➤➤ Monga phoofolo ya batlang
ho rekisa, ho bapatsa kapa ho
fana ka phoofolo, o lokela ho
tshwaya phoofolo ka letshwao
la hae pele a e tsamaisa.
Monga phoofolo o lokela ho
fa monga phoofolo e motjha
tokomane ya lesedi. Monga
phoofolo e motjha o lokela
ho boloka tokomane ya lesedi
ka nako e etsang selemo.
Sena se bolela hore ka mora
matsatsi a 14 phoofolo e ka
se tsamaiswe ka ntle le hore
e tjheseletswe ka letshwao
la monga yona e motjha le
tokomane ya lesedi.
3. D
ILEMO TSA DIPHOOFOLO
KA NAKO YEO DI
FUMANANG LETSHWAO
(MOLAO 11)
Kgomo
➤➤ E ka takwa mokgora ho tloha
ha e na le kgwedi e lenngwe.
➤➤ E lokela ho tshwauwa ha e na
le dikgwedi tse tsheletseng.
– hape
➤➤ Di
ka tjheselletswa ka
letshwao ho tloha ha di na
le dikgwedi tse tsheletseng.
Dipere
➤➤ E ka tjheseletswa ka letshwao
➤➤ Di ka takwa ho tloha ha
➤➤ E lokela ho tjheseletswa ka
➤➤ Di ka tjheseletswa ka
Diruuwa tse nyane
4. M
OLAO WA 2000 WA
POLOKEHO YA NAMA
(NOMORO 40 YA MOLAO
WA 2000)
ha e na le dikgwedi tse
tsheletseng - hape
letshwao ha e na le meno a
mabedi a ka pele a tsitsitseng
(lekgatheng la meno a
mabedi).
➤➤ Di lokela ho takwa mokgora
ho tloha ha di na le kgwedi e
lenngwe.
Dikolobe
➤➤ Di lokela ho takwa mokgora
ho tloha ha di na le kgwedi e
lenngwe.
di na le dikgwedi tse
tsheletseng – hape
letshwao ho tloha ha di na
le dikgwedi tse leshome le
metso e mmedi.
KAROLO 7
Ho thibela ho hlajwa ha
diphoofolo dibakeng tse
ding ntle le dilagapaleng,
le ba dumeletsweng ka ho
kgetheha:
Dimpshe
➤➤ Di ka takwa mokgora ho tloha
ha di na le kgwedi e lenngwe
Job No.: JS/282/3572d
ho bona se lokelwa ho
bolokwa se notletswe
kapa ho thibelwa ka
dinako tsohle.
➤➤ Karolo 7 (1) e bontsha hore ha
hona motho yeo mohlomong
a ka a) hlabang phoofolo leha e le
efe sebakeng leha e le sefe
ntle le selagapala;
b) d
umellang ho hlajwa ha
phoofolo leha e le efe
sebakeng leha e le sefe ka
tlasa bolaodi ba hae ntle
le haeba sebaka seo ke
selagapala; kapa
c) a ka rekisang kapa ho fana
ka nama bakeng sa ho jewa
ke batho le diphoofolo
ntle le haeba e hlajwa
selagapaleng; kapa
➤➤ Karolwana (1) ha e sebetse
ha ho hlajwa bakeng sa ho
jewa ke wena kapa bakeng
sa morero wa setho kapa
bodumedi.
➤➤ Karolo 7 (2) e bontsha hore
ha ho na dihlahiswa tsa
nama kapa diphoofolo tse
fumanweng phoofolong
e hlabuweng jwalokaha
ho nahanetswe ka hloko
ho temana (a) e ka nna ya
rekisetswa motho leha e le
ofe.
5. DITEMOSO
➤➤ Beng ba diphoofolo tse
ruilweng ba lokela ho
boloka diterata le diheke
kaofela di le boemong
bo loketseng ho sireletsa
diphoofolo tsa bona tse
ruilweng. Ho hirwa ha
mosebeletsi ya kwetlisitsweng
ka ho kgetheha a ka
nahanelwa ho lebela terata
letsatsi le leng le le leng. A
ka bona haeba terata e na le
masoba le mekoti e ka tlasa
terata e ya lokiswa hanghang.
O lokela ho hlahloba hore di
lokisitswe wena ka bowena
➤➤ Sebaka sa ho laitjha ka
masakeng kapa polasing se
leng hole mme o sa kgone
➤➤
a o nahanela ho
H
reka polasi e nngwe e
eketsehileng, hopola,
“bahiri ba leng siyo ha ba
bokelle dimela”. Ho e na
le hoo leka ho reka haufi
le polasi yeo o dulang
ho yona
➤➤ Thibela hore diphoofolo tse
utsitsweng hore di patwe
sebakeng sa hao. Metebong
ke sebaka se ratwang moo
ho patwang diphoofolo tse
ruilweng tse utsitsweng ha
e le bosiu. Diphoofolo tse
ruilweng tse sa tsejweng tse
fumanehang metebong di
lokela ho tlalehwa hanghang
sepoleseng (SAPS).
➤➤ Diphoofolo tse ruilweng tse
leng metebong di lokelwa ho
balwa ke monga diruuwa ka
boyena, bonyane hanngwe
ka beke.
➤➤ Ha bahiruwa ba leng
metebong le bona ba nale
diphoofolo tsa bona, tsela
e sebetsang ya ho thibela
boshodu ba diruuwa ke ho
dumella diphoofolo hore di
kopane le ho fula hammoho.
(ha o belaela hore bahiruwa
ba nkga lefotha).
➤➤ Dinyewe tse ngata tse leng
lekgotleng la dinyewe di ya
hlolwa ka baka la tsekisano e
mabapi le lesedi le loketseng
la diphoofolo. Haeba
phoofolo e tshwauwe ka
letshwao le tjheseditsweng
le ngodisitsweng kapa
mokgora, ditsekisano di ka
qojwa. Bahiruwa ba lokela
ho tshwaya diphoofolo tsa
bona tse ruilweng ka tsela e
loketseng, ho latela Molao
wa Lesedi la Diphoofolo,
2002 (Nomoro ya 6 ya Molao
wa 2002), ka mokgwa o
amohelwang ke wa ho
tjhesetsa letshwao.
➤➤ O lokela ho ba hlokolosi ka
ho kgethehileng nakong ya
ha kgwedi e felletse, mafelo a
beke le qalong kapa mafelong
a kgwedi, kapa nakong yeo
wena o tsebang ho ya ka
phihlelo ya hao, ha boshodu
ba diruuwa bo jele setsi (ho
hlajwa ha diphoofolo).
➤➤ Beng ba diphoofolo tse
ruilweng ba lokela hore
ka nako tsohle ba tlalehe
dinyewe tsa boshodu ba
diruuwa tse etsahalang
sebakeng sa bona hanghang.
Ha o senya nako, menyetla ya
katleho le yona ya fokotseha.
➤➤ Ho hlakile hore ke ha
bohlokwa ho disa le bala
diphoofolo kamehla. Hape o
lokela ho beha diruuwa tsa
bahiruwa leihlo. Haeba ho sa
kgonehe ho bala diruuwa tsa
hao letsatsi le leng le le leng,
leka ho bala diphoofolo tsa
hao bonyane habedi ka beke
ka matsatsi a sa tshwaneng.
O lokela ho qoba ho etsa
dintho ka tlwaelo leha e le
efe, haholoholo metebong,
hobane bahiruwa ba hao e
ka nna yaba mahlabaphio a
mashodu a diruuwa. Kgaello
le matshwao a bontshang
hore ho ka etsahala hore
o utsweditswe a lokela ho
tlalehwa hanghang. Beng ba
diruuwa ba lokela ho bala
diphoofolo ka bo bona mme
ba ka se tlohelle bahiruwa
hore e be bona ba di balang
kapa ho kenya tletlebo leha
e le efe.
➤➤ Ha o nahanela batho ba
kentseng kopo ya ho batla
mosebetsi, o lokela ho etsa
dipatlisiso ho bahiri ba nako
e fetileng ho fumana lebaka
la nnete hore hobaneng
mohiruwa yeo a tlohetse
mosebetsi wa hae wa nako
e fetileng. O lokela ho etsa
dipatlisiso le sepoleseng
(SAPS) ho fumana haeba
motho ya kentseng kopo
ya ho batla mosebetsi o na
le rekoto ya tlolo ya molao.
Fumana hore ke mofuta mang
wa tlolo ya molao yeo motho
ya kentseng kopo ya ho batla
mosebetsi a nang le yona.
➤➤ Bahiruwa ba lokela ho
kwetlisetswa hore ba kgone
ho bona haeba ho na le ntho
e sa tsamayeng ka tshwanelo.
Kopa bahiruwa ba hao hore
ba hlokomele seo ba se
buwang ka se etsahalang
polasing ha ba nale batho
bao ba sa ba tsebeng. Ho
bua feela ho ka lebisa ho
lahlehelweng ke diruuwa.
➤➤ Tlalehela Yuniti ya Boshodu
ba Diruuwa hanghang
ha barekisi ba bapatsang
kapa barekisi ba diruuwa
ba tswang dinaheng tsa
boahisane ba ntse ba kena
le ho tswa sebakeng sa hao.
O lokela ho boloka tlaleho
e loketseng ya bao ho ka
etsahalang hore ba reke
diruuwa hang feela ha o kena
ditherisanong tsa ho rekisa.
➤➤ Ho bohlokwa ho ngodisa
diruuwa ka botlalo mme
ha ho na se ka nkelang seo
sebaka. Tiiseha hore o boloka
tlaleho e ngotsweng fatshe
kamoo o ka kgonang mme
o boloke tlaleho e le nakong
wena ka bowena.
➤➤ O se ke wa dumella batho ho
lelera polasing kapa batho
ba botswa le ba sa sebetseng
hore ba dule sebakeng sa hao.
Batho bao le sa ba tsebeng
ba kenang polasing kapa
ba etelang basebetsi ba
lokela ho fumana tumello ya
hao pele. Etsa hore ho be le
tsamaiso e laolang baeti, moo
ho ngolwang fatshe lesedi
la baeti ba tlang polasing,
ba etela mang le hore ba
tsamaya neng.
➤➤ Hangata ho etsahala hore
beng ba diruuwa tse leng
moeding ba nka karolo
thekisetsanong e seng
molaong le baahi ba dinaha
tsa boahisane ka tsela e itseng
jwaloka ho hirisa makgulo a
ho fula. Ho na le mehato ya
molao e lokelang ho latelwa
maemong ao, empa ha a sa
latelwa, diketso tse jwalo di
bula menyetla ya tlolo ya
melao le boshodu ba diruuwa.
➤➤ Hangata ho etsahala hore
dinyewe tsa boshodu ba
diruuwa di phumulwe kapa
ho qeaqea ha batletlebi ba
bang hore ba ye lekgotleng
la dinyewe ho mamela
nyewe. O lokela ho bontsha
thahasello dinyeweng tse
rarollotsweng mme o be
teng dinyeweng kaofela tsa
lekgotla la dinyewe.
SA BOHLOKWA KA HO FETISISA
➤➤ Bala diphoofolo tsa hao tse
ruilweng KAMEHLA.
➤➤ Tlaleha dinyewe KAOFELA
tsa boshodu ba diruuwa
HANGHANG.
➤➤ Boloka TLALEHO YA
DIPHOOFOLO TSE
RUILWENG e le tlasa taolo.
➤➤ TSHWAYA diruuwa tsa hao
ka tsela e loketseng.