Corso di Latino Seconda parte Sintassi dei casi

Transcript

Corso di Latino Seconda parte Sintassi dei casi
F. D'ALESSI
Corso di Latino
Seconda parte
Sintassi dei casi
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 1
1.1 Preliminari su proposizione e periodo
1.1.1 Soggetto
In italiano il soggetto può essere costituito da un sostantivo, da un pronome, da un infinito, da una
voce indeclinabile, da un'intera proposizione.
Il tempo passa.
Quello gli rispose che non era d'accordo.
Nuotare fa bene.
I ma e i se non ci servono.
Non sta bene che tu parli in questo modo.
In latino il soggetto può essere costituito da un sostantivo, da un'altra parte del discorso usata con
valore nominale (pronome, aggettivo, participio sostantivato, verbo, avverbio...), da un'intera
proposizione.
Inimici sunt multi. [Cic.]
I nemici sono molti.
Nemo nascitur dives. [Sen.]
Nessuno nasce ricco.
Militat omnis amans. [Ov.]
Ogni amante è in guerra.
Cras istud quando venit? [Mart.]
Ma questo domani quando arriva?
Errare humanum est. [Sen.]
Sbagliare è umano.
1.1.2 Predicato
Il predicato è un'espressione che dichiara l'azione o il modo di essere del soggetto.
II predicato può essere verbale o nominale.
E' verbale, quando è costituito da un verbo (attivo, passivo, deponente) di senso compiuto.
Carlo ci chiama.
F. Dalessi ©
2
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Defendi rem publicam. [Cic.]
Ho difeso lo stato.
E' nominale, quando è costituito dal verbo sum (copula), unito ad un sostantivo o aggettivo (parte
nominale).
Il pino è un albero.
La mamma è buona.
Divitiarum gloria fluxa est. [Sall.]
La gloria che deriva dalla ricchezza è passeggera.
1.1.3 L'attributo
L'attributo è un aggettivo (o un participio con senso aggettivale) che determina o qualifica il
sostantivo cui si riferisce, indipendentemente dal predicato.
Un bravo ragazzo non disturba in questo modo.
1.1.4 Funzione attributiva
Un aggettivo ha funzione attributiva quando la determinazione aggiunta dall'aggettivo al sostantivo
è indipendente dal predicato, cioè non ne modifica e non ne completa il significato.
Un buon atleta si allena spesso.
In latino l'aggettivo è usato spesso in funzione attributiva anche dove l' italiano preferisce un
complemento.
Tarentina victoria ostendit populi Romani fortitudinem. [Flor.]
La vittoria contro Taranto mostrò la forza del popolo romano.
Lyco quidam Syracusanus per fenestram gladium dedit. [Nep.]
Un tale Licone di Siracusa gli passò una spada attraverso la finestra.
Tres triumphos egit, unum ex Illyrico, alterum ex Actiaca victoria, tertium de Cleopatra. [Liv.]
Celebrò tre trionfi, il primo per le operazioni nell'Illirico, il secondo per la vittoria ad Azio, il terzo per
Cleopatra.
Signum aeneum matronae Iunoni dedicaverunt. [Liv.]
Dedicarono una statua di bronzo a Giunone matrona.
1.1.5 Funzione predicativa
F. Dalessi ©
3
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Aggettivi e sostantivi sono utilizzati con funzione predicativa quando chiariscono la condizione in
cui avviene un fatto o si verifica una circostanza.
Suo padre morì da vecchio.
Mario fu eletto console.
Laeti regem socii audierunt. [Liv.]
Gli alleati ascoltarono lieti il re.
Livius primus fabulam docuit. [Cic.]
Livio per primo fece rappresentare un dramma.
Litteras Graecas senex didici. [Cic.]
Ho imparato il greco da vecchio.
1.1.6 L' apposizione
L'apposizione è un' espressione costituita da un sostantivo o più parole che specifica un altro
sostantivo indipendentemente dal predicato.
Catania, città della Sicilia, è antica.
In latino l'apposizione può essere accompagnata da un attributo. Essa concorda con il nome cui si
riferisce in caso; se questo è un nome mobile, l'apposizione concorda anche in genere e numero.
Paulum consulem occidit. [Nep.]
Uccise il console Paolo.
Naturam optimum ducem tamquam deum sequimur. [Cic.]
Seguiamo la natura, ottima guida, come una divinità.
1.1.7 Apposizione dichiarativa o epesegetica
Si definisce apposizione dichiarativa o epesegetica l'apposizione che chiarisce o specifica un
termine precedente.
Amamus rem fugacissimam, corpus. [Sen.]
Amiamo una cosa molto labile, il corpo.
1.1.8 Apposizione epitetica
Si definisce apposizione epitetica l'apposizione costituita da un gruppo nominale formato da un
sostantivo accompagnato da un aggettivo o da un complemento.
F. Dalessi ©
4
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Pan, deus Arcadiae, venit. [Verg.]
Arriva Pan, dio dell'Arcadia.
1.2 La concordanza
La concordanza è l'accordo grammaticale che si stabilisce fra gli elementi della proposizione.
1.2.1 Concordanza del predicato verbale
Il predicato verbale concorda con il soggetto in persona e numero, come avviene per l'italiano.
Per i nomi singolari in italiano e plurali in latino o viceversa, il numero è quello del sostantivo latino.
Divitiae sunt ad legem naturae composita paupertas. [Sen.]
Una povertà conforme alla legge della natura è ricchezza.
Eo ipso die Syracusae a Marcello captae esse dicuntur. [Cic.]
In quello stesso giorno si dice che sia stata presa Siracusa.
1.2.2 Concordanza del predicato nominale
Per la concordanza tra predicato nominale e soggetto si possono distinguere due casi
a) concordanza del predicato con un solo soggetto.
Se il predicato è un sostantivo, si ha concordanza in caso, se è un nome mobile si ha concordanza
in genere, numero e caso.
Fundamentum est iustitiae fides. [Cic.]
Fondamento della giustia è la lealtà.
Magister voluptatis Epicurus fuit. [Sen.]
Epicuro fu maestro di piacere.
Historia magistra vitae. [Cic.]
La storia (è) maestra di vita.
b) concordanza del predicato con più soggetti.
Il predicato nominale riferito a due o più soggetti si pone al plurale.
Grammatica quondam et musica iunctae fuerunt. [Quint.]
La grammatica e la musica un tempo erano collegate.
Per il genere si ha quello dei diversi soggetti se questi hanno medesimo genere; in caso contrario il
maschile prevale sul femminile, il femminile sul neutro.
F. Dalessi ©
5
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
In caso di esseri inanimati il predicato è maschile per soggetti maschili, femminile o neutro per
soggetti femminili, per lo più neutro per soggetti di genere misto.
1.2.3 Concordanza dell'aggettivo
In latino l'aggettivo concorda col sostantivo in genere, numero, caso, sia quando è usato come
attributo, sia quando è usato come predicato nominale.
Quando l'aggettivo è riferito a più sostantivi di genere diverso, concorda col più vicino o viene
ripetuto per ciascuno di essi.
Haec templa, cuncta urbs, vos omnes salvi estis. [Cic.]
Questi templi, l'intera città, voi tutti siete sani e salvi.
Urbs ac portus moenibus valida. [Liv.]
Città e porto sicuri per le loro mura.
Plenum est forum, plena templa, pleni omnes aditus. [Cic.]
Pieno è il foro, pieni i templi, pieni gli accessi.
1.2.4 Concordanza dell'apposizione
In latino l'apposizione concorda nel caso col sostantivo cui si riferisce; se è un nome mobile esso
concorda anche nel genere e nel numero.
O vitae philosophia dux! [Cic.]
O filosofia, guida della vita!
Urbem Syracusas elegerat. [Cic.]
Aveva scelto la città di Siracusa.
Tulliola, deliciae nostrae, postulat munusculum tuum. [Cic.]
La piccola Tullia, nostra delizia, chiede un tuo regalino.
1.2.5 Concordanza del pronome
Il pronome concorda in genere e numero con il sostantivo cui si riferisce.
La concordanza nel caso si realizza secondo la funzione logica svolta dal pronome.
In caso di più sostantivi il pronome concorda con il sostantivo più vicino o con il genere prevalente
(maschile su femminile e neutro, femminile su neutro).
Belgae proximi sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt. [Caes.]
I Belgi sono vicini ai Germani che abitano oltre il Reno.
Divitiae, decus, gloria, quae tam vehementer optastis, in manibus vestris erunt. [Sall.]
Ricchezze, onore, gloria, che avete desiderato tanto ardentemente, saranno nelle vostre mani.
F. Dalessi ©
6
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1.2.6 Concordanza a senso
Viene definita concordanza a senso (constructio ad sententiam) la concordanza che si crea tra il
predicato e il soggetto logico, anzichè quello grammaticale.
La concordanza a senso si trova di solito applicata con nomi collettivi (pars, exercitus, vulgus,
magnitudo ecc.) o con pronomi che implicano l'idea di pluralità (quisque, unusquisque, neuter
ecc.).
Pars navium haustae sunt. [Tac.]
Parte delle navi si inabissò.
Il predicato nominale può concordare con il genere logico invece che con quello grammaticale.
Samnitium caesi sunt tria milia. [Liv.]
Furono uccisi tremila Sanniti.
A volte la costruzione a senso può verificarsi sia nel numero, sia nel genere.
Magna pars vulnerati aut occisi sunt. [Sall.]
Una grande parte venne ferita o uccisa.
1.2.7 Concordanza per attrazione
La concordanza per attrazione è quella che si verifica tra il predicato ed elementi diversi dal
soggetto come l'apposizione, il complemento predicativo o il nome del predicato.
Corioli oppidum captum est. [Liv.]
Fu presa la città di Corioli.
Vulturnum, Etruscorum urbs, capta est.
Vulturno, città degli Etruschi, fu presa.
Volsinii, oppidum Tuscorum opulentissimum, totum concrematum est fulmine. [Plin.]
Volsini, ricchissimo borgo dei Tusci, fu interamente messo a fuoco da un fulmine.
Satricum, colonia populi Romani, pertinaciter a colonis defensa est. [Liv.]
Satrico, colonia del popolo romano, fu difesa con accanimento dai coloni.
Idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est. [Sall.]
Volere e non volere la stessa cosa, questo è appunto salda amicizia.
F. Dalessi ©
7
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
adeo
anima
animal
appello
carus
cetera
littera
namque
praeter
pugno
Esercizi
Concordanza del predicato verbale
1.1 Tradurre le seguenti frasi
1. Igitur et inmodicae divitiae velut ingentia et enormia gubernacula facilius mergunt quam regunt.
[Apul.]
2. Decem ingenui pueri, decem virgines ad id sacrificium adhibiti sunt. [Liv.]
3. M. Marcelli virtutae captae, misericordia conservatae sunt Syracusae. [Cic.]
4. Quingentesimo et quadragesimo anno a condita urbe L. Aemilius Paulus, P. Terentius Varro
contra Hannibalem mittuntur Fabioque succedunt. [Liv.]
5. Nuper divitiae avaritiam et abundantes voluptates desiderium per luxum atque libidinem
pereundi perdendique omnia invexere. [Liv.]
6. Tuae famulae sedulo tibi praeministrabimus nec corporis curatae tibi regales epulae
morabuntur. [Apul.]
7. Incredibile est quanti faciamus et ego et frater meus, qui mihi carissimus est, M. Laenium.
[Cic.]
8. Somnus enim et vinum et epulae et scorta balineaque et otium consuetudine in dies blandius
ita enervaverunt corpora animosque ut magis deinde praeteritae victoriae eos quam
praesentes tutarentur vires. [Liv.]
9. Multa praeterea spolia praeferebantur, capti homines equitesque producebantur. [Caes.]
10. Murus et porta fulmine icta. [Liv.]
11. Pater, ego, fratres mei pro vobis arma tulimus. [Liv.]
Concordanza del predicato nominale
1.2 Tradurre le seguenti frasi
1. Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium. [Caes.]
2. Usus magister est optimus. [Cic.]
3. Huius sceleris principes fuerunt Antigonus, Ptolemaeus, Seleucus, Lysimachus, Cassandrus.
[Nep.]
4. Elephantus prudentissimus omnium belvarum est. [Cic.]
5. Iuxta eas fuerunt oppida Pteleon, Helos, Dorion, nunc est Aleon fluvius, Corynaeum, Mimantis
promunturium, Clazomenae, Parthenie et Hippi. [Plin.]
6. Vincere honestum est, pulchrum ignoscere. [Publil.]
7. Aristidis Thebani discipuli fuerunt et filii Niceros et Ariston. [Plin.]
8. His difficultatibus duae res erant subsidio, scientia atque usus militum. [Caes.]
F. Dalessi ©
8
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
9. Omnia non properanti clara certaque erunt. [Liv.]
10. Secundae res, honores, imperia fortuita sunt. [Sall.]
11. Video in me omnium vestrum ora atque oculos esse conversos. [Cic.]
Concordanza di attributo e apposizione
1.3 Tradurre le seguenti frasi
1. Et tempus et locum opportunissimum elegi. [Pl.]
2. Caesar Kal. Ianuariis inde movit et pervenit ad oppidum Leptim liberam civititatem et
immunem. [BAfr.]
3. Exercitus Postumium imperatorem facta in castris seditione lapidavit. [Flor.]
4. Cimon apud flumen Strymona magnas copias Thracum fugavit oppidum Amphipolim constituit
eoque decem milia Atheniensium in coloniam misit. [Nep.]
5. Porsenna rex Etruscorum ingentibus copiis aderat et Tarquinios reducebat. [Flor.]
6. Pyrrhus eum Argos oppidum oppugnaret in Peloponneso Iapide ictus interiit. [Nep.]
7. Miletus urbs Ioniae patria Thaletis astrologi et Timothei musici et Anaximandri physici
aliorumque civium inclitis ingeniis fuit. [Mela]
8. Captis a Furio Camillo Veis milites iussu imperatoris simulacrum lunonis quod ibi praecipua
religione cultum erat in urbem transtulerunt. [Val. Max.]
9. Pompeius, nostri amores, ipse se adflixit. [Cic.]
10. Tito Manlio consuli provincia Etruria sorte evenit. [Liv.]
Concordanza a senso e per attrazione
1.4 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Non omnis error stultitia est dicenda. [Cic.]
Cum tanta multitudo lapides ac tela conicerent in muro potestas erat nulli. [Caes.]
Hoc genus hominum constat in artibus reperiendis sollertes extitisse. [Gell.]
Samnitium caesi sunt tria milia ducenti capti quattuor milia septingenti. [Liv.]
Orgetorigis filia atque unus ex filiis captus est. [Caes.]
Mille fere passuum erant inter urbem castraque. [Liv.]
Iam primum iuventus, simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usum militiae discebat,
magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atque conviviis lubidinem
habebant. [Sall.]
8. Homerus fuit et Hesiodus ante Romam conditam. [Cic.]
9. Legiones duae cum iam non longe a portu abessent conspicati naves Caesarianas vela in
altum dederunt. [BAfr.]
10. Condemnatur perpaucis sententiis Philodamus et eius filius. [Cic.]
11. Hinc senatus, hinc plebs, suum quisque intuentes ducem, velut in acie constiterant. [Liv.]
12. Decernitur in senatu ut uterque in regnum restituantur. [Iustin.]
13. Nemo ab ordinibus suis ne nudarent undique corpus ad ictus digredi audebant. [Liv.]
14. Naves adeo graviter inter se incitatae conflixerunt ut vehementissime utraque ex concursu
laborarent. [Caes.]
15. Magna pars Sabinarum raptae sunt. [Liv.]
16. Philae insula est aspera et undique praerupta. [Sen.]
Concordanza del pronome
F. Dalessi ©
9
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1.5 Tradurre le seguenti frasi
1. Patres C. Mucio virtutis causa agrum dono dedere quae postea sunt Mucia prata appellata.
[Liv.]
2. Thebae ipsae quod Beotiae caput est in magno motu erant. [Liv.]
3. Caesar alteram alam mittit qui satagentibus celeriter occurrerent. [BAfr.]
4. De aliorum iniuriis querar quod sine summo dolore facere non possum? [Cic.]
5. Oppidum Himeram quod fuerat in primis Siciliae clarum Carthaginienses quondam ceperant.
[Cic.]
6. Ad quae si es ut debes paratus, quod ita esse confido, plurimis maximisque muneribus et nos
amicos et cives tuos universos et rem publicam adficies. [Cic.]
7. Natura propensi sumus ad diligendos amicos, quod fundamentum iuris est. [Cic.]
8. Cumae, quam Graeci tum urbem tenebant, capiuntur. [Liv.]
9. Thrasybulus, cum Phylen confugisset, quod est castellum in Attica munitissimum, non plus
habuit secum triginta de suis. [Nep.]
10. Nemo putabat eum esse, qui somnium statim capere potuisset. [Cic.]
11. Omnes Belgae, quae tertia est Galliae pars, contra populum Romanum coniuraverant. [Caes.]
Temi per la traduzione
233
F. Dalessi ©
10
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 2
Il nominativo
2.1.1 Notizie introduttive
Il nominativo è il caso che si usa per nominare persone, animali, cose.
È proprio del soggetto e di tutti gli elementi nominali della proposizione che concordano, nel caso,
col soggetto, cioè: parte nominale del predicato, participio perfetto nelle forme composte passive e
deponenti del predicato verbale, participio futuro e gerundivo nelle costruzioni della perifrastica
attiva e passiva, attributo e apposizione del soggetto o di altro termine in nominativo, complemento
predicativo del soggetto.
2.1.2 Doppio nominativo
Il doppio nominativo, cioè quello del soggetto e quello del predicativo del soggetto, è usato con i
verbi copulativi.
Socrates parens philosophiae iure dici potest. [Cic.]
Socrate può essere definito a ragione padre della filosofia.
Consul Sulla renuntiatus est. [Cic.]
Silla fu proclamato console.
Scipio mortuus inventus est. [Liv.]
Scipione fu trovato morto.
2.1.3 Verbi copulativi
Si definiscono copulativi quei verbi che, per completare il loro significato, uniscono al soggetto un
nome o un aggettivo, che funge da parte nominale del predicato o da complemento predicativo.
Essi si accompagnano, in latino, con il doppio nominativo, quello del soggetto e quello della parte
nominale o del complemento predicativo del soggetto.
Oltre alla copula per eccellenza, sum, i verbi copulativi sono:
a) verbi intransitivi, che indicano un modo di essere o un cambiamento di stato:
Romulus ex homine deus factus est. [Liv.]
Romulo, che era uomo, fu fatto dio.
Quid multa? E philosophorum scholis tales fere evadunt. [Cic.]
F. Dalessi ©
11
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Perché aggiungere altro? Dalle scuole dei filosofi escono più o meno così.
Senatus perturbatus discedit. [Cic.]
Il senato si ritira turbato.
b) verbi appellativi, elettivi, estimativi usati al passivo:
Cato atque Lelius sapientes habiti et appellati sunt. [Cic.]
Cato e Lelio furono considerati e chiamati sapienti.
Summa cum gloria dicebar rediturus esse. [Cic.]
Si diceva che sarei ritornato con il più grande prestigio.
Consules declarantur M.Tullius et C.Antonius. [Sall.]
Vengono dichiarati consoli M. Tullio e C. Antonio.
Est etiam genus radicis inventum quod appellatur chara, quod admixtum lacte multum
inopiam levabat. [Caes.]
Fu trovato anche un tipo di radice, chiamato cara, che mescolata al latte aiutava molto nella
carestia.
2.1.4 Il verbo videor
Videor viene usato come verbo copulativo col doppio nominativo.
Oltre che da un aggettivo o da un nome, il verbo videor può essere seguito da una proposizione
infinitiva: anche in tal caso mantiene per lo più la costruzione del doppio nominativo.
Tuttavia mentre in italiano "sembrare" (o "parere") è usato per lo più impersonalmente, quando ha
come soggetto una proposizione infinitiva, in latino diventa personale.
Molti studiosi ritengono che l'uso di videor sia solo e sempre personale; nei casi cosiddetti
impersonali si può considerare soggetto di videor l'infinito o la proposizione infinitiva, che esigono
una concordanza di genere neutro nelle forme verbali composte di videor e nell'aggettivo
predicativo.
2.1.4.1 Costruzione personale
Mentre in italiano "sembrare" (o "parere") è usato per lo più impersonalmente, quando ha come
soggetto una proposizione infinitiva, in latino è personale.
"Mi sembra che tu sia audace" diventa, per essere tradotto in latino,"Tu mi sembri essere audace"
= (Tu) mihi videris audax esse.
1) il soggetto della proposizione infinitiva italiana è soggetto di videor
2) videor concorda, in persona e numero, col proprio soggetto
3) la persona a cui sembra, se è espressa, è in dativo
4) la proposizione dipendente da videor è resa col semplice infinito; se contiene un predicato
nominale o un complemento predicativo del soggetto, questi sono al nominativo; se contiene una
voce verbale con una perifrasi participiale (infinito futuro, attivo o deponente, infinito perfetto
passivo o deponente), i participi assumono le uscite del nominativo.
F. Dalessi ©
12
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Tibi stultus esse videor. [Cic.]
Ti sembra che io sia sciocco.
Imbelles timidique videmur. [Cic.]
Sembriamo deboli e paurosi.
2.1.4.2 Costruzione impersonale
In alcuni casi videor sembra avere costruzione impersonale, cioè è posto alla terza persona
singolare (videtur, videbatur, visum est...) senza un soggetto personale e introduce l'infinito o la
proposizione infinitiva col soggetto all'accusativo. L'espressione latina risulta così corrispondente a
quella italiana del verbo "sembrare".
Questo si verifica:
1) quando videor è accompagnato da un aggettivo neutro, come iustum, aequum, utile,
idoneum, turpe, facile...
Turpe mihi videbatur in urbem reverti. [Cic.]
Mi sembrava vergognoso tornare in città.
2) quando l'infinitiva introdotta da videor contiene un verbo impersonale, come paenitet, piget,
pudet, taedet, miseret, refert, interest...
Ducis hoc referre videtur. [Iuv.]
Sembra che al comandante importi questo.
3) quando l'infinitiva introdotta da videor va espressa all'infinito futuro con un verbo privo di
supino e bisogna ricorrere alla perifrasi fore o futurum esse ut e il congiuntivo (presente, se
videor è espresso in un tempo principale; imperfetto, se in un tempo storico)
Omnibus quidem visum est fore ut Africanus nulla tempestate ira inflammari posset. [Cic.]
A tutti sembrò che in nessuna circostanza l'Africano si sarebbe acceso d'ira.
4) quando videor è usato assolutamente, nel significato deliberativo di "sembrare bene, sembrare
opportuno".
Hostibus demum fuga salutem petere visum est. [Cic.]
Alla fine sembrò opportuno ai nemici cercare la salvezza nella fuga.
2.1.5 Costruzione di dicor, narror, feror ecc.
I verbi dicor, narror, feror, trador, putor, perhibèor, existìmor, invenìor, reperìor, audìor,
negor hanno questa duplice costruzione quando corrispondono ad un'espressione impersonale
italiana del tipo "si dice…", "si narra…", "si tramanda…", "si annunzia…", "si trova…", "si sente
dire...", cui segue un'infinitiva:
a) nei tempi semplici (presente e tempi derivati) hanno una costruzione personale e l'infinito o
l'infinito col nominativo
F. Dalessi ©
13
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
b) nei tempi composti (perfetto e tempi derivati) e nella perifrastica passiva hanno di solito la
costruzione impersonale, cioè sono usati alla terza persona singolare (col participio al neutro) e
introducono la proposizione infinitiva con il soggetto all'accusativo.
Caesar ad Capuam iturus putabatur. [Cic.]
Si pensava che Cesare sarebbe andato a Capua.
Thales primus defectionem solis praedixisse fertur. [Cic.]
Si dice che Talete abbia predetto per primo un'eclissi di sole.
Quaecunque sunt in mundo, hominum causa facta esse iudicandum est. [Cic.]
Bisogna ritenere che ogni cosa di questo mondo sia stata creata per gli uomini.
2.1.6 Costruzione di iubeor, sinor, vetor, prohibeor
Iubèor, sono comandato, mi si comanda, sinor, sono permesso, mi si permette, vetor e
prohibèor, sono vietato, mi si vieta, hanno costruzione personale in tutti i tempi, e divergono per lo
più dall'italiano.
Infatti la persona a cui si comanda, si permette, si vieta è in latino soggetto ed è quindi espressa in
nominativo; con essa sono concordati iubèor o sinor o vetor o prohibèor cui segue il semplice
infinito.
Catilina in exilium ire iussus est. [Cic.]
Si comandò a Catilina di andarsene in esilio.
Dare vela iubemur. [Ov.]
Ci si comanda di salpare.
2.1.7 Il nominativo nei titoli
Il nominativo viene utilizzato nel titolo di opere letterarie in alternativa o in concomitanza con il de e
l'ablativo (ablativo di argomento).
Di solito il nominativo indica il protagonista dell'opera o il genere letterario, l'ablativo il contenuto.
Cato Maior, de senectute. [Cic.]
Catone il Vecchio, sulla vecchiaia.
Laelius, de amicitia. [Cic.]
Lelio, dell'amicizia
Orator. [Cic.]
L'oratore.
Annales ab excessu divi Augusti. [Tac.]
Annali dalla morte del divo Augusto.
Bellum civile. [Caes.]
F. Dalessi ©
14
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
La guerra civile.
De architectura. [Vitr.]
Architettura.
De rerum natura. [Lucr.]
La natura.
2.1.8 Nominativo esclamativo
Il nominativo viene utilizzato in alcune espressioni esclamative, anche se con frequenza
decisamente inferiore all' accusativo (accusativo esclamativo) .
Il termine appare da solo, o preceduto dalle particelle ecce e en.
Nugae. [Pl.]
Stupidaggini.
Ecce Licinius Nepos praetor! [Plin.iun.]
Ecco il pretore Licinio Nepote!
Ecce aliae deliciae equitum vix ferendae! [Cic.]
Eccoti altre piacevolezze dei cavalieri, quasi insopportabili!
'En fides,' inquam 'en conscientia! [Apul.]
Ecco la fedeltà, dico, ecco la coscienza!
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
aequor
aequus
augeo
brevis
certe
colo
disco
fera
gratus
tergum
Esercizi
Doppio nominativo
2.1 Tradurre le seguenti frasi
1. Martiales quidam Larini appellabantur, ministri publici Martis, atque ei deo veteribus institutis
religionibusque Larinatium consecrati. [Cic.]
F. Dalessi ©
15
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
2. Plerique, abiectis armis, nocte quae iam aderat, auxilio integri abeunt. [Sall.]
3. Etiam adulescentes potuere clarifieri. [Sall.]
4. Deiotarus venit vel rogatus ut amicus, vel arcessitus ut socius, vel evocatus ut is qui senatui
parere didicisset. [Cic.]
5. Possum de ichneumonum utilitate, de crocodilorum, de felium dicere: sed nolo esse longus.
[Cic.]
6. Gallias primo a Domitio Fabioque, nepote Pauli, qui Allobrogicus vocatus est, intratas cum
exercitu, magna mox clade nostra, saepe et adfectavimus et omisimus. [Vell.]
7. Cassius eos qui nominati erant conscii caedis iubet comprehendi. [BAl.]
8. Hoc explorato loco Curio castra Vari conspicit muro oppidoque coniuncta ad portam, quae
appellatur Belica, admodum munita natura loci. [Caes.]
9. Quod si etiam animo ita putavit, me magum esse, iccircone magus habear, quia hoc scripsit
Pudentilla? [Apul.]
10. Nero aedificavit Romae thermas, quae ante Neronianae dictae nunc Alexandrianae
appellantur. [Eutr.]
11. Regnante Lucio Tarquinio Superbo Sybarim et Crotonem et in eas Italiae partis Pythagoras
venisse reperitur. [Cic.]
12. Si amitti vita beata potest, beata esse non potest. [Cic.]
2.2 Tradurre le seguenti frasi
1. Socrates, cum omnium sapientissimus esset, sanctissimeque vixisset, in iudicio magister aut
dominus esse conspectus est iudicum. [Cic.]
2. Druidum disciplina in Britannia reperta atque inde in Galliam translata esse existimatur. [Caes.]
3. Hiempsal reperitur in media silva occultans se tugurio ancillae. [Sall.]
4. Rex non solum tetrarches nobilis sed etiam optimus pater familias et diligentissimus agricola et
pecuarius habebatur [Cic.]
5. Erant apud Caesarem in equitum numero Allobrogum duo fratres, Roncillus et Aecus, qui
propter virtutem non solum apud Caesarem in honore erant, sed etiam apud exercitum cari
habebantur. [Caes.]
6. Aquila diu circa equum Alexandri, pendenti magis quam volanti similis adparuit. [Cic.]
7. Non solum urbibus sed paene vicis castellisque singuli cum imperio praeficiebantur. Qui horum
quid acerbissime crudelissimeque fecerat, is et vir et civis optimus habebatur. [Caes.]
8. Exercitum omnem eo convenire classem expediri iussit, ut postero die terra marique proelium
confectum haberetur. [Caes.]
9. Dictatore habente comitia Caesare consules creantur lulius Caesar et P. Servilius; is enim erat
annus quo per leges ei consulem fieri liceret. [Caes.]
10. Vespasiano Titus filius successit, qui et ipse Vespasianus est dictus, vir omnium virtutum
genere mirabilis adeo ut amor et deliciae humani generis diceretur, facundissimus,
bellicosissimus, moderatissimus. [Eutr.]
11. Princeps Menippus Stratonocensis meo iudicio tota Asia illis temporibus disertissimus
dicebatur. [Cic.]
12. Etenim nemo ignavia immortalis factus est. [Sall.]
Videor
2.3 Tradurre le seguenti frasi
1. Atticus sensim a nonnullis optimatibus reprehendebatur, quod parum odisse malos cives
videretur. [Nep.]
2. Leva me igitur hoc onere: numquam enim mihi videor tractasse causam difficiliorem. [Cic.]
F. Dalessi ©
16
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
3. Populus Romanus tot in laboribus periculisque iactatus est ut ad constituendum eius imperium
contendisse Virtus et Fortuna videantur. [Flor.]
4. lam lucernae mihi plures videbantur ardere totumque triclinium esse mutatum. [Petr.]
5. Q. Servilius perbreves mihi a te litteras reddidit, quae mihi tamen nimis longae visae sunt;
iniuriam enim mihi fieri putabam, cum rogabar. [Cic.]
6. Quae vult videri bella nimis, nulli placet. [Publil.]
7. Magni videbatur interesse ad eam necessitudinem quam nobis sors tribuisset consuetudinem
quoque accedere. [Cic.]
8. Optimum visum est in fluctuante acie tradi equos et pedestri pugna invadere hostem. [Liv.]
9. Parvum et ridiculum fortasse videbitur quod dicturus sum: dicam tamen, vel ideo ut rideatur.
[Tac.]
10. Hoc tibi dico: si omnibus rebus prement Curionem, Caesar defendet intercessorem; si quod
videntur reformidarint, Caesar quoad volet manebit. [Cic.]
11. Samnitibus optimum visum est committere rem fortunae et transigere cum Publilio certamen;
itaque in aciem copias educunt. [Liv.]
2.4 Tradurre le seguenti frasi
1. P. Licinio pontifici maximo virgo Vestalis, quia quadam nocte parum diligens igni aeterni custos
fuisset, digna visa est quae flagro admoneretur. [Val.Max.]
2. Is, qui armis perterritus, fugatus, pulsus est, non videtur esse deiectus? [Cic.]
3. Camillus, cum esset precatus ut, si cui deorum nimia felicitas populi Romani videretur, eius
invidia suo aliquo incommodo satiaretur, subito lapsu decidit. Quod omen ad damnationem,
qua postea oppressus est, pertinuisse videtur. [Val.Max.]
4. Sed mehercule extra iocum: valde mihi tuae litterae facetae elegantesque visae sunt. [Cic.]
5. Non arboribus consita Italia, ut tota pomarium videatur? [Varr.]
6. Cum res eius modi sit ut in primis a magistratibus animadvertenda videatur, iterum quaero
sitne eius rei aliqua actio an nulla. [Cic.]
7. Ea maiores nostri docuisse illos, non ab iis didicisse videntur. [Cic.]
8. Mihi non videbatur quisquam esse beatus posse, cum in malis esset. [Cic.]
9. Puella nimium cupit formosa videri. [Ov.]
10. Malo videri timidus quam parum prudens. [Cic.]
11. Mihi non videbatur quisquam esse beatus posse, cum in malis esset. [Cic.]
12. Mors vere bene aestimanti minus indigna videri potuit, quod a victore inimico nihil crudelius
passus erat. [Tac.]
Videor: costruzione personale
2.5 Tradurre le seguenti frasi
1. Ita traducti sub iugum, etsi velut ab inferis extracti lucem aspicere visi sunt, tamen ipsa lux
omni morte tristior fuit. [Sall.]
2. Si mea summa erga te studia mihi te parum adiunxerint, res publica nos inter nos conciliatura
videri debet. [Cic.]
3. Q. Ligarius, cum videretur nulla belli suspicio, legatus in Africam cum C. Considio profectus
est. [Cic.]
4. Ad me autem litteras quas misisti, mihi scito iucundas visas esse. [Cic.]
5. Caesar prima luce omnes qui in monte consederant fessique longo labore videbantur, ex
superioribus locis in planitiem descendere atque arma proicere iussit. [Caes.]
6. Caesar illi tum denique salutem redditurus esse videbatur, si eam nullis spoliatis ornamentis
dedisset. [Caes.]
F. Dalessi ©
17
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
7. Multi illis temporibus clam occisi esse visi sunt, quae tamen crudelitas aliquot annis post
vindicata est. [Liv.]
8. Cetera bella maximeque Veientes incerti exitus videbantur. [Nep.]
9. Romulus cum ad exercitum recensendum contionem in Campo ad Caprae paludem haberet,
subito coorta tempestas cum magno fragore visa est. [Sall.]
10. Quod ubi Roman est nuntiatum, maestitia omnibus, senatui cura inici visa est. [Liv.]
11. Si cui adhuc videor segnior fuisse, dum ne tibi videar, non laboro. [Cic.]
12. A natura mihi videtur orta esse amicitia. [Cic.]
13. Vitae miserae mors finis esse videtur. [Cic.]
14. Quibusdam videor felix fuisse. [Cic.]
Videor: costruzione impersonale
2.6 Tradurre le seguenti frasi
1. Divo Augusto, cui dii plura quam ulli praestiterunt, visum est quietem sibi precari et vacationem
a re publica petere. [Nep.]
2. Maximis igitur in malis suis beneficiis bonos pigere videtur. [Cic.]
3. Videtur fore ut hic vester hostis vestram rem publicam detineat. [Cic.]
4. Motis patribus Alexandrinorum precibus extemplo legatos ad finiendum inter reges bellum
mittere facile videbatur. [Nep.]
5. Sed plurimos contra viri capite damnati miserere videbatur. [Caes.]
6. Senatui videbatur fore ut Numantia pareret potentissimis regibus atque bellicosissimae gentes
in dicionem huius imperii redigerentur. [Caes.]
7. Naturam quidem animi intuentem, taedere numquam videtur hominum cogitationes perspicere.
[Cic.]
8. Utile visum fuit legatos Alexandrinos sordidatos, barba et capillo promisso, revocari. [Nep.]
9. Si autem vos disciplinae virtutis poenitere videbitur, quis virtutem aliquando sequetur? [Cic.]
10. Videbatur igitur, Quirites, fore ut populus Romanus, victor omnium gentium, numquam timeret
certamina. [Cic.]
Costruzione di dicor, narror, feror ecc.
2.7 Tradurre le seguenti frasi
1. Hortensium admodum adulescentem in foro orsum esse ad causam dicendam traditum erat.
[Cic.]
2. Philonem existimandum est disertum fuisse. [Cic.]
3. Socrates narratur nullum patronum quaesivisse ad iudicium capitis. [Flor.]
4. A pluribus in bello utilissima esse putantur militum copia et virtus, imperatorum ingenia, fortuna.
[Nep.]
5. Traditum est consules praetoresque praefecturas imperii maxima cura accepisse. [Nep.]
6. Pomponius in re publica ita versatus esse dicitur, ut semper optimarum partium et esset et
existimaretur. [Nep.]
7. Virtute et audacia maiores nostros numquam eguisse dicendum est. [Cic.]
8. Putandum est causam illam in primis magnam fuisse. [Cic.]
9. Illa civitas optimatium arbitrio regi dicitur. [Cic.]
10. Omnibus cariores esse dicimur, cum observantiam nostram nec timori nec pecuniarum spei
tribui videant. [Cic.]
11. Brutum et Cassium laudavisse dicor. [Tac.]
F. Dalessi ©
18
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
12. Tarquinio Prisco successit Servius Tullius, cui puero adhuc in cunis posito caput arsisse
traditum est. [Liv.]
Costruzione di iubeor, sinor, vetor, prohibeor
2.8 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Romani a Senatu prohibebantur impigre opem ferre, cum Saguntinos oppugnarent. [Liv.]
A Caesare, cum Pompeii castris appropinquavissent, milites aciem instruere iussi sunt. [Caes.]
Ii qui vulnera acceperant, acie excedere et in locum tutum referri iussi sunt. [Caes.]
Hi de sua salute desperantes, ex eo periculo a fortuna se servare vetiti sunt. [Caes.]
Quae ubi vidit senex, regem accedere vetitus est. [Liv.]
Sic neque in loco manere ordinesque servare neque procurrere milites sinebantur. [Liv.]
Numidae integri celeritate impetum nostrorum effugere non sinebantur. [Sall.]
Omnibus in oppidis cives suam mortem miserebantur, sed suos sepeliri vetiti erant. [Liv.]
Nostri milites urbe, portu, statione quae extra urbem est commeatu aqua denique prohibiti sunt.
[Cic.]
10. Nemo nascitur dives; quisquis exit in lucem iussus est lacte et panno esse contentus. [Sen.]
11. Milo accusare Clodium, a quo ipse nefarie accusabatur, non est situs. [Cic.]
Temi per la traduzione
191 -197
F. Dalessi ©
19
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 3
3.1 Il vocativo
Il caso vocativo non ha desinenza propria e coincide col puro tema o è uguale al nominativo.
Dal punto di vista sintattico si può considerare un enunciato autonomo e compiuto.
E' il caso dell'apostrofe, dell'interiezione; se ha particolare enfasi è all'inizio di frase e spesso
preceduto dalle interiezioni o, oh, hea, pro; se ha semplice tono discorsivo è nel corpo della frase.
Omnia, Lucili, aliena sunt; tempus tantum nostrum est. [Sen.]
Ogni cosa, Lucilio, è d'altri; soltanto il tempo è nostro.
O rus, quando te aspiciam? [Hor.]
O compagna, quando ti rivedrò?
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
antequam
cano
circa
circum
iustus
litus
nescio
pulcher
verum
victoria
Esercizi
Vocativo
3.1 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Di immortales omnipotentes, quid est apud vos pulcrius? [Pl.]
Faciam hodie, imperator, ut aut vivo mihi aut mortuo gratias agas. [Caes.]
Sed narra mihi, Gai, rogo, Fortunata qua re non recumbit? [Petr.]
Ego me, Lentule, initio rerum atque actionum tuarum, non solum meis sed etiam rei publicae
restitutum putabam [Cic.]
Is respiciens ad Eumolpon: "O poetarum - inquit - disertissime, tu eras?" [Petr.]
Te vero, mi Rufe, diligo, quem mihi fortuna dedit amplificatorem dignitatis meae, ultorem non
modo inimicorum, sed etiam invidorum meorum. [Cic.]
Adesto, lumen verum, pater omnipotens deus. Adesto, lumen luminis, mysterium et virtus dei.
Adesto, sancte spiritus, patris et filii copula. [Victor.]
In tua, pater carissime, in tua sumus custodia. [Petr.]
Magne Iuppiter, / restitue certas mihi ex incertis nunc opes. [Pl.]
F. Dalessi ©
20
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
10. Omnes cupimus, ego in primis, quam primum te videre; sed, mi Tiro, valentem. [Cic.]
11. Milphio, heus, Milphio, ubi es? [Pl.]
12. Disce, moriture, bonum ostendere cunctis. [Commod.]
Temi per la traduzione
229, 230
F. Dalessi ©
21
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 4
4.1 L' accusativo, 1
4.1.1 Notizie introduttive
L'accusativo è il caso del complemento oggetto e di tutti gli elementi sintattici che ad esso si
riferiscono (attributo, apposizione, complemento predicativo dell'oggetto).
Indica anche funzioni diverse, come:
- la relazione (v. accusativo di relazione)
- lo spazio (v. complemento di distanza e complemento di estensione)
- la durata (v. complemento di tempo continuato, complemento di età)
- il termine del movimento (v. complemento di moto a luogo).
L'accusativo può esprimere anche un complemento di esclamazione; viene inoltre usato anche
con valore avverbiale (accusativo avverbiale).
Te solum diligo. [Apul.]
Amo te solo.
Naturam, optimam ducem, tamquam deum sequamur, eique paramus. [Cic.]
Seguiamo la natura, ottima guida, come se fosse una divinità e obbediamo ad essa.
Maiores invenerunt vitiosos innumerabiles libros et bibliothecas, quia discentem ornant, non
instruunt. [Quint.]
Gli antenati ritennero malsani innumerevoli libri e biblioteche perché riempiono di orpelli lo
studente e non lo istruiscono.
Ingemuit et tremit artus. [Lucr.]
Geme e trema nelle membra.
Cato annos quinque et octoginta natus excessit e vita. [Cic.]
Catone morì a ottantacinque anni.
Milites diebus triginta aggerum pedes trecentos latum, pedes octoginta altum exstruxerunt.
[Caes.]
I soldati costruirono in trenta giorni un terrapieno largo trecento piedi e alto ottanta piedi.
Ripas flumina praetereunt. [Hor.]
I fiumi scorrono lungo le rive.
O tempora, o mores! [Cic.]
O tempi, o costumi!
Homines magnam partem aegritudine adflicti, debilitati, ita iacent, ut miseri foedique
videantur. [Liv.]
F. Dalessi ©
22
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Gli uomini, in gran parte afflitti dalla malattia, indeboliti, se ne stanno a terra tanto da sembrare
infami e miserabili.
4.1.2 Verbi transitivi in latino e intransitivi in italiano
Molti verbi sono transitivi in latino, mentre sono intransitivi in italiano.
Alcuni di questi verbi hanno anche costruzioni diverse dall'accusativo, talvolta con significato
eguale, talaltra con significato diverso.
Per comodità di esposizione si possono classificare in:
- verbi di movimento
- verba affectuum
- verba sentiendi
- altri verbi
4.1.3 Verbi di movimento
I verbi di movimento composti con preverbi come ad, circum, in, ob, praeter, sub, trans sono
seguiti dall'accusativo.
A volte l'accusativo è preceduto dalla preposizione, ma nella maggior parte dei casi tali verbi sono
considerati transitivi e quindi anche utilizzati nella forma passiva.
Sua sponte ad Caesarem in ius adierunt. [Caes.]
Di loro spontanea volontà si presentarono a Cesare per il giudizio.
Quibus illi rebus permoti universi Caesarem adierunt. [Caes.]
Sconvolti da questa situazione quelli si presentarono tutti da Cesare.
Illa pericula adeuntur in proeliis. [Cic.]
Quei pericoli si affrontano nelle battaglie.
Praetores adiri non poterant. [Cic.]
I pretori non potevano essere consultati.
4.1.4 Verba affectuum
I verbi che indicano un sentimento come attrazione, repulsione, dolore, piacere ( verba affectuum)
si costruiscono con l'accusativo.
Ecco i più comuni:
dolèo, mi dolgo; fastidìo, ho a noia, provo disgusto; fleo, deflèo, lugèo, piango; formìdo,
reformìdo, ho paura; glorìor, mi vanto; horrèo, perhorrèo, ho orrore ludo, mi prendo gioco;
maerèo, mi affliggo; miror, mi meraviglio; queror, conquèror, lamentor, mi lamento; rideo,
deridèo, irridèo, mi rido, rido di...
F. Dalessi ©
23
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Rideo istos qui turpe existimant cum servo suo cenare. [Sen.]
Mi fanno ridere quelli che reputano vergognoso pranzare con i loro schiavi.
Alcuni di questi verbi, oltre all'accusativo di relazione, possono avere altre costruzioni: doleo (de)
alìquo, (de) alìqua re, alìquid mihi dolet; maereo alìqua re; queror, conquèror de alìqua re
(cum alìquo)...
Quis non doluit rei publicae casum? [Cic.]
Chi non si dolse del destino dello stato?
Nemo mea restitutione laetatus est, nemo iniuria doluit, cui non huius in me misericordia
grata fuerit. [Cic.]
Altri verbi, affini ai verba affectuum, pur avendo comunemente costruzioni diverse, reggono
l'accusativo di relazione di un pronome neutro.
Ego hoc cogor. [Cic.]
Vi sono costretto.
4.1.5 Verba sentiendi
I verbi che esprimono una sensazione fisica (verba sentiendi) si costruiscono con l' accusativo.
Ecco i principali:
olèo, redolèo = mando odore, puzzo; sapìo, resipìo = ho sapore; sitio = ho sete...
Hominem pagina nostra sapit. [Iuv.]
La nostra pagina sa d'uomo.
4.1.6 Altri verbi costruiti per lo più con l'accusativo
Alcuni verbi che non sono raggruppabili per specifiche aree di significato come i verba affectuum
e i verba sentiendi in latino sono per lo più transitivi, mentre in italiano non lo sono.
Tra i più comuni ricordiamo:
abdìco, -are, "abdicare"
adiuvo, -are, "giovare"
deficìo, -ere, "venir meno"
despëro, -are, "disperare"
effugìo, -ere, "sfuggire"
fugìo, -ere, "fuggire"
iuvo, -are, "giovare"
F. Dalessi ©
24
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
refugìo, -ere, "rifuggire"
ulciscor, ulcisci, "vendicarsi"
Divitiarum magnitudo illum adiuvat. [Cic.]
L'entità del patrimonio gli è d'appoggio.
Pacem desperavi. [Cic.]
Disperai per la pace.
Invidiam dictator, abdicando dictaturam, fugerat. [Liv.]
Il dittatore abdicando alla sua carica era sfuggito all'invidia.
Nisi societas homines defenderet, eos solacium contra dolores deficeret. [Cic.]
Se la società non difendesse gli uomini, verrebbe meno per questi un sollievo ai dolori.
4.1.7 Accusativo di relazione
L'accusativo di relazione indica in rapporto a che cosa va inteso il significato di un aggettivo o di
una voce verbale.
Si trova espresso di norma con pronomi neutri.
Id gaudeo. [Ter.]
Godo di ciò.
L'accusativo di relazione può essere retto anche da aggettivi come nudus, flavus, biondo, saucìus,
ferito, simìlis e da participi come cinctus, cinto, indütus, vestito.
E' un costrutto prevalentemente poetico di influenza greca (da cui anche la denominazione di
accusativo alla greca).
Flava comas. [Ov.]
Dai capelli biondi.
Os umerosque deo similis. [Verg.]
Simile a un dio nel volto e nelle spalle.
Tres pueri candidas succincti tunicas intraverunt. [Petr.]
Entrarono tre bimbi vestiti con tonache bianche.
4.1.8 Accusativo dell'oggetto interno
Alcuni verbi intransitivi possono reggere l' accusativo di un nome derivante dalla stessa radice del
verbo o da radici di significato affine: si parla in questo caso di accusativo dell'oggetto interno.
L'accusativo dell'oggetto interno è per Io più accompagnato da un aggettivo predicativo.
Le più comuni di queste espressioni sono: cenäre cenam, currère cursum, iuräre ius iurandum,
pugnäre pugnam (proelium), prandëre prandium, somniare somnium, vivère vitam (aetätem)...
F. Dalessi ©
25
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Servire servitutem. [Cic.]
Essere schiavo.
Iuravi verissimum ius iurandum. [Cic.]
Ho fatto un giuramento a tutti gli effetti.
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
aer
columna
dea
facile
ingratus
iungo
prope
pugna
sicut
vinum
Esercizi
Verbi transitivi in latino e intransitivi in italiano
Verbi di movimento
4.1 Tradurre le seguenti frasi
1. Tu curiam inire voluisti. [Cic.]
2. Interfectus est etiam fortissime pugnans Crastinus, etsi oppidum omnibus copiis circumierat.
[Suet.]
3. Pythagoras philosophus Crotonem venit populumque in luxuriam lapsum querebatur. [Cic.]
4. Milites Rhenum traducti fame atque inopia debellati sunt. [Caes.]
5. Conanti gladium educere dextram manum morantur: impeditum hostes circumsistunt. [Caes.]
6. Caesar existimavit milites pontem traducere prius quam hostes legatos suos mitterent. [Caes.]
7. Ex Pompeiano exercitu circiter milia XV cecidisse videbantur postquam summum montem
transierant. [Caes.]
8. Alexander traduxit Cydrum flumen et in conspectu agminis in undas descendit. [Suet.]
9. Per Ligures Appenninum transit petens Etruriam. [Nep.]
10. Igitur ex improviso finis eius cum magna manu invadit. [Sall.]
11. Amotis inde seditionis auctoribus patres circumire plebem inserentesque se in circulos
sermones tempori aptos serere. [Liv.]
12. Cohortes IIII ex proximo castello deducit, equitum partem se sequi, partem circumire exteriores
munitiones et a tergo hostes adoriri iubet. [Caes.]
13. Consules triumphantes victore cum exercitu urbem iniere. [Liv.]
14. Epirotae Romam missi senatum adierunt. [Liv.]
15. Equitatus hostium incipit ab utroque cornu circumire aciem nostram. [Caes.]
Verba affectuum
F. Dalessi ©
26
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
4.2 Tradurre le seguenti frasi
1. Uter melior dicetur orator? Nimirum qui homo quoque melior est; doleo vero malam mentem,
quae cum insidiatur, spe, curis, labore distringitur. [Cic.]
2. Cadit in eundem et misereri et invidere. Nam qui dolet rebus alicuius adversis, idem alicuius
etiam secundis dolet. [Cic.]
3. Cum graviter ex intestinis laborarem, fugi in Tusculanum. [Cic.]
4. Hinc Othonem posteritas aestimat, quod honores maximas sitiebat neque libertatem suam
ammittere patiebatur. [Caes.]
5. Maxime communionem beneficiorum, praemiorum civitatis gratulor, quod societas bene
instructa civium virtutes auget. [Cic.]
6. Quis non luget mortem Trebonii? Quis non dolet interitum talis viri? [Cic.]
7. Reliquum erat certamen positum in virtute, qua nostri milites facile superabant. [Caes.]
8. A Procilio relatum in eo loco dehisse terram et id ex senatus consultu ad aruspicem relatum
esse; responsum est deum Manium postilionem postulare, id est civem fortissimum eo demitti.
[Varr.]
9. Ambrosiae comae divinum vertice odorem / spiravere. [Verg.]
10. Attoniti vultus et conversae ad omnia aures erant, eorum qui civium funus deflebant. [Tac.]
4.3 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
Laetari bonis rebus semper oportet. [Cic.]
Videsne Zenonem cum Aristone verbis conicere, re dissidere? [Cic.]
Delicto dolere, correctione gaudere oportet. [Cic.]
Qui pudicitiam et obsequia in viros ridet, ei nulla modestia et pietas est. [Cic.]
Male terrore veneratio adquiritur et probi ita contumeliis dolent, ut timor in odium revertatur.
[Sen.]
6. Tragicus plerumque dolet sermone pedestri / Telephus et Peleus. [Hor.]
7. Ego, dum omnia stupeo, paene resupinatus crura mea fregi. [Petr.]
8. Mea sententia omnia fiunt in dies meliora. [Cic.]
9. Oportebit delicto dolere, correctione gaudere. [Cic.]
10. Haud tibi voltus / mortalis nec vox hominem sonat. [Verg.]
11. Idem timuimus, idem doluimus, idem flevimus. [Sen. rh.]
12. Adulescentes senum praeceptis gaudent. [Cic.]
13. Mi Marce, si amicum tantum in foro et in curia admiraris, eo dignus es. [Cic.]
Verba sentiendi
4.4 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Meliora sunt unguenta quae terram quam quae crocum sapiunt. [Cic.]
Feminae folia murram redolent et densiora sunt. [Plin.]
Satia te sanguine, quem sitisti cuiusque insatiabilis semper fuisti. [Iust.]
Maxime communionem beneficiorum, praemiorum civitatis gratulor, quod societas bene
instructa civium virtutes auget. [Cic.]
Attoniti vultus et conversae ad omnia aures erant, eorum qui civium funus deflebant. [Tac.]
Qui pudicitiam et obsequia in viros ridet, ei nulla modestia et pietas est. [Cic.]
Imperat animus, ut moveatur manus; sic movetur animus si amicos, propinquos, suaque
luctuosa luget. [Cic.]
Pythagoras philosophus Crotonem venit populumque in luxuriam lapsum querebatur. [Cic.]
F. Dalessi ©
27
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Altri verbi costruiti per lo più con l'accusativo
4.5 Tradurre le seguenti frasi
1. luvat illum sic domus et res / ut lippum pictae tabulae, fomenta podagram. [Hor.]
2. Equitum praefecti, quorum patres cum Mario ante meruerant, occasione capta, nocte
perfugiunt in Caesaris castra. [Caes.]
3. Centurio trepidare coepit, atque ut eum omnia deficere viderentur. [Caes.]
4. Incendio orto, diem noctemque aedificia in Tiberim versa arserunt. [Liv.]
5. T. Labienus, missa oratione de pace, altercari cum Vatinio incipit, quod multi milites a Caesare
ad Pompeium defecerant. [Caes.]
6. Multi Galli tot bellis defecerant, longumque iter ex Hispania magnum numerum deminuerat.
[Caes.]
7. Alia si quae forte est quae nos fugerit, dic quae sit: cupio discere. [Cic.]
8. Primum stipendium meruit annorum decem septemque. [Nep.]
9. Paulo maiora canamus: / non ommes arbusta iuvant humilesque myricae. [Verg.]
10. Responsum est ab altera parte Aulum Varronem profiteri se plurimos vidisse ad hostem
deficientes. [Caes.]
11. Dies appetebat septimus, quem ad diem Caesar ad impedimenta legionemque reverti
constituerat. [Caes.]
12. Avarus interdum aere alieno oppressus, velut in ultima fame victurus, veneno vitam finit, quod
animo deficit. [Cic.]
4.6 Tradurre le seguenti frasi
1. Ut invidiam civium effugiat, saepe optimus usque patriam relinquit [Suet.]
2. Themistocles, Xerxe regnante, cum eum civium fides deficere coepisset, in Asiam transiit.
[Suet.]
3. Tribunus Caesari: "Faciam - inquit - hodie, imperator, ut ex hostium manibus milites effugiant".
[Caes.]
4. Cum sol defecit, omnia perire videbantur hominesque vero territi deos orabant qui humanitati
succurrerent. [Suet.]
5. Erat Crasinus evocatus in exercitu Caesaris, qui paulo ante se magistratu abdicaverut. [Caes.]
6. Gracchus Mundam primo vi cepit, ne hostes frumento iuvaret, nocte ex improviso aggressus.
[Val. Max.]
7. Naves ex portu leni vento solverunt. [Caes.]
8. Vixdum omnes conscenderant, cum alii, resolutis oris, in ancoras evehuntur, alii, ne quid
teneat, ancoralia incidunt. [Liv.]
9. Nullam molestiam fugere debemus. [Cic.]
10. Caesaris mortem Romani ulti sunt, cum civis, scriptoris, ducis opera omnia memorarent. [Suet.]
11. Cum iam opera admoveret, legati ad praetorem pervenerunt, qui non disperabat eorum
voluntariam deditionem. [Caes.]
12. Milites ignominiam non tulerunt, sed sua sponte a terra solverunt. [Caes.]
13. Societas homini dominium omnium animalium dedit, ne de sua salute disperaret, sed ut
ferarum ferocia humanitatis genus servaret. [Cic.]
Accusativo di relazione
4.7 Tradurre le seguenti frasi
F. Dalessi ©
28
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1. Olim homines quidam nudi membra septies fluctibus caput summergentes, Lunam deam
praepotentem lacrimoso vultu adprecabantur. [Suet.]
2. Altaria iuxta, / unum exuta pedem vinclis, in veste recincta, / testatur moritura deos et conscia
fati / sidera. [Verg.]
3. Quom (= cum) illo advenio, solitudo ante ostium; iam id gaudeo. [Ter.]
4. Mulier, gravi casu animum icta, supplex ante tyrannum ingemuit. [Giust.]
5. O fortunati mercatores! Gravis annis / miles ait multo iam fractus membra labore. [Hor.]
6. Post cladem oppidi mulieres effusae capillos fletu gemituque victores supplicabant. [Curt.]
7. Umeris de more habilem suspenderat arcum / venatrix dederatque comam diffundere ventis, /
nuda genu nudoque sinus collecta fluentis. [Verg.]
8. Pueri patresque severi, vincti fronde comas, cenant et carmina dictant. [Hor.]
9. Ille simul manibus tendit divellere nodos perfusus sanie vittas atroque veneno. [Verg.]
Accusativo dell'oggetto interno
4.8 Tradurre le seguenti frasi
1. Qui in mentem venit tibi istaec dicta dicere? [Pl.]
2. Galli, cum Alpes oppositas superavissent et urbem Mediolanum omen sequentes condidissent,
vitam duram vixerunt. [Nep.]
3. Cyrus per noctem saucios opprimit omnesque Scythas qui somnium dormiebant cum reginae
filio interficit. [Nep.]
4. Legati petierunt ut sibi in castra Celtiberorum ire liceret, priusquam proelium pugnarent. [Caes.]
5. Haec dies summa hodie est, mea amica sitne libera / an sempiternam servitutem serviat. [Pl.]
6. Omnes volunt beatam vitam vivere. [Quint.]
7. Vitam duram vixi. [Ter.]
8. Privatam servitutem servit an publicam? [Plaut.]
9. Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi. [Vulg.]
10. Hannibal hac pugna pugnata Roman profectus est, nullo resistente, Fabio callidissimo
imperatori verba daturus. [Curt.]
Temi per la traduzione
231, 232
F. Dalessi ©
29
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 5
L'accusativo, 2
5.1.1 Verbi assolutamente impersonali
I verbi sottoelencati sono costruiti con l'accusativo della persona che prova il sentimento e il
genitivo della cosa per cui si prova il sentimento. Sono detti assolutamente impersonali.
1. Misèret, miserìtum est (miserùi), miserëre = aver compassione
2. Paenìtet, paenitùit, paenitëre = pentirsi
3. Piget, pigùit, pigëre = rincrescere
4. Pudet, pudìtum est (pudùit), pudëre = vergognarsi
5. Taedet, pertaesum est, taedëre = annoiarsi
Pudet me tui. [Cic.]
Mi vergogno di te.
Me civitatis morum piget taedetque. [Sall.]
I costumi dei cittadini mi danno fastidio e noia.
Nilne te miseret? [Pl.]
Non hai compassione di nulla?
Sed iam faxo te lusus huius paeniteat et sentias acidas et amaras istas nuptias. [Apul.]
Ma ormai farò in modo che tu ti penta di questo scherzo e possa sentire queste nozze sgradevoli
ed amare.
5.1.2 Verbi relativamente impersonali
I verbi relativamente impersonali riportati di seguito sono verbi usati anche alla terza persona
plurale.
Possono avere come soggetto un pronome neutro o un sostantivo indicante cosa o un infinito.
Vogliono l'accusativo della persona.
Alcuni di essi hanno anche un normale uso personale con specifici significati.
1. Me decet, decùit, decëre = mi conviene
2. Me dedëcet, dedecùit, dedecëre = non mi conviene
3. Me delectat, delectävit, delectäre = mi diletta
4. Me fallit, fefëllit, fallère = mi sfugge
5. Me fugit, fugit, fugère = mi sfugge
F. Dalessi ©
30
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
6. Me iuvat, iuvit, iuväre = mi piace
7. Me latet, latùit, latëre = mi è nascosto
8. Me praetèrit, praeterïit, praeterïre = mi sfugge
Haec vestis me decet. [Pl.]
Quest'abito mi sta bene.
Illud quam sit difficile te non fugit. [Cic.]
Non ti sfugge quanto quella cosa sia difficile.
Nec latuere doli fratrem Iunonis. [Verg.]
Nè gli inganni di Giunone rimasero nascosti al fratello.
5.1.3 Il doppio accusativo
Si definisce doppio accusativo la costruzione di alcuni verbi latini che vengono determinati da due
complementi in accusativo.
I verbi appellativi, elettivi, estimativi utilizzano di norma l'accusativo dell'oggetto e quello del
complemento predicativo dell'oggetto.
Alcuni verbi transitivi di moto composti con circum e trans possono avere il doppio accusativo
dell'oggetto e del luogo.
Alcuni verbi possono esprimere in accusativo sia il complemento oggetto della cosa, sia quello
della persona. Tra i più comuni docèo, celo e i così detti verba rogandi , cioè verbi che esprimono
una richiesta.
5.1.4 Accusativo dell'oggetto e del predicativo dell'oggetto
Il doppio accusativo del complemento oggetto e del complemento predicativo dell'oggetto è di
norma retto, nella forma attiva, dai verbi appellativi, elettivi, estimativi .
Ancum Marcium regem populus creavit. [Sall.]
Il popolo creò re Anco Marcio.
Altri verbi in determinati significati utilizzano un aggettivo o un sostantivo in funzione predicativa.
Tra i più comuni ricordiamo aspicìo, vedo, do, efficìo, facìo, invenìo, ostendo, mostro, praebèo,
offro, praesto, mostrare, reddo, reperìo, trovo, trado, affido.
Abiit neque me certiorem fecit. [Pl.]
Se ne è andato e non mi ha rassicurato.
Corneliam Cinnae quater consulis filiam duxit uxorem. [Suet.]
Sposò Cornelia, figlia di Cinna, che era stato quattro volte console.
5.1.5 Verbi transitivi composti con circum e trans
F. Dalessi ©
31
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Alcuni verbi transitivi di moto composti con circum e trans possono avere il doppio accusativo
dell'oggetto e del luogo.
Agesilaus Hellespontum copias traiecit. [Nep.]
Agesilao fece traversare l'Ellesponto all'eserito.
5.1.6 Doceo e celo
I verbi doceo, edoceo, "insegno" e celo, "nascondo", si costruiscono spesso con l'accusativo della
persona cui si insegna o si nasconde e l'accusativo della cosa che si insegna o si nasconde.
Sono previste anche altre costruzioni, documentate dal vocabolario.
Iuventutem multis modis mala facinora edocebat. [Sall.]
Addestrava al crimine i giovani in molti modi.
Quae fert adulescentia, ea ne me celet consuefeci filium. [Ter.]
Ho abituato mio figlio a non nascondermi ciò che comporta la giovinezza.
Nihil prius discipulos suos docuit quam tacere. [Apul.]
Non insegnò nulla prima ai suoi discepoli se non a tacere.
5.1.7 Verba rogandi
Alcuni verbi latini che esprimono l'idea della domanda, della richiesta o della preghiera ( verba
rogandiv ) si costruiscono spesso con l'accusativo della persona cui si rivolge la domanda e
l'accusativo della cosa che si domanda.
Tra i più comuni ricordiamo flagìto, "chiedo con insistenza", interrògo, "interrogo", oro "prego",
posco, "chiedo", reposco, "reclamo", rogo "chiedo pregando".
In realtà tutti questi verbi ammettono e talvolta preferiscono costruzioni alternative, tutte
documentate dal vocabolario.
Illud te rogo. [Cic.]
Di questo ti prego.
Id parentes suos liberi orabant. [Cic.]
Questo i figli chiedevano ai genitori.
Filiam tuam mihi posco uxorem. [Pl.]
Chiedo per me tua figlia in moglie.
Aulam auri, inquam, te reposco, quam tu confessu's mihi te abstulisse. [Pl.]
Reclamo da te, dico, la pentola d'oro che tu hai confessato di avermi rubato.
Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod essent publice polliciti, flagitare. [Caes.]
Nel frattempo ogni giorno Cesare chiedeva con insistenza agli Edui il frumento che essi avevano
pubblicamente promesso.
F. Dalessi ©
32
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
contemno
curo
dubius
frons
hora
intra
invidia
quasi
rogo
votum
Esercizi
Verbi assolutamente impersonali
5.1 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Caesari de tertia vigilia ad hostes non contendere poenitendum fuit. [Caes.]
Me ibi male convivi sermonisque taesumst (= taesum est). [Pl.]
Novo modo tu homo amas, siquidem te quicquam quod faxis pudet. [Pl.]
Taedet caeli convexa tueri. [Verg.]
Ducem non poenituit signa inde ferri copiasque educi. [Caes.]
Id quod pudet facilius fertur quam illud quod piget. / Non dedisse istunc pudet; me quia non
accepi piget. [Pl.]
7. Othonem a belli consiliis aversum miseritum est, quod milites fortuna experti erant, sed victores
non fuerant. [Caes.]
8. Vivus enim sibi cum proponit quisque futurum, / corpus uti volucres lacerent in morte feraeque,
/ ipse sui miseret. [Lucr.]
9. Quoniam vostra consilia accusantur, qui mihi summum honorem et maxumum negotium
imposuistis, etiam atque etiam reputate, num eorum paenitendum sit. [Sall.]
10. Victorem ex municipiis et coloniis cives accurrentes magnaque pretia virtutibus et vitiis
ponentes miseritus est. [Nep.]
11. Omnes non taedebat ad nomen citari neque id pigebat. [Nep.]
12. Neminem piget beneficii adversus amicos. [Cic.]
13. Ego memoriam admiror. Quae sit illa vis et unde sit intellegendum puto: animae sit ignisve
nescio, nec me pudet fateri nescire quod nesciam. [Cic.]
14. Nunc eum vidi miserum et eius miseritumst (= miseritum est). [Pl.]
5.2 Tradurre le seguenti frasi
1. Pauci tam ingrati sunt, ut muneris accepti eos pigeat. [Cic.]
2. Spartanam civitatem maiorum nostrorum gravitati proximam non pudebat legibus Lycurgi
obtemperare. [Suet.]
3. Ipsis militibus ex silvis propugnare pudendum fuit, quod repulsi ab equitatu se in silvis
abdiderant. [Caes.]
4. Numquam suscepti negotii eum pertaesum est: suam enim existimationem in ea re agi putabat,
qua nihil habebat carius. [Nep.]
5. Unum de Caelio. Tantum abest ut meam ille sententiam moveat, ut valde ego ipsi, quod de tua
sententia decesserit, paenitendum putem. [Cic.]
F. Dalessi ©
33
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
6. Ubi illuxit, Scipio e praetoria nave adfirmavit se non poenitere patriam vitamque amittere.
[Caes.]
7. Si talium civium vos, iudices, taedet, ostendite. [Cic.]
8. Veritatis testimonium pudere non solet, sed profiteri quod quamvis invitus vidit. [Cic.]
9. Ex militibus Pulionem, cum acerrime ad munitiones pugnaretur, poenitere coepit se domum
familiaresque iam non visurum esse. [Caes.]
10. Vestrae ignaviae mox poeniteat neve misereat quod tam multi homines pro patria mortui sunt.
[Caes.]
11. Alexander militibus: "Quid? Eos qui praesentes metuunt, pigeat horum consiliorum." [Suet.]
12. Turbae maximam partem pudebat patria carere. [Nep.]
13. Quintus ait se ex litteris tuis intellegere tibi non placere quod ad multos de me asperius
scripserit, itaque se paenitere quod animum tuum offenderit. [Cic.]
Verbi relativamente impersonali
5.3 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
De Caesare fugerat me ad te scribere: video enim quas tu litteras exspectaris. [Cic.]
Neque te ministrum dedecet myrtus neque me sub arta / vite bibentem. [Hor.]
Hominem dicendi facultas decet, quae ceteris animalibus non est. [Cic.]
Parvum parva decent: mihi iam non regia Roma, / sed vacuum Tiber aut imbelle Tarentum.
[Hor.]
5. Sermo facetus ac nulla in re rudis decet homines litteratos. [Cic.]
6. Plerosque fugit ibi ex fano Apollinis religiosissimo noctu clam signa pulcherrima sublata esse.
[Cic.]
7. Non modo elegantia aut cura, sed etiam studiosa luxuria non fallit eum qui humanas litteras
diligit. [Cic.]
8. Nihil Antonium fugiebat: omnia ab illo suo loco in maxime opportunis orationis partibus
collocabantur. [Cic.]
9. Neminem Apollinis templum vel sacra spoliare decebat. [Cic.]
10. Neque vero id Caesarem fugiebat tanto sub oculis accepto detrimento perterritum exercitum
sustinere non posse. [Caes.]
11. Nullus te sensus humanitatis dedecet, nulla ratio religionis. [Cic.]
12. Nunc, nisi me fallit, in eo statu civitas est ut, si operas conductorum removeris, omnes idem de
re publica sensuri esse videantur. [Cic.]
13. Non me praeterit, recuperatores, tametsi de hoc iure permulta praetereo, tamen me longius
esse prolapsum quam ratio vestri iudicii postularit. [Cic.]
14. Te mihi dicto audientem esse addecet. [Pl.]
15. luvat magnifice loqui: et certe decet adversus ignorantes quid pro quoque timendum aut a
quoque petendum sit. [Cic.]
16. Nec latuere doli fratrem lunonis et irae. [Verg.]
17. Nos non praeterit post paucos deinde dies Brutum cum hostibus conflixisse. [Cic.]
18. Edepol lucrum amare nullum amatorem addecet. [Pl.]
Doppio accusativo
Accusativo dell'oggetto e del predicativo dell'oggetto
5.4 Tradurre le seguenti frasi
F. Dalessi ©
34
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1. Quem enim oratorem Lacedaemonium, quem Cretensem accepimus? [Cic.]
2. Maiores invenerunt vitiosos innumerabiles libros et bibliothecas, quia discentem ornant, non
instruunt. [Quint.]
3. Missi ad Antonium persequendum duo consules, Pansa et Hirtius, et Octavianus adulescens
annos X et VIII natus, Caesaris nepos, quem ille testamento heredem reliquerat. [Eutr.]
4. Inter balnearia et thermas bibliothecam quoque ut necessarium domus ornamentum ducamus.
[Sen.]
5. Naevium certiorem facit, rogat ut curet quod dixisset. [Cic.]
6. Cum rerum divinarum habita esset cura, Caium Manilium regem sacrificulum creaverunt.
[Caes.]
7. Legati, rursus inducti, iterum me iam praesentem advocatum postulaverunt, implorantes fidem
meam. [Plin. iun.]
8. Catonem Uticenses singulari integritate praeditum habentes et dissimillimum reliquorum
ducum, sepultura adficiunt. [Suet.]
9. Nam Themistocles, verens ne bellare perseveraret, certiorem eum fecit id agi, ut pons, quem
ille in Hellesponto fecerat, dissolveretur ac reditu in Asiam excluderetur, idque ei persuasit.
[Nep.]
10. Rationem igitur ut praecipium donum nobis natura dedit, eiusque nos socios esse cum diis
immortalibus voluit. [Cic.]
11. Traditum inde in senatum vocatos esse qui patres conscripti erant: conscriptos videlicet in
nostrum senatum appellabant lectos. [Cic.]
12. Non ita multo post Iuniam Claudillam M. Silani nobilissimi viri filiam duxit uxorem. [Suet.]
13. Brutus concedente collega fasces habuit, qui eum acriorem vindicem libertatis ducebat. [Cic.]
14. Rex Mausolus Artemisiam uxorem duxit, quae post viri mortem civitatibus Cariae totius
imperavit. [Suet.]
15. Inonem Liber Leucotheam voluit appellari, nos Matrem Matatam dicimus, Melicerten autem
deum Palaemonem, quem nos Porta num dicimus. [Hyg.]
16. Nam si quis idcirco aliquid de libertate mea deminutum putat quod non ab omnibus isdem a
quibus antea solitus sum dissentire dissentiam, primum, si bene de me meritis gratum me
praebeo, nonne desino incurrere in crimen hominis nimium memoris nimiumque grati? [Cic.]
Verbi transitivi composti con circum e trans
5.5 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
His facile pulsis, incredibili celeritate copias flumen traiecit. [Caes.]
Caesar Germanos levis armaturae flumen traiecit. [Caes.]
Pontem exercitum transportari, concedendum non putabat. [Caes.]
Multitudinem hominum Rhenum in Galliam traduxit. [Caes.]
Quos Pompeius, quod erant honesto loco nati et instructi liberaliter magnoque comitatu et
multis iumentis venerant virique fortes habebantur et in honore apud Caesarem fuerant,
quodque <id> novum et praeter consuetudinem acciderat, omnia sua praesidia circumduxit
atque ostentavit. [Caes.]
6. Cum Rhodanum copias omnis traiecissem fratremque cum tribus milibus equitum
praemisissem, ipse iter ad Mutinam dirigerem, in itinere de proelio facto Brutoque et Mutina
obsidione liberatis audivi. [Cic.]
7. Hoc visu laetus tripertito Hiberum copias traiecit. [Liv.]
Doceo e celo
5.6 Tradurre le seguenti frasi
F. Dalessi ©
35
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1. Hos te satius est docere. [Pl.]
2. Euripides dixit se, ut eum doceret, non ut ab eo disceret, fabulas componere solere. [Val.Max.]
3. Doctus etiam Graecis litteris T. Albucius vel potius plane Graecus. Loquor ut opinor; sed licet
ex orationibus iudicare. [Cic.]
4. Hoc vos doceo, bonus ego videlicet et eruditus magister, ut in dicendo irasci, ut dolere, ut flere
possitis. [Cic.]
5. Non docere modo, sed movere etiam ac delectare audientis debet orator. [Quint.]
6. Etiam apud socios et Latinos oratores habiti sunt Q. Vettius Vettianus e Marsis, quem ipse
cognovi, prudens vir et in dicendo brevis; Q. et D. Valerii Sorani, vicini et familiares mei, non
tam in dicendo admirabiles quam docti et Graecis litteris et Latinis. [Cic.]
7. De armis, de ferro, de insidiis celare te noluit? [Cic.]
8. Caesar, doctus litteris Latinis atque Graecis, perlucide Commentarios scripsit. [Suet.]
9. Adherbal Romam legatos miserat, qui senatum docerent de caede fratris. [Sall.]
10. Cicero omnes docet etiam nunc saepe pro republica tempestates subire, cum multis
audacibus, improbis, nonnumquam etiam potentibus dimicare. [Suet.]
11. Id Alcibiades diutius celari non potuit. [Nep.]
12. Id te doceo, fortunam numquam hominibus diuturnam esse. [Cic.]
13. Laelius, Graecorum moribus atque litteris doctus, poetas Latinos liberaliter accepit. [Cic.]
14. Legati Venetos reliquasque civitates de belli periculo docuerunt. [Caes.]
15. Tamiris, Scytharum regina, orbitatis dolorem omnes celavit. [Iust.]
5.7 Tradurre le seguenti frasi
1. Tanta ei cupido gloriae incesserat, ut amicos suos consilia celaverit. [Nep.]
2. Nemo celatur de officiis in civitatem, quia civitatis gubernatio ex virtutum usu constat. [Cic.]
3. Cato de Carthaginis periculis curiam docebat, cum ad summam prosperitatem pervenisset.
[Cic.]
4. Grammatici parvos discipulos non modo litteras paulatim docent, sed etiam libros legere,
carmina memoria tenere, scripta fingere. [Quint.]
5. Plinius narrat Christianos, qui lapsi appellati sunt iudices celavisse fidem suam, praeterea
Christo maledixisse. [Suet.]
6. Populi Romani clementia non modo spem, sed prope certam fiduciam vos docet. [Cic.]
7. Veteres primique Romani, quantum eorum docet et commendat historia, populum Romuli
interitum celaverunt. [Liv.]
8. Non re celavi sermonem Ampii. [Cic.]
9. Plinius senex docuit iuvenes horas non perdere cum ambularent. [Suet.]
10. Hos te satius est docere [Pl.]
11. Euripides dixit se, ut eum doceret, non ut ab eo disceret, fabulas componere solere. [Val.Max.]
12. Ego istos vobis usque a pueris curavi ambos sedulo. / Docui, monui, bene praecepi semper
quae potui omnia. [Ter.]
13. Doctus etiam Graecis litteris T. Albucius vel potius plane Graecus. Loquor ut opinor; sed licet
ex orationibus iudicare. [Cic.]
14. Bestia est vel prudentia sollers vel artificio docta vel abstinentia frugi. [Apul.]
15. Monstrabimus Christum non impietatem docuisse nationes, sed ab latronibus pessimis
miserorum hominum imprudentiam vindicasse. [Arn.]
Verba rogandi
5.8 Tradurre le seguenti frasi
1. Sunt quae te volumus percontari, quae quasi / per nebulam nosmet scimus atque audivimus.
[Pl.]
F. Dalessi ©
36
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
2. Factum senatus consultum ut duumviros aediles ex patribus dictator populum rogaret, patres
auctores omnibus eius anni comitiis fierent. [Liv.]
3. C. Terentius claves portarum magistratus poposcit. [Liv.]
4. Caesar vehementer id rogatus, respondit se numquam pacem his condicionibus confecturum
esse. [Caes.]
5. Cassius ex sua fortuna eventum Bruti aestimans, a suis postulavit quae esset multitudo ac vis
hominum. [Sall.]
6. Hoc unum te rogamus, ut nobis ignoscas. [Cic.]
7. Huius temporis totiusque mei consulatus memoriam postulo. [Cic.]
8. M. Catonem, hominem sapientissimum, Romani saepe rogabant sententiam doctissimam.
[Cic.]
9. Non debebam ego a te has litteras poscere. [Cic.]
10. Spartiatae oraculum ab Iove Dodonaeo petiverunt de victoria sciscitantes. [Cic.]
11. Ab utroque sciscitor huius facti veritatem. [Iust.]
12. Hostes arcem petiverunt, ubi mulierum turba erat sacrificantium et precantium deos patrio
more. [Liv.]
13. Illud te ad extremum et oro et hortor. [Cic.]
14. Interrogatus quid sentirem, adfirmavi naturam optimam bene vivendi ducem. [Cic.]
15. Tarentini ab Hannibale indutias pavidi atque territi reposcebant. [Nep.]
5.9 Tradurre le seguenti frasi
1. Hostium copiae crebro augebantur, quare e legatis Caesar id quaerebat. [Caes.]
2. Id Deum rogamus, pietatem, fidem, aequitatem, fugam turpitudinis, in laboribus et periculis
fortitudinem. [Cic.]
3. Rutilius, de amicitia interrogatus, respondit se nihil inhoneste facturum esse. [Sall.]
4. Cum de poenae aestimatione Socrates rogatus esset, respondit sese autem meruisse ut
amplissimis honoribus et praemiis decoraretur. [Cic.]
5. Duces classis Simos et Protis, amicitiam a Caesare petentes, reversi domum quae viderant
retulerunt. [Caes.]
6. Ex Epicuro discipuli, doctrinam quaerentes, didicerunt exiguum desiderare opinionem
immensum. [Cic.]
7. Quid me istud rogas? [Cic.]
8. Romani a Dolabella poposcerunt hostium signa religiosa quae nave clam sustulit. [Cic.]
9. A Chrysogono quaero, quare civis optimi bona venierint. [Cic.]
10. Alius ex alio causam tumultus querit. [Caes.]
11. Augustinus, rogatus sententiam, amarissima contritione cordis flebat. [Val. Max.]
12. Coriolanus auxilium petiit a Volscis. [Cic.]
13. Legati Marium pacem poposcerant, cum longo bello homines strenui essent. [Sall.]
14. Meo nomine supplicationem rogavisti. [Cic.]
Temi per la traduzione
198-203
F. Dalessi ©
37
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 6
6.1 L'accusativo, 3
6.1.1 L'estensione nello spazio
In latino troviamo l'accusativo di estensione in dipendenza da aggettivi come longus, lungo, latus,
largo, altus, alto, profondo, oppure da espressioni come extendi o patëre in longitudìnem, in
latitudìnem, in altitudìnem = estendersi in lunghezza, larghezza, altezza o profondità, oppure
ancora da verbi che indicano spostamento.
Perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. [Caes.]
Si scavavano fosse ininterrotte profonde cinque piedi.
Fere ad id tempus quinque milibus distabant, quod urbs quae mille pedes in longitudinem
patebat proxima non erat. [Nep.]
Più o meno in quel momento si trovavano a cinque miglia, poichè la ciità, che si estendeva in
lunghezza per mille piedi, non era vicina.
Ipse noctu progressus milia passuum circiter XII hostium copias conspicatus est. [Caes.]
Egli stesso, avanzando di notte per circa dodici miglia, scorse le truppe dei nemici.
6.1.2 L'estensione nel tempo
Accusativo di tempo continuato
L'accusativo, semplice o preceduto da preposizione, può esprimere un complemento di tempo
continuato.
Hannibal per tot annos decertavit. [Cic.]
Annibale combattè per tanti anni.
Frater meus triennium Asiae praefuit. [Cic.]
Mio fratello ebbe il governo dell'Asia minore per tre anni.
Non amplius quam septem horas dormiebat. [Suet.]
Non dormiva più di sette ore.
6.1.3 Accusativo di tempo determinato
F. Dalessi ©
38
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
L'accusativo, preceduto da diverse preposizioni (ante, in, intra, per, post ecc.), può esprimere un
complemento di tempo determinato .
Per idem tempus. [Liv.]
Nel medesimo tempo.
Intra viginti dies. [Plaut.]
Nel giro di venti giorni.
Ante aliquot annos tribunus plebis fuerat. [Liv.]
Era stato tribuno della plebe alcuni anni prima.
Ante hos sex menses male dixisti mihi. [Phaedr.]
Sei mesi fa hai parlato male di me.
In diem.
Di giorno in giorno.
6.2.1 Accusativo avverbiale
L'accusativo si trova usato avverbialmente:
a) col neutro di pronomi e aggettivi indicanti quantità o altri, come multum, molto, paulum, un po',
aliquantum, alquanto, nimìum, troppo, quid? perché?, alìquid, un po', nihil, per nulla,
plerumque, per lo più, cetèrum, del resto, summum, al massimo, minìmum, al minimo...
b) con alcune espressioni, come magnam, maiorem, maximam partem, in grande, maggiore,
massima parte; partim... partim, in parte... in parte; id genus, di tal genere; id aetätis, di tale età;
id tempòris, in quel tempo; instar (alicuius), a somiglianza di...
Quid venisti? [Pl.]
Perchè sei venuto?
Si id facis, hodie postremum me vides. [Ter.]
Se fai questo, oggi mi vedi per l'ultima volta.
Cernis acutum. [Hor.]
Vedi acutamente.
Hostes partim fuga ad Caesarem se recipiunt id territi. [Caes.]
Atterriti da ciò, i nemici si rifugiano in parte da Cesare.
6.3.1 Accusativo esclamativo
L'accusativo è usato nelle esclamazioni da solo o con interiezioni ( ah, heu, eha, o, en, bene...).
Heu me miserum! [Pl.]
F. Dalessi ©
39
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Ahi me infelice!
Nugas! [Pl.]
Stupidaggini!
O fallacem hominum spem! [Cic.]
Ingannevole speranza degli uomini!
En Romanos, rerum dominos, gentemque togatam! [Suet.]
Romani, padroni del mondo, gente togata!
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
adduco
clamor
clarus
flamma
memoria
mox
quippe
super
sustineo
victor
Esercizi
Accusativo di estensione e distanza
6.1 Tradurre le seguenti frasi
1. Erat inter oppidum Ilerdam et proximum collem, ubi castra Petreius atque Afranius habebant,
planities circiter passuum CCC, atque in hoc fere medio spatio tumulus erat paulo editior.
[Caes.]
2. Rex cum omnibus copiis Saburram insequebatur et VI milium passuum intervallo ab Saburra
consederat. [Caes.]
3. Mihi vero deliberatum est abesse ex ea urbe, in qua non modo florui cum summa, verum etiam
servivi cum aliqua dignitate. [Cic.]
4. Cato scribit, si fundus vinarius sit C iugerum, habere oportere vasa torcularia instructa trina,
dolia cum operculis culleorum octingentorum, acinaria viginti, frumentaria viginti, item eius modi
alia. [Varr.]
5. Nos in castra properabamus, quae aberant tridui iter. [Cic.]
6. Centuria est quadrata, in omnes quattuor partes ut habeat latera longa pedum MMCD. [Varr.]
7. Sabinus idoneo rebus omnibus loco castris se tenebat, cum Viridovix contra eum duorum
milium spatio consedisset. [Caes.]
8. In Hispania ulteriore in Lusitania sus cum esset occisus, Atilius Hispaniensis, minime mendax,
dicebat L. Volumnio senatori missam esse offulam cum duabus costis, quae penderet tres et
viginti pondo, eiusque suis a cute ad os pedem et tres digitos fuisse. [Varr.]
9. lugerum Romani dicunt, quod quadratos duos actus habeat. Actus quadratus, qui et latus est
pedes CXX et longus totidem: is modus acnua Latine appellatur. [Varr.]
10. Is locus aberat a novis Pompei castris circiter passus quingentos. [Caes.]
11. Albani castra ab urbe haud plus quinque milia passuum locant. [Liv.]
F. Dalessi ©
40
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
12. Stolo adicit, si locus umectus sit, ibi cacumina populorum serenda et harundinetum. Id prius
bipalio verti, ibi oculos harundinis pedes ternos alium ab alio seri. [Varr.]
13. Interim Caesari nuntiatur Sulmonenses, quod oppidum a Corfinio VII milium intervallo abest,
cupere ea facere quae vellet. [Caes.]
14. Caesar duas fossas quindecim pedes latas perduxit, quarum interiorem aqua complevit [Caes.]
15. Teanum abest ab Larino duodeviginti milia passuum. [Cic.]
16. Silvae latitudo novem dierum iter expedito patet. [Caes.]
17. His dimissis et ventum et aestum uno tempore nactus secundum dato signo et sublatis ancoris
circiter milia passuum septem ab eo loco progressus, aperto ac plano litore naves constituit.
[Caes.]
18. Castra ab urbe haud plus quinque milia passuum locant, fossa circumdant. [Liv.]
Accusativo avverbiale
6.2 Tradurre le seguenti frasi
1. Homines magnam partem aegritudine adflicti, debilitati, ita iacent, ut miseri foedique videantur.
[Liv.]
2. Magnam partem ex iambis nostra constat oratio. [Cic.]
3. Rex, monitus a proximis ut purgaret se quod id temporis venisset, disceptatorem ait se
sumptum inter patrem et filium, cura reconciliandi eos in gratiam moratum esse. [Liv.]
4. Postero die circa eosdem tumulos equestre proelium fuit, in quo non minimum Aetolorum
opera regii fugati atque in castra compulsi sunt. [Liv.]
5. Ubi ea dies venit, Caesar negat se aliquantum perrumpere posse. [Caes.]
6. Id aetatis iam sumus, ut omnibus rebus, non solum dolori, contentione animi nobis resistendum
sit. [Cic.]
7. Id temporis valde gavisi sunt, cum ad eorum castra legati pervenerunt. [Caes.]
8. Hostes partim fuga ad Caesarem se recipiunt id territi. [Caes.]
9. Id aetatis nobis pristinae virtutis memoria est. [Cic.]
10. Helvetii iam nihil pavidi per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant. [Caes.]
11. Plato mihi unus instar est centum milium. [Cic.]
Accusativo esclamativo
6.3 Tradurre le seguenti frasi
1. Eheu, nos miseros, quam totus homuncio nil est! [Petr.]
2. Videtis, per deos immortales! Quod ius nobis, quam condicionem vobismet ipsis, quam
denique civitati legem constituere velitis. [Cic.]
3. Adeon hominem esse invenustum aut infelicem quemquam, ut ego sum! [Ter.]
4. O mulieris scelus incredibile et praeter hanc unam in omni vita inauditum! O libidinem
effrenatam et indomitam! O audaciam singularem! [Cic.]
5. Homines pravos foedosque, nos inopinantes hostium adventus occupavit! [Cic.]
6. O diem laetum, si unusquisque ducere se beatum potest. [Sen.]
7. O hominem nequam! [Cic.]
8. Pro di immortales! Tantamne hominis incredibilis ac divina virtus tam brevi tempore lucem
adferre rei publicae potuit! [Cic.]
9. Quid potest, per deos inmortalis, rei publicae prodesse nostra legatio? [Cic.]
10. O te dementem et oblitum fragilitatis tuae si tunc mortem times cum tonat! [Sen.]
11. O callidos homines! Quem, quaeso, nostrum fefellit ita vos esse facturos? [Cic.]
12. O hominem semper illum quidem mihi aptum, nunc vero etiam suavem! [Cic.]
F. Dalessi ©
41
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
13. Hominem fortunatum qui eius modi nuntios seu potius Pegasos habeat! [Cic.]
14. Clementiam populi Romani seu potius patientiam miram ac singularem! [Cic.]
Accusativo: riepilogo
6.4 Tradurre le seguenti frasi
1. Britanni per omnes partes perequitant et tela coniciunt atque ipso terrore equorum et strepitu
rotarum ordines hostium plerumque perturbant. [Caes.]
2. Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem praemisit. [Caes.]
3. Civitates, quae Medorum tributariae fuerant, mutato imperio etiam condicionem suam mutatam
arbitrantes a Cyro defecerunt. [Iust.]
4. Fomentis iuvas vulnera nostra tuis. [Ov.]
5. Caesar dictatura se abdicat et ab urbe proficiscitur Brundisiumque pervenit. [Caes.]
6. Harpagus regis crudelitatem perfidia defectionis ulciscitur. [Iust.]
7. Nec hostes modo timebant, sed suosmet ipsi cives. [Liv.]
8. Caesar loquendi finem facit seque ad suos recepit. [Caes.]
9. Neque umquam quicquam me iuvat. [Pl.]
10. Non enim ipsa Fortuna caeca est, sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est.
[Cic.]
6.5 Tradurre le seguenti frasi
1. Non tam me sapientiae fama delectat, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero
sempiternam. [Cic.]
2. Non unquam alias ante tantos terror senatum invasit. [Liv.] .
3. Nullam aciem, nullum proelium timueris; uni tibi et cum singulis res erit. [Liv.]
4. Periclymenus beneficio Neptuni avi in aquilae effigiem conversus mortem effugit. [Iust.]
5. Sequitur hunc annum nobilis clade Romana Caudina pax T. Veturio Calvino Sp. Postumio
consulibus. [Liv.]
6. Sic inter infirmitatem unius temeritatemque multorum medium optimates possederunt locum,
quo nihil potest esse moderatius. [Cic.]
7. Ti. quidem Graccum rem publicam vexantem videbamus. [Cic.]
8. Tu illius domum inire, tu vetus hospitium renovare voluisti. [Cic.]
9. Tuscorum coloniae trans Padum omnia loca, excepto Venetorum angulo qui sinum
circumcolunt maris, usque ad Alpes tenuere. [Liv.]
10. Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse. [Cic.]
Temi per la traduzione
234-238
F. Dalessi ©
42
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 7
7.1 Il genitivo, 1
7.1.1 Notizie introduttive
Il genitivo esprime la funzione del complemento di specificazione.
II genitivo determina soprattutto il nome, ma può specificare anche un aggettivo e un verbo.
Perturbat nos opinionum varietas hominumque dissensio. [Cic.]
Ci sconcerta la varietà di opinioni e il disaccordo delle persone.
Erat Sisenna doctus vir et gnarus rei publicae. [Cic.]
Sisenna era un uomo dotto ed esperto di politica.
Sed quanti id refert? [Cic.]
Ma quanto sta a cuore questo?
7.2 Genitivo in dipendenza di sostantivi
7.2.1 Genitivo oggettivo e soggettivo
II genitivo soggettivo e oggettivo indica la persona o la cosa che può assumere il valore di soggetto
o di oggetto dell'azione, implicito nel concetto del sostantivo cui è riferito.
Contra opiniones omnium. [Cic.]
[genitivo soggettivo = ...quae omnes opinantur]
Contro le opinioni di tutti.
Caesaris amore unice delector. [Cic.]
Sono straordinariamente contento dell'affetto di Cesare.
Imitatio virtutis aemulatio dicitur. [Cic.]
[genitivo oggettivo = imitari virtutem]
L'imitazione della virtù si dice emulazione.
Tua memoria nostri iucunda est nobis. [Cic.]
Il ricordo che hai di noi ci fa piacere.
F. Dalessi ©
43
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
7.2.2 Il genitivo di possesso
II genitivo possessivo indica un rapporto specifico di appartenenza, di possesso.
Acceperam Caesaris litteras. [Cic.]
Avevo ricevuto una lettera di Cesare.
II genitivo possessivo può anche essere espresso con l'aggettivo corrispondente.
Brundisini Pompeianorum militum iniuriis atque ipsius Pompei contumeliis permoti Caesaris
rebus favebant. [Caes.]
Gli abitanti di Brindisi, sconvolti dalle ingiustizie dei soldati di Pompeo e dalle angherie dello stesso
Pompeo, stavano dalla parte di Cesare.
Quando il genitivo possessivo, rappresentato da un nome proprio, è retto da un appellativo
comune come filius, filia, uxor, servus, templum, aedes..., questo in genere si sottintende.
Habitabat ad Iovis Statoris. [Liv.]
Abitava presso il tempio di Giove Statore.
7.2.3 Il genitivo epesegetico
II genitivo epesegetico o dichiarativo determina un nome generico, definendo in quale significato
particolare questo vada inteso.
Arborem palmae repperit. [Suet.]
Trovò l'albero della palma.
Nomen regis audire non poterat. [Cic.]
Non poteva sentir pronunciare il nome di re.
7.2.4 Il genitivo di pertinenza
Il genitivo di pertinenza o convenienza, espresso in italiano con le locuzioni "è proprio di, è dovere
di, è compito di, spetta a", è una forma di genitivo possessivo in funzione predicativa.
Prudentia senescentis aetatis est. [Cic.]
La prudenza è propria della vecchiaia.
Le espressioni italiane "è mio, tuo, nostro, vostro dovere" sono rese dal neutro del possessivo:
meum, tuum, nostrum, vestrum est; invece "è suo, loro dovere" sono rese con eius, eorum est;
se la locuzione fa parte di un'oggettiva con identità di soggetto, si usa suum.
Puto esse meum, quid sentiam, exponere. [Cic.]
Ritengo che sia mio dovere spiegare cosa provo.
F. Dalessi ©
44
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
7.2.5 Il genitivo di qualità
Il genitivo di qualità indica le doti, le proprietà caratteristiche di una persona o cosa.
In latino il genitivo di qualità è accompagnato da un attributo, mentre in italiano non è
indispensabile.
vir magni ingenii = uomo di talento
mulier magni animi = donna di coraggio
II genitivo di qualità è usato di preferenza per indicare qualità morali o intellettuali.
Quando si tratta di qualità fisiche o di qualità psichiche transitorie, il complemento di qualità si
esprime di regola con l'ablativo (ablativo di qualità).
Aristoteles vir summi ingenii fuit. [Cic.]
Aristotele fu uomo di straordinario ingegno.
Ego poeta sum et non humillimi spiritus. [Petr.]
Sono un poeta e non di infima ispirazione.
7.2.6 Il genitivo partitivo
Il genitivo partitivo indica una totalità, di cui il termine che esso specifica rappresenta una parte.
In latino il genitivo partitivo è introdotto da sostantivi che indicano numero, comparativi e
superlativi, aggettivi e pronomi, indefiniti e interrogativi, numerali e avverbi di luogo, ma anche da
sostantivi indicanti quantità, da pronomi neutri e aggettivi neutri sostantivati di quantità e avverbi
quantitativi usati sostantivamente, tutti solo in funzione di soggetto o di oggetto .
Nemo nostrum pro illo rogabit. [Petr.]
Nessuno di noi farà richieste a vantaggio di quello.
Habemus satis temporis. [Cic.]
Abbiamo abbastanza tempo.
Maxima pars vatum. [Hor.]
La maggior parte dei vati.
Con gli aggettivi numerali e con i pronomi indefiniti in alternativa al genitivo partitivo si può trovare
ex o de con l'ablativo; con i comparativi e i superlativi si può trovare ex con l'ablativo o inter e
l'accusativo.
Unus e legatis mediam orationem subito interrupit. [Val. Max.]
Uno degli ambasciatori interruppe il discorso a metà.
Unus de optimatibus. [Apul.]
Uno degli ottimati.
Nescires, utrum inter decemviros an inter candidatos Appium numerares. [Liv.]
Non avresti saputo se annoverare Appio tra i decemviri o tra i candidati.
F. Dalessi ©
45
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
7.2.7 Il genitivo di misura
Il genitivo è utilizzato per esprimere determinazioni di quantità e misura.
Castra in altitudinem pedum XII vallo fossaque duodeviginti pedum muniri iubet. [Caes.]
Comanda che l'accampamento sia fortificato con un vallo alto dodici piedi e con una fossa
profonda diciotto piedi.
7.2.8 Il genitivo di età
Il genitivo del numerale cardinale, in genere retto da un sostantivo come puer, adulescens,
iuvenis, vir, senex... esprime un complemento di età; gli appellativi si possono anche
sottintendere.
Hamilcar secum duxit filium Hannibalem annorum novem. [Nep.]
Amilcare condusse con sè il figlio Annibale, che aveva nove anni.
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
aurum
cupio
custos
divido
gigno
olim
paratus
sententia
seu
umbra
Esercizi
Genitivo oggettivo e soggettivo
7.1 Tradurre le seguenti frasi
1. Seneca adfirmabat alios in Urbem ambitione adduci, alios liberalium studiorum cupiditate, alios
spectacula. [Suet.]
2. Plinius senex ad latum notarium secum ducebat, qui de memoria brevitatis vitae eum
admoneret. [Suet.]
3. Mirum me desiderium tenet urbis, incredibile meorum atque in primis tui, satietas autem
provinciae. [Cic.]
4. Etiam iucunda memoria est praeteritorum malorum. [Cic.]
5. Non potui milites continere, qui spe praedae in urbem irrumperent urbemque delerent. [Caes.]
6. Delectat me hominis gravitas, scientia iuris praetorii, auctoritas. [Cic.]
7. Memoria nostri durabit si vita meruimus. [Plin.iun.]
8. Trahimus omnes studio laudis. [Cic.]
F. Dalessi ©
46
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
9. Hunc post dominationem L. Sullae lubido maxuma invaserat rei publicae capiundae. [Sall.]
10. Filii parvi desiderium mei. [Cic.]
Genitivo di possesso
7.2 Tradurre le seguenti frasi
1. Ventum erat ad Vestae, quarta iam parte diei praeterita. [Hor.]
2. Caeniniensium captum ac dirutum est oppidum. [Flor.]
3. Mihi quidem Appii Caeci carmen, quod valde Panaetius laudat epistola quadam, Pythagoreum
videtur. [Cic.]
4. Legati ad Iunonis Laciniae perveniunt. [Liv.]
5. Hasdrubal Hamilcaris ad Lapides Atros castra habebat. [Liv.]
6. Vilici rem domini et privatam possessionem defenderunt. [Cic.]
7. In potestate sunt servi dominorum. [Gaius]
8. Ego sum ancilla Quartillae. [Petr.]
9. Ubi ad Dianae veneris, / ito ad dextram: prius quam ad portam venias, apud ipsum lacum/ est
pistrilla, et exadvorsum fabrica. [Ter.]
Il genitivo epesegetico
7.3 Tradurre le seguenti frasi
1. Puer cum inter pastores esset, Cyri nomen accepit. [Iust.]
2. Nomen vestrum populique Romani odio atque acerbitati scitote nationibus exteris, iudices,
futurum. [Cic.]
3. An verum ignoratis portum Caietae celeberrimum et plenissimum navium inspectante praetore
a praedonibus esse direptum? [Cic.]
4. Converterat Cn. Pompei persona totum in se terrarum orbem et per omnia maior civi
habebatur. [Vell.]
5. Qui occasione aliqua etiam invitis suis civibus nactus est imperium, ut ille cupiebat, hunc
nomen honoris adeptum, non honorem puto. [Cic.]
6. Alia ratio ac scientia coloni, alia pastoris; coloni ea quae agri cultura factum ut nascerentur e
terra, contra pastoris ea quae nata ex pecore. [Varr.]
7. Converterat Cn. Pompei persona totum in se terrarum orbem et per omnia maior civi
habebatur. [Vell.]
8. Alterum optare illorum crudelitatis est, alterum conservare clementiae tuae. [Cic.]
9. Qui habet praedium, habere utramque debet disciplinam, et agri culturae et pecoris pascendi et
etiam villaticae pastionis. [Varr.]
10. Nero urbem Romam incendit ut spectaculi eius imaginem cerneret. [Eutr.]
11. Autumno sere arbores piri et mali, stercora flores rosae et lilii, puta sarmenta spinae albae.
[Cat.]
Genitivo di qualità
7.4 Tradurre le seguenti frasi
F. Dalessi ©
47
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1. Timotheum clarum in arte tibiarum ferunt duplices solitum exigere mercedes ab iis, qui pueros
ineuntis aetatis traderent. [Val Max.]
2. Caesar, cum quaereret, reperiebat Nervios esse homines feros magnaeque virtutis. [Caes.]
3. Romanorum maiores summae virtutis erant, nam sibi sua manu cibum parabant. [Curt.]
4. Consul Octavius, vir lenissimi animi, iussu Cinnae interfectus est. [Vell.]
5. Sincerae fidei amici praecipue in rebus adversis cognoscuntur. [Val. Max.]
6. Ad Curium vero, suavissimum hominem et summi officii summaeque humanitatis, multa scripsi;
in his etiam ut, si tibi videretur, te ad se transferret. [Cic.]
7. Frugi hominem dici non multum habet laudis in rege: fortem, iustum, severum, gravem, magni
animi, largum, beneficum, liberalem: hae sunt regiae laudes, illa privata est. [Cic.]
8. Uxor Trimalchionis est sicca, sobria, bonorum consiliorum: tantum auri vides. Est tamen malae
linguae. [Petr.]
9. Consul Octavius, vir lenissimi animi, iussu Cinnae interfectus est. [Vell.]
Genitivo partitivo
7.5 Tradurre le seguenti frasi
1. Convivarum unus mirans vultum erexit, alter poma minima vexatione contacta cepit, tertius
surexit. [Curt.]
2. Aliquid duri, feri barbarique in externis populis est, quibus alii odium, alii reverentiam tribuunt.
[Cic.]
3. Veneti quod navium ubique fuerat, in unum locum coegerant. [Caes.]
4. Caesar tantum navium repperit ut anguste XV milia legionariorum militum, D equites
transportari possent. [Caes.]
5. Rex Deiotarus Ephesum ad eum quem tu ex tuis fidelissimum et probatissimum omnibus
delegisti pecuniam misit. [Cic.]
6. Uticensium aliqui dona ut consanguineis Elissae hominibus attulerunt. [Curt.]
7. Ubicumque gentium exiguum naturam desiderare ab Epicuro dictum est. [Val. Max.]
8. Ad imperatorem auri argentique relata magna vis, tritici quadringenta milia modium, hordei
ducenta septuaginta. [Val. Max.]
9. Multum praeclari illustrisque affert hominum inopiae publice succurrere. [Publil.]
10. Plus vini sub mensa effundebatur quam aliquis in cella habet. [Petr.]
11. Uterque consul omnium rerum potestatem ad consulendum habebat, quod optimum rei
publicae esset. [Nep.]
12. Excellentissimi fuerunt Persarum Cyrus et Darius, Hystaspis filius: quorum uterque regnum est
adeptus. [Nep.]
13. Ubi terrarum esses, ne suspicabar quidem. [Cic.]
Genitivo di misura
7.6 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Nervii vallo pedum IX et fossa pedum XV hiberna cingunt. [Caes.]
Binum cubitorum sagittae sunt, quas emittunt maiore nisu quam effectu. [Curt.]
In nostro mari lolligines quinum cubitorum capiuntur, saepiae binum. [Plin.]
Caesar aggerem et vallum duodecim pedum exstruxit. [Caes.]
Caesar fossam pedum viginti duxit. [Caes.]
Manium Maximum et M. Tullium equites Romanos binum cubitorum fuisse auctor est M. Varro.
[Plin.]
F. Dalessi ©
48
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
7. Milites legionis septimae testudinem viginti passuum fecerunt et aggerem trium ad munitiones
adiecerunt. [Caes.]
8. Altitudo muri L cubitorum eminet spatio. [Curt.]
9. Onesicritus, quibus locis Indiae umbrae non sint, corpora hominum cubitorum quinum et
binorum palmorum existere. [Plin.]
10. Namque urbem a continenti quattuor stadiorum fretum dividit Africo maxime obiectum. [Curt.]
Genitivo di età
7.7 Tradurre le seguenti frasi
1. Castrare oportet agnum non minorem quinque mensium, neque antequam calores aut frigora
se fregerunt. [Varr.]
2. Statim allatae sunt amphorae vitreae diligenter gypsatae, quarum in cervicibus pittacia erant
adfixa cum hoc titulo: "Falernum Opinianum annorum centum". [Petr.]
3. Equorum et equarum greges qui habere volunt, ut habent aliqui in Peloponneso et in Apulia,
primum spectare oportet aetatem. Videmus ne sint maiores decem annorum. [Varr.]
4. Cato primum stipendium meruit annorum decem septemque. [Nep.]
5. Cum Eumenes Cardianus, iuvenis viginti atque quinque annorum in ea tempora incidisset,
quibus Macedones florerent, multum ei detraxit inter eos viventi. [Cic.]
6. Bibite Falernum hoc: annorum quadraginta est. [Petr.]
7. At acetum et id vinum, quod paucorum annorum vel austerum vel pingue est, in media materia
est. [Cels.]
8. Ab isto et praeco, qui voluit, illum ordinem pretio mercatus est, et pueri annorum senum
septenumque denum senatorium nomen nundinati sunt. [Cic.]
9. Ergo Sabino concessum est a Tiberio Caesare, ut populo responderet: qui in equestri ordine
iam grandis natu et fere annorum quinquaginta receptus est. [Iustin.]
10. Fama est etiam Hannibalem annorum ferme novem, pueriliter blandientem patri Hamilcari ut
duceretur in Hispaniam, cum perfecto Africo bello exercitum eo traiecturus sacrificaret,
altaribus admotum tactis sacris iure iurando adactum se cum primum posset hostem fore
populo Romano. [Liv.]
Temi per la traduzione
239-241
F. Dalessi ©
49
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 8
Il genitivo , 2
8.1 Genitivo in dipendenza di aggettivi e participi
8.1.1 Genitivo in dipendenza di aggettivi
Diversi aggettivi latini si costruiscono di norma con il genitivo. Tra i più comuni:
- aggettivi che indicano abbondanza o scarsità:
fertìlis, fertile, inops, povero, plenus, refertus, pieno, vacuus; vuoto
O verborum inops interdum, quibus abundare te semper putas, Graecia! [Cic.]
O Grecia, povera talvolta di termini, tu che sempre giudichi di esserne ricca!
- aggettivi che indicano conoscenza, pratica, padronanza:
compos, in grado di, conscìus, consapevole, consultus, esperto, gnarus, pratico, ignärus,
impòtens, incapace, imprüdens, inesperto, inscìus, imperïtus, ignorante, incautus, insòlens, non
avvezzo, insuëtus, perïtus, esperto, potens, prudens, pratico, rudis, ignorante, sollers, scaltro;
Socrates se omnium rerum inscium fingit et rudem. [Cic.]
Socrate finge di essere ignorante e inesperto su tutto
- aggettivi che indicano memoria:
immëmor, dimentico, memor, memore;
Immemor rerum a me gestarum esse videor. [Cic.]
Sembro essere dimentico delle cose che ho fatto.
- aggettivi che indicano desiderio o avversione:
avärus, avido, avìdus, cupìdus, desideroso di, fastidiösus, disdegnoso, studiösus, amante di;
Aliud est studiosus sapientiae, aliud iam adeptus sapientiam. [Sen.]
Una cosa è cercare di essere saggi, un'altra esserlo.
- aggettivi che indicano somiglianza o dissomiglianza:
aequälis, coetaneo, aliënus, diverso, dispar, dissimìlis, par, simìlis;
Nam huius aequalis et inimicus C. Fimbria non ita diu iactare se potuit. [Cic.]
In effetti C.Fimbria, suo coetaneo e nemico personale, non potè vantarsi così a lungo.
- aggettivi che indicano partecipazione:
consors, compagno, exsors, expers, estraneo;
Cn. Pompeius paene omnium vitiorum expers fuit. [Vell.]
F. Dalessi ©
50
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Gneo Pompeo fu quasi privo di ogni vizio.
8.1.2 Genitivo in dipendenza di participi
Alcuni participi latini hanno doppia costruzione, a seconda che vengano usati come verbi o
aggettivi.
Di norma, nel primo caso reggono l'accusativo, nel secondo il genitivo.
Tra i più comuni:
amans, amante di, appètens, desideroso di, cupìens, desideroso di, dilìgens, amatore di, efficìens,
che fa , fugìens, che rifugge da, impatìens, che non sopporta, neglègens, che non si cura di,
patìens, capace di sopportare, perfèrens, capace di sopportare, retìnens, attaccato a , sciens,
conoscitore di .
Conon et prudens rei militaris et diligens erat imperii. [Nep.]
Conone era pratico di guerre e portato al comando.
Caesar armorum et equitandi peritissimus, laboris ultra fidem patiens erat. [Curt.]
Cesare era espertissimo nell'uso delle armi e dei cavalli, in grado di sopportare la fatica più di
quanto si possa credere.
Forma fuit eximia et per omnes aetatis gradus venustissima, quamquam et omnis lenocinii
neglegens. [Suet.]
Ebbe un aspetto di eccezionale distinzione anche con il passare del tempo, benchè trascurasse
ogni ornamento.
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
acer
auxilium
caedo
condo
exemplum
multitudo
posco
socius
validus
velut
Esercizi
Genitivo in dipendenza da aggettivi
8.1 Tradurre le seguenti frasi
1. Calamitas communis est utriusque nostrorum, sed culpa mea propria est. [Cic.]
F. Dalessi ©
51
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
2. Agri culturae ab initio fui studiosus nec de pecore suillo mihi et vobis, magnis pecuariis, ea res
non est communis. [Varr.]
3. Exornat tamen haec omnia mira sermonis, cuius proprie studiosus fuit, elegantia. [Quint.]
4. Dolabella quidem tam fuit immemor humanitatis - quamquam eius numquam particeps fuit - ut
suam insatiabilem crudelitatem exercuerit non solum in vivo, sed etiam in mortuo. [Cic.]
5. Appius et honorificus in me consul fuit et suavis amicus et studiosus studiorum etiam meorum.
[Cic.]
6. Primus igitur, quantum opinamur, studium grammaticae in urbem intulit Crates Mallotes,
Aristarchi aequalis. [Suet.]
7. C. Memmius L. f. (= Lucii filius) perfectus litteris sed Graecis, fastidiosus sane Latinarum,
argutus orator verbisque dulcis, sed fugiens non modo dicendi verum etiam cogitandi laborem,
tantum sibi de facultate detraxit quantum imminuit industriae. [Cic.]
8. Romulus, fluminis amator et montium apud quos erat educatus, moenia novae urbis agitabat.
[Flor.]
9. Etenim quis est civis, praesertim hoc gradu quo me vos esse voluistis, tam oblitus benefici
vestri, tam immemor patriae, tam inimicus dignitati suae quem non excitet, non inflammet
tantus vester iste consensus? [Cic.]
10. Atticus adulescentulus propter affinitatem P. Sulpicii, qui tribunus plebis interfectus est, non
expers fuit illius periculi. [Nep.]
11. Paupertas, inquam, prisca aput saecula omnium civitatium conditrix, omnium artium repertrix,
omnium peccatorum inops, omnis gloriae munifica, cunctis laudibus apud omnis nationes
perfuncta. [Apul.]
8.2 Tradurre le seguenti frasi
1. P. Murena mediocri ingenio sed magno studio rerum veterum, litterarum et studiosus et non
imperitus, multae industriae et magni laboris fuit. [Cic.]
2. Postero die Curio obsidere Uticam valloque circumdare instituit. Erat in oppido multitudo
insolens belli diuturnitate otii. [Caes.]
3. Dolabellam, quem ego perspicio et iudico cupidissimum atque amantissimum mei, cohortare et
confirma et redde plane meum. [Cic.]
4. Ceterum profana philosophiae turba inperitorum, vana sanctitudinis, priva verae rationis, inops
religionis, inpos veritatis, scrupulosissimo cultu, insolentissimo spretu deos neglegit, pars in
superstitione, pars in contemptu timida vel tumida. [Apul.]
5. Lucullus et Metellus Creticus, memor acceptae iniuriae, non iniuste querens quippe
ornamentum triumphi eius captivos duces Pompeius subduxerat et cum iis pars optimatium
refragabatur, ne aut promissa civitatibus a Pompeio aut bene meritis praemia ad arbitrium eius
persolverentur. [Vell.]
6. At ita studiosus est huius praeclarae existimationis, ut putetur in hisce rebus intellegens esse.
[Cic.]
7. Cato nonne fuit iuris civilis peritissimus? [Cic.]
8. In inventione facilis, honesti studiosus, in compositione adeo diligens ut cura eius
reprehendatur. [Quint.]
9. Atque, ut spero, nemo erit tam crudeli animo tamque inhumano nec tam immemor non dicam
meorum in bonos meritorum, sed bonorum in me, qui a me mei servatorem capitis divellat ac
distrahat. [Cic.]
10. Nam et honorificus in me consul fuit et suavis amicus et studiosus studiorum etiam meorum.
[Cic.]
8.3 Genitivo in dipendenza da participi
F. Dalessi ©
52
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Tradurre le seguenti frasi
1. Ut varia et libidinosa mancipiorumque suorum neglegens domina et poenis et muneribus
errabit. [Sen.]
2. Loqueris nunc nugas sciens. [Pl.]
3. Spectatur ab omnibus, laudatur ab omnibus, nec quisquam, non rex non regius nec de plebe
saltem cupiens eius nuptiarum petitor accedit. [Apul.]
4. Deinde exercitus ibi est locorum sciens, sed mehercule magis strenuos quam felix. [Sall.]
5. Vadit animus in praeceps sciens remeatque frustra sana consilia appetens. [Sen.]
6. Hostes neque pugnae neque fugae satis potentes fuerunt. [Liv.] .
7. Qui divitiarum cupidi, omnium voluptatum participes, gratiae immemores, otii amantes sunt,
nihil optare a diis, nihil voto concipere possunt. [Cic.]
8. Ipse per se amor, omnium aliarum rerum neglegens, animos in cupiditatem formae non sine
spe mutuae caritatis accendit. [Sen.]
9. Nemo ad te venit nisi cupiens tui. [Ter.]
10. Vir clarissimus, amantissimus rei publicae, vestris beneficiis amplissimis adfectus, Q. Catulus,
itemque summis ornamentis honoris, fortunae, virtutis, ingenii praeditus, Q. Hortensius, ab hac
ratione dissentiunt. [Cic.]
8.4 Genitivo in dipendenza da participi
1. Multi huic invident, multis etiam pater, optimus vir, nimium retinens equestris iuris et libertatis
videtur. [Cic.]
2. Liberorum cupiens et amori uxoris obnoxius erat. [Tac.]
3. Cum Asiae rex Eumenes, amantissimus nostrae urbis, bellum a Perse adversus populum
Romanum comparari senatui nuntiasset, non ante sciri potuit quid aut ille locutus esset aut
patres respondissent quam captum Persen cognitum est. [Val.Max.]
4. Terra est satis ferax, frugiferorum arborum impatiens, pecorum fecunda. [Tac.]
5. Catilina alieni appetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus erat. [Sall.]
6. Ceteris enim aliquid quieti placidique inest, hic totus concitatus et in impetu est, doloris
armorum, sanguinis suppliciorum minime humana furens cupiditate, dum alteri noceat sui
neglegens, in ipsa inruens tela et ultionis secum ultorem tracturae avidus. [Sen.]
7. Laudanda est vel etiam amanda vicinitas retinens veterem illum offici morem, non infuscata
malivolentia, non adsueta mendaciis, non fucosa, non fallax, non erudita artificio simulationis
vel suburbano vel etiam urbano. [Cic.]
8. Ceteris enim aliquid quieti placidique inest, hic totus concitatus et in impetu est, doloris
armorum, sanguinis suppliciorum minime humana furens cupiditate, dum alteri noceat sui
neglegens, in ipsa inruens tela et ultionis secum ultorem tracturae avidus. [Sen.]
9. Fert enim graviter homo et mei observantissimus et sui iuris dignitatisque retinens se apud te
neque amicitia nec iure valuisse. [Cic.]
10. Mox ultro vocari populus Romanus laudibusque extollere, ut est vulgus cupiens voluptatum et,
si eodem princeps trahat, laetum. [Tac.]
Temi per la traduzione
242-245
F. Dalessi ©
53
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 9
Il genitivo ,3
9.1 Genitivo in dipendenza di verbi
9.1.1 Il genitivo con verbi di memoria
La persona o la cosa di cui ci si ricorda o ci si dimentica può essere espressa in genitivo.
Venit in mentem M.Catonis. [Cic.]
Mi viene in mente di Marco Catone.
Faciam ut huius diei locique meique semper meminerit. [Pl.]
Farò in modo che si ricordi sempre di questo giorno, del posto e di me.
Con diversi verbi o espressioni che indicano ricordo o dimenticanza vengono utilizzati anche
l'accusativo e l'ablativo preceduto da de.
Suam quisque homo rem meminit. [Pl.]
Ogni uomo tiene a mente la propria situazione.
Non sine magno dolore de te recordor. [Cic.]
Mi ricordo di te non senza grande dolore.
9.1.2 Il genitivo con verbi di accusa
I verbi accüso, insimùlo, reumfacìo, accuso, incolpo di; arcesso, postùlo, chiamo in giudizio per,
denuncio per; damno, condemno, condanno a, per; convinco, dimostro colpevole di; absolvo,
assolvo da..., reggono il genitivo della colpa, sia giuridica sia figurata, di cui è accusata o da cui è
assolta una persona.
Principes civitatis, insimulati proditionis, interfecti sunt. [Caes.]
I capi della città, acusati di tradimento, furono uccisi.
Accanto al genitivo si può trovare l'ablativo con de in alcune espressioni giuridiche:
De maiestate damnatus est. [Cic.]
Fu condannato per lesa maestà.
F. Dalessi ©
54
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
9.1.3 Genitivo di pena
I verbi damno, condemno, condanno; multo, multo; solvo, absolvo, assolvo, quando indicano la
pena cui è condannata o da cui è assolta una persona, si costruiscono col genitivo, soprattutto
quando la pena è indeterminata e generica (tanti, quanti, minoris, dupli, tripli, quadrupli...)
Quanti condemnatur? [Cic.]
A quanto è condannato?
Tali verbi si costruiscono con l'ablativo, quando è espresso in che cosa (multa, carcère, esilìo,
morte...) consiste la pena.
Miltiades, capitis absolutus, pecunia multatus est. [Nep.]
Milziade, graziato dalla pena di morte, venne condannato a pagare una multa.
9.1.4 Il genitivo di stima
I verbi che indicano stima morale, come aestìmo, facìo, duco, habèo, puto, stimo, apprezzo,
tengo in conto; sum nel senso di "valgo", fio nel senso di "sono stimato", sono espressi col
genitivo di forme avverbiali che indicano la misura della stima: magni, molto; pluris, di più,
maggiormente plurìmi, permagni, maxìmi = moltissimo; parvi, poco; minòris, di meno; minìmi =
pochissimo; nihìli, niente; tanti, tanto; quanti, quanto.
Mea conscientia pluris est quam omnium sermo. [Cic.]
A mio parere il discorso vale più di ogni cosa.
Sumne autem nihili? [Pl.]
Non valgo proprio niente, dunque?
Quaeres quanti aestimem. [Cic.]
Mi chiedi quanto lo consideri.
Quando il genitivo di stima, di grado comparativo, è modificato da un avverbio di quantità ("poco,
molto, alquanto"), questo si rende con la forma ablativale di misura. Ad esempio: "molto di più",
multo pluris; "poco di meno", paulo minoris, "alquanto di più", aliquanto pluris.
Multo minoris vendidit non modo quam tu, sed etiam quam qui ante te vendiderunt. [Cic.]
Lo vendette a un prezzo di molto inferiore non solo al tuo, ma anche a quello di coloro che lo
vendettero prima di te.
In sostituzione del genitivo nihìli, poco usato, si trova spesso pro nihilo.
Tu ausus es pro nihilo prae tua praeda tot res sanctissimas ducere? [Cic.]
Tu hai osato considerare di nessun conto tante santisime cose di fronte alla tua preda?
F. Dalessi ©
55
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
9.1.5 Il genitivo di prezzo
I verbi che indicano stima o valore commerciale, come aestìmo, valuto, condüco, prendo in affitto,
emo, compro, licèor, compro all'asta, loco, do in affitto, redìmo, riscatto, sto, consto, costo, sum,
valgo, vendo, vendo, venèo, sono venduto, sono in vendita si costruiscono col genitivo solo nelle
determinazioni tanti, quanti, pluris, minöris, con l'ablativo in tutti gli altri casi.
Vendo meum non pluris quam ceteri, fortasse etiam minoris. [Cic.]
Vendo la mia merce a un prezzo non maggiore degli altri, forse anche minore.
Cognoscite nunc quanti se vendidisse rettulerit. [Cic.]
Sentite ora a che prezzo egli ha detto di aver realizzato la vendita.
Emit igitur aliquid quod certe multo pluris esset. [Cic.]
Comprò dunque qualcosa che certamente avrebbe un prezzo di molto superiore.
Emi domum sestertiis quindecim milibus. [Cic.]
Ho comparato la casa per quindicimila sesterzi.
9.1.6 Interest e refert
I verbi interest e refert, importa, sta a cuore, interessa, sono impersonali, a differenza delle
corrispondenti espressioni italiane.
La persona a cui importa è espressa in genitivo, se è un sostantivo o un pronome non personale;
se si tratta di un pronome personale è espressa con l'ablativo singolare femminile del possessivo
corrispondente: mea, tua, nostra, vestra; se il pronome è di terza persona singolare o plurale è
reso con illius (eius), illörum, illärum (eörum, eärum).
La cosa che importa è espressa da:
— un pronome neutro al nominativo
— un infinito, o una proposizione subordinata con l'accusativo e l'infinito o con il congiuntivo retto
da ut/ne oppure un'interrogativa indiretta.
Il fine per cui una cosa importa si rende con ad e l'accusativo.
La misura di quanto una cosa importa può essere espresso da un avverbio ( magis, maxìme,
magnöpere, minìme, parum...) o da un neutro avverbiale (multum, plus, plurìmum, minìmum,
tantum, nihil...) oppure da un genitivo avverbiale di stima (magni, pluris, permagni, plurìmi,
parvi, tanti...).
Permagni nostra interest te esse Romae. [Cic.]
E' veramente importante per noi che tu sia a Roma.
Illius interest. [Cic.]
E' suo interesse.
Mea et rei publicae interest. [Cic.]
Va a vantaggio mio e dello Stato.
Refert magnopere id ipsum. [Cic.]
Questo stesso ha molta importanza.
F. Dalessi ©
56
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Maxime ad honorem nostrum interest te quam primum adesse. [Cic.]
E' di fondamentale importanza per la nostra onorabilità che tu arrivi qui il più presto possibile.
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
absum
cresco
dominus
donec
herba
malo
mundus
plenus
pudor
tempto
Esercizi
Genitivo con verbi di memoria
9.1 Tradurre le seguenti frasi
1. Gratias agere omnes indulgentiae coeperant domini, cum ille oblitus nugarum exemplar
testamenti iussit afferri et totum a primo ad ultimum ingemescente familia recitavit. [Petr.]
2. Non minus saepe ei venit in mentem potestatis quam aequitatis tuae. [Cic.]
3. Phileros proclamavit"Vivorum meminerimus". [Petr.]
4. Achaei extemplo ad tyrannum legatos miserunt qui admonerent foederis Romani
denuntiarentque ne pacem quam tantopere petissent turbaret. [Liv.]
5. Mihi vestrorum periculorum veniebat in mentem. [Cic.]
6. Miseriae proximus est qui aliquod malum metuit atque maiorum eorumque virtutum obliviscitur.
[Cic.]
7. Persaepe solet mihi in mentem venire illius temporis. [Cic.]
8. Alii, reminiscentes veteris famae Phocionis, aetatis suae miserebantur. [Nep.]
9. Est mihi iucunda in malis et grata in dolore vestra erga me voluntas, sed eam, per deos
immortalis, deponite atque, obliti salutis meae, de vobis ac de vestris liberis cogitate. [Cic.]
10. Haec cum in Achaia atque apud Dyrrachium gererentur Scipionemque in Macedoniam venisse
constaret, non oblitus pristini instituti, Caesar mittit ad eum Clodium. [Caes.]
11. Id fanum secundo litore, si recte recordor viam, viginti haud amplius stadia oppido abest.
[Apul.]
12. Te vero, M. Scaure, equidem video, video, inquam, non cogito solum, nec vero sine magno
animi maerore ac dolore, cum tui fili squalorem aspexi, de te recordor. [Cic.]
13. Quid retineat per te meminit, non quid amiserit. [Cic.]
14. Quid habuisti in cena? Dicam si potuero; nam tam bonae memoriae sum ut frequenter nomen
meum obliviscar. [Petr.]
15. Si te forte id offendit quod ego, qui in hoc genere quaestionis defenderim neminem, non desim
P. Sullae, recordare de ceteris quos adesse huic vides. [Cic.]
16. Terentiam de testamento moneatis. [Cic.]
9.2 Tradurre le seguenti frasi
F. Dalessi ©
57
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1.
2.
3.
4.
Quae me absente strenue ac fortiter fecisti, libenter et commemoravi et memini. [Liv.]
Nemo est in Sicilia quin tui sceleris et crudelitatis ex illa oratione commonefiat. [Cic.]
De moribus civitatis tempus me admonuit. [Cic.]
Amicimur ergo diligenter obliti omnium malorum et Gitona libentissime servile officium tuentem
iubemus in balneo sequi. [Petr.]
5. Vultus hominum te intuentium atque admirantium recordare. [Cic.]
6. Quae natura suae primae institutionis oblita est? Nulla profecto est quin suam vim retineat a
primo ad extremum. [Cic.]
7. Cum ea legati recordarentur, orabant senatum ut opem regno regibusque amicis imperio
ferrent. [Liv.]
8. Mementote adversariorum calamitatum, quae nos admonent de communi exitialique
sceleritate. [Sall.]
9. Nemo est in Sicilia quin tui sceleris et crudelitatis ex illa oratione commonefiat. [Cic.]
10. Possum ego nunc curae non meminisse tuae? [Prop.]
11. Amicimur ergo diligenter obliti omnium malorum et Gitona libentissime servile officium tuentem
iubemus in balneo sequi. [Petr.]
12. Ego sum multum equidem cum Phaedro in Epicuri hortis, quos modo praeteribamus, sed
veteris proverbii admonitu vivorum memini, nec tamen Epicuri licet oblivisci. [Cic.]
13. Quae natura suae primae institutionis oblita est? Nulla profecto est quin suam vim retineat a
primo ad extremum. [Cic.]
14. Venit mihi Platonis in mentem, quem accepimus primum hic disputare solitum; cuius etiam illi
hortuli propinqui non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsum videntur in conspectu meo
ponere. [Cic.]
15. Quae mihi venient in mentem, faciam. [Cic.]
16. Senes omnia quae curant meminerunt. [Cic.]
17. Si nostri oblitus es, dabo operam ut istuc veniam ante quam plane ex animo tuo effluo. [Cic.]
Genitivo con verbi di accusa
9.3 Tradurre le seguenti frasi
1. C. Cato consularis, M. Catonis nepos, Africani sororis filius, repetundarum ex Macedonia
damnatus est, cum lis eius HS quattuor milibus aestimaretur. [Vell.]
2. Maiestatis absoluti sunt permulti, quibus damnatis de pecuniis repetundis lites maiestatis
essent aestimatae , et hoc cotidie fieri videmus ut, reo damnato de pecuniis repetundis, ad
quos pervenisse pecunias in litibus aestimandis statutum sit, eosdem iudices absolvant. [Cic.]
3. Neminem dubitare existimo quin illa damnatio ambitus nulla ex parte cum causa Cluenti
vestroque iudicio coniuncta esse possit. [Cic.]
4. Hac sum suspicione percussus: iste adulescentulus medicum subornavit: finget aliquod crimen
veneni. [Cic.]
5. Nicomedes nec in senatu ulla condicione pervenire potuit et furti damnatus est; Lysania
adeptus est ordinem senatorium, sed cum rem publicam nimium amplectaretur, peculatus
damnatus est et bona et senatorium nomen amisit. [Cic.]
6. Nunc si quem Cn. Lentuli aut L. Gelli libertus furti condemnarit, is, omnibus ornamentis
amissis, numquam ullam honestatis suae partem reciperabit. [Cic.]
7. Quos L. Gellius et Cn. Lentulus, duo censores, clarissimi viri sapientissimique homines, furti et
captarum pecuniarum nomine notaverunt, ei non modo in senatum redierunt, sed etiam illarum
ipsarum rerum iudiciis absoluti sunt. [Cic.]
8. Si id licebit, nihil est quod putetis quemquam posthac commissurum ut de pecuniis repetundis
condemnari possit. [Cic.]
9. Appius de pecuniis repetundis a Serviis est postulatus et praeterea de vi reus a quodam
emissario suo, Sex. Tettio, factus. [Cic.]
10. Vespasianus maiestatis quoque contra se reos non facile puniebat ultra exilii poenam. [Eutr.]
F. Dalessi ©
58
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
11. Memoria teneo Milesiam quandam mulierem rei capitalis esse damnatam. [Cic.]
Genitivo di stima
9.4 Tradurre le seguenti frasi
1. Nec dii nec homines eius coloniae miserentur. Nemo enim caelum caelum putat, nemo
ieiunium servat, nemo lovem pili facit, sed omnes opertis oculis bona sua computant. [Petr.]
2. Vix me teneo, nec sum natura caldi cerebrius, sed cum coepi, matrem meam dupundii non
facio. [Petr.]
3. Incredibile est quanti faciamus et ego et frater meus, qui mihi carissimus est, M. Laenium; id fit
cum plurimis eius officiis tum summa probitate et singulari modestia . [Cic.]
4. Ipse tria praedia sibi depectus est, voluntatem decurionum ac municipum omnium tantidem
quanti fidem suam fecit. [Cic.]
5. Certissimum et iustissimum triumphum invidorum consilio esse tibi ereptum videbam. Quod tu
si tanti facies, quanti ego semper iudicavi faciendum esse, facies sapienter et ages victor ex
inimicorum dolore triumphum iustissimum. [Cic.]
6. Mihi et Q. Fabius Vergilianus et C. Flaccus L.f. et diligentissime M. Octavius Cn. f. (= Cnaei
filius) demonstravit me a te plurimi fieri. [Cic.]
7. Nollem accidisset tempus in quo prospicere posses quanti te, quanti Pompeium, quem unum
ex omnibus facio, ut debeo, plurimi, quanti Brutum facerem. [Cic.]
8. Minoris quam muscae sumus. Illae tamen aliquam virtutem habent, nos non pluris sumus
quam bullae. [Petr.]
9. Erat autem nihili homo et nugator. [Gell.]
10. Ut vero conloqui cum Orpheo Musaeo Homero Hesiodo liceat, quanti tandem aestimatis? [Cic.]
11. Tu vero, Aemiliane, et id genus homines uti tu es inculti et agrestes, tanti re vera estis quantum
habetis, ut arbor infecunda et infelix, quae nullum fructum ex sese gignit, tanti est in pretio,
quanti lignum eius in trunco. [Apul.]
12. Privatim praeterea fidem suam interponit, quam ille non minoris quam publicam ducebat. [Nep.]
13. M. Anneium tanti facio ut mihi nihil putem praetermittendum quod illius intersit. [Cic.]
14. Ego quanti te faciam semperque fecerim quantique me a te fieri intellexerim sum mihi ipse
testis. [Cic.]
Genitivo di prezzo
9.5 Tradurre le seguenti frasi
1. Memini Hirrum Caesari duo milia murenarum mutua dedisse in pondus et propter piscium
multitudinem quadragies sestertio villam venisse. [Varr.]
2. Pretium rei cuiusque pro tempore est; tanti sunt, quanto pluris venire non possunt. [Sen.]
3. "At has quisquilias quanti parasti?" "Vix -inquam - piscatori extorsimus accipere viginti
denarium". [Apul.]
4. In bubulo pecore minoris emitur annicula et supra decem annorum, quod a bima aut trima
fructum ferre incipit neque longius post decimum annum procedit [Varr.]
5. Si non praebuerit, quanti conductum erit aut locatum erit, deducetur: tanto minus debebitur.
[Cat.]
6. Me invito abduxit meam ob male facta haec tantidem emptam postulat sibi tradier. [Ter.]
7. Cogis eos plus lucri addere quam quanti venierant, cum magno venissent. [Cic.]
8. "Quid istanc quam emit, quanti eam emit? " "Vili" [Pl.]
9. Quid ergo, si pretium nondum exegit aut minoris quam debuit vendidit? [Iustin.]
F. Dalessi ©
59
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
10. Neque enim portandum erat, et, quo quisque vehere iussus esset, ibi tantidem frumentum
emeret quanti domi vendidisset. [Cic.]
11. Ergo ea lex est qua nostra vendamus quanti possimus, aliena emamus quanti possessores
velint. [Cic.]
Interest e refert
9.6 Tradurre le seguenti frasi
1. Quidam ferunt Caesarem solitum esse dicere non tam sua quam rei publicae interesse, ut
salva esset. [Cic.]
2. Si eam provinciam expeditissimam mihi tradideris, facilior erit mihi quasi decursus mei
temporis. Quid in eo genere efficere possis, tui consilii est: ego te quod tibi veniet in mentem
mea interesse valde rogo. [Cic.]
3. Acta Caesaris, non modo ii, quorum interest, sed etiam ii, qui illi non probant, otii causa
confirmare volunt. [Cic.]
4. Illud mea magni interest, te ut videam. [Cic.]
5. Illud parvi refert nos publicanis amissis vectigalia postea victoria recuperare. [Cic.]
6. Tu, quando Romam salvus, ut spero, venisti, videbis, ut soles omnia, quae intelleges nostra
interesse. [Cic.]
7. Illud multum interest, in rudi terra an in ea seras quae quotannis obsita sit, quae vocatur
restibilis, an in vervacto quae interdum requierit. [Varr.]
8. Octavianus adfirmabat sua interesse Romae priscam illam et antiquam rei publicae formam
revocari. [Curt.]
9. Pro certo habeo hoc magis rei publicae quam vestra interesse. [Cic.]
10. Veraene haec adfirmare non ausim; interest tamen exempli, ut vera videantur. [Plin. iun.]
11. Quid eius interest? [Cic.]
12. Viri triumphis et amplissimis honoribus clari principes ab Octaviano inlecti sunt, quod eius
intererat urbem quam maxime ornari. [Curt.]
9.7 Tradurre le seguenti frasi
1. Ad laudem civitatis interest ut homines probi, temperantes, firmi, virtutibus praediti sint. [Publil.]
2. Magni interest cuius modi quaeque pecus sit ad frugum. [Varr.]
3. Quamquam magni ad honorem nostrum interest quam primum ad urbem me venire, tamen
peccasse mihi videor, qui ad te discesserim. [Cic.]
4. Quis est hodie, cuius intersit istam legem manere? [Cic.]
5. Magni interest hic quid velit. [Cic.]
6. Quamquam tibi praesens commendavi, ut potui diligentissime, socios Bithyniae, tamen, cum ii
quorum res agitur magni sua interesse arbitrarentur me etiam per litteras declarare tibi qua
essem erga ipsos voluntate, non dubitavi haec ad te scribere. [Cic.]
7. Vestra hoc maxime interest, non ex libidine aut simultate aut levitate testium causas
honestorum hominum ponderari, sed in magnis disquisitionibus repentinisque periculis vitam
unius cuiusque esse testem. [Cic.]
8. Quid, quaeso, eius intererat? [Cic.]
9. Pomponius, qui a te tractatus est praestanti ac singulari fide, cuius tui beneficii sum ego testis,
praestat tibi memoriam benevolentiamque quam debet, qui cum maximis rebus coactus a me
invitissimo decessisset, tamen, ut vidit interesse tua, conscendens iam navem Epheso
Laodiceam revertit. [Cic.]
10. Permagni magistrorum interest discipulorum mores detegi, quia nulla videtur aetas tam infirma.
[Quint.]
F. Dalessi ©
60
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Temi per la traduzione
204-208
F. Dalessi ©
61
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 10
10.1 Il dativo , 1
10.1.1 Notizie introduttive
II dativo indica fondamentalmente la persona o la cosa cui è destinata l'azione espressa dal verbo
o il concetto nominale delI'aggettivo che lo determina.
Quando la destinazione è generica, risponde al complemento di termine italiano, ma può anche
indicare il fine per cui si fa un'azione o nelI'interesse di chi si compie.
Il dativo può trovarsi in dipendenza da verbi o da aggettivi .
10.1.2 Dativo di termine
L'uso più comune del dativo è quello si esprimere il complemento di termine .
At tibi civitas omnis pro ista gratia honores egregios obtulit. [Apul.]
Tutta la città ti ha conferito onori speciali per questa grazia.
Ab initio res quem ad modum gesta sit vobis exponemus. [Cic.]
Vi esporremo fin dall'inizio, giudici, in che modo la cosa sia stata condotta.
Omnes conservavit militibusque suis commendavit. [Caes.]
Li salvò tutti e li affidò ai suoi soldati.
10.1.3 Dativo di possesso
Il dativo di possesso, costituito dal dativo di un sostantivo (in genere astratto) in unione con voci
del verbo sum, indica la persona cui appartiene una cosa.
Lacedaemoniis duo erant reges. [Nep.]
I Lacedemoni avevano due re.
Est homini cum deo similitudo. [Cic.]
L'uomo è simile alla divinità.
Haec igitur tibi erunt curae. [Cic.]
Avrai dunque queste preoccupazioni.
F. Dalessi ©
62
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
La persona che possiede una cosa, che in italiano è di norma soggetto, viene espresso in dativo;
la cosa posseduta, di norma complemento oggetto in italiano, è in latino soggetto, quindi espressa
in nominativo.
Il verbo "avere" viene sostitutito con voci del verbo sum opportunamente concordate con il
soggetto.
10.1.4 Dativo etico
Il dativo etico (dal greco h&qov [éthos] = stato d'animo) indica la partecipazione sentimentale di
chi parla a quanto viene enunciato dal predicato.
Si usa con i pronomi personali (mihi, tibi, nobis, vobis).
Il dativo etico, come quello di vantaggio o svantaggio, e di relazione sono molto affini ed esprimono
particolari sfumature del concetto di interesse.
Tu mihi istius audaciam defendis? [Cic.]
Mi stai a difendere lo sprezzo di costui?
Mihi quidem Scipio vivit semperque vivet. [Cic.]
Per me almeno Scipione vive e sempre vivrà.
10.1.5 Dativo di vantaggio e svantaggio
Il dativo di vantaggio o svantaggio (dativus commodi o incommodi) indica la persona o la cosa, a
vantaggio o a svantaggio della quale si compie l'azione o si esprime il predicato.
Cui ergo ista didici? [Sen.]
Per chi dunque ho imparato queste cose?
Quicquid discis, tibi discis. [Petr.]
Qualunque cosa impari, la impari per te.
Quando la preposizione "per" significa "in difesa di, a favore di" è resa di norma con pro e
l'ablativo (ablativo di favore).
O fortunata mors quae naturae debita pro patria est potissimum reddita! [Cic.]
O morte fortunata quella che dovuta alla natura è data in primo luogo in difesa della patria!
10.1.6 Dativo di relazione
Il dativo di relazione o del punto di vista (dativus iudicantis) indica la persona in rapporto alla
quale ha valore ciò che è espresso dal predicato.
È usato di frequente con participi presenti sostantivati.
Suum cuique pulchrum est. [Cic.]
F. Dalessi ©
63
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
A ciascuno è bello il suo.
Turres procul intuentibus pares erant. [Caes.]
Le torri erane di dimensioni eguali per chi le guardava da lontano
Sapienti homo pro amico est, stulto amicus non est pro homine. [Sen.]
Per il saggio uomo significa amico, per lo stolto amico non significa uomo.
10.1.7 Dativo di agente
Il dativo di agente si usa in sostituzione dell'ablativo con a o ab con la coniugazione perifrastica
passiva quando non vi siano nella frase altre forme di dativo che potrebbero creare ambiguità.
Si vis me flere, dolendum est primum ipsi tibi. [Hor.]
Se vuoi che pianga, prima devi dolerti tu stesso.
Faciendum est mihi illud quod postulat. [Pl.]
Devo fare quello che chiede.
Aguntur bona multorum civium quibus est a vobis consulendum. [Cic.]
Si mette mano alle sostanze di molti cittadini cui voi dovete provvedere.
Il dativo di agente si trova talvolta con alcuni verbi passivi come probor, audìor, quaeror,
cognoscor, per indicare la persona a favore di cui si compie l'azione.
Quae si Bruto non probatur, nescio cur illum amemus; sed avunculo eius certe probabitur.
[Cic.]
E se queste idee non sono condivise da Bruto, non so perché dovremmo essergliene grati; ma
certo saranno condivise da suo zio.
10.1.8 Dativo di fine
Il dativo può indicare il fine o l'effetto a cui giunge l'azione o lo stato espresso dal verbo.
Il dativo di fine si trova con verbi come do, mitto, tribùo, verto, habèo, capìo, venìo, relinquo,
dico... e in espressioni di questo genere:
canère receptùi, suonare a raccolta (suonare la ritirata); dare, mittère dono, munèri, dare,
mandare in dono; diem dicère, constituère colloquìo, stabilire il giorno per un colloquio; locum
capère, diligère castris, scegliere un luogo per l'accampamento; mittère, venïre, ire auxilìo,
mandare, venire, andare in aiuto; relinquère praesidìo, lasciare a difesa; tribuère, vertère culpae,
crimìni, laudi, ascrivere a colpa, a delitto, a lode.
Hic nuptiis dictus est dies. [Ter.]
Questo è il giorno fissato per le nozze.
Iam signum receptui consules dederant. [Liv.]
I consoli avevano già dato il segnale di ritirata.
F. Dalessi ©
64
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit. [Caes.]
Ai nostri che si trovavano in difficoltà mandò in aiuto la terza schiera.
10.1.9 Doppio dativo
Il costrutto del doppio dativo consiste nell'unione del dativo di fine o di effetto con il dativo di
vantaggio o svantaggio: evidenzia la persona, a vantaggio o svantaggio della quale si compie
l'azione e il fine o l'effetto, a cui è rivolta l'azione stessa.
Nemini meus adventus labori aut sumptui fuit. [Cic.]
Il mio arrivo non ha dato pena o spesa a nessuno.
Libertati tempora sunt impedimento. [Cic.]
Le circostanze sono sfavorevoli alla libertà.
Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris, quod satis esse visum est, reliquit. [Caes.]
Il giorno successivo Cesare lasciò a difesa di entrambi gli accampamenti le truppe che ritenne
necessarie.
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
ara
etiamsi
frango
maneo
permitto
tempestas
tribunus
tutus
ultra
utilis
Esercizi
Dativo di possesso
10.1 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Virginibus Tyriis mos est gestare pharetram / purpureoque alte suras vincire cothurno. [Verg.]
Lucio Paulo Macedonicae victoriae compoti quattuor filii fuere. [Vell.]
Caesari circuito maiore iter erat longius, adverso flumine, ut vado transire posset. [Caes.]
Quae mihi ad spem obtinendae veritatis gravissima sunt, ad motum animi et ad omnem
impetum dicendi contentionemque leviora. [Cic.]
Erat mihi contentio non cum victore exercitu. [Cic.]
Gordium nomen est civitati. [Caes.]
Inde L. Tarquinius regnare occepit, cui Superbo cognomen facta indiderunt. [Liv.]
Asclapone Patrensi medico utor familiariter, eiusque cum consuetudo mihi iucunda fuit, tum
etiam ars, quam sum expertus in valetudine meorum. [Cic.]
F. Dalessi ©
65
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
9. Conveniunt quibus aut odium crudele tyranni / aut metus acer erat. [Verg.]
10. Habes qualis, quam probatus carusque sit nobis, quem rogo pro ingenio, pro fortuna tua
exornes. [Plin. iun.]
Dativo etico
10.2 Tradurre le seguenti frasi
1. Quid tibi faciam? [Cic.]
2. Vere novo, gelidus canis cum montibus umor / liquitur et zephyro putris se gleba resolvit, /
depresso incipiat iam tum mihi taurus aratro / ingemere et sulco attritus splendescere vomer.
[Verg.]
3. Ego tibi oratorem sic iam instituam, si potuero, ut quid efficere possit ante perspiciam: sit mihi
tinctus litteris, audierit aliquid, legerit. [Cic.]
4. Alter tibi descendit de Palatio. [Cic.]
5. Romulus primo vultures videnti singulare imperium et potestatem regiam esse iudicavit.
6. Incipit Aeneas heros: non ulla laborum, / o virgo, nova mihi facies inopinave surgit; / omnia
praecepi atque animo mecum ante peregi. [Verg.]
7. Quid mi igitur suades? Ut vivam Naevius aut sic / ut Nomentanus? [Hor.]
8. Erat mihi contentio non cum victore exercitu. [Cic.]
9. Scipio e praetoria nave, ubi illuxit, deos precatus est ut sibi quae in imperio gesta essent,
omnia iuvarent. [Curt.]
10. Tu mihi cum in circulo decipiare adversarii stipatiuncula, ego tibi ullam causam maiorem
committendam putem? [Cic.]
11. Quomodo tibi valet filiola tua? [Cic.]
12. Ecce tibi exortus Isocrates. [Cic.]
Dativo di vantaggio e svantaggio
10.3 Tradurre le seguenti frasi
1. Incipit Aeneas heros "Non ulla laborum, / o virgo, nova mihi facies inopinave surgit; / omnia
praecepi atque animo mecum ante peregi." [Verg.]
2. Neque solum nobis divites esse volumus, sed liberis, propinquis, amicis maximeque rei
publicae. Singulorum enim facultates et copiae divitiae sunt civitatis. [Cic.]
3. Non nobis solum nati sumus. [Cic.]
4. Qui virtutem suam publicari vult non virtuti laborat sed gloriae. [Cic.]
5. Sol omnibus lucet. [Petr.]
6. Si quid peccat, mihi peccat. [Ter.]
7. Pondera ab Gallis allata iniqua et tribuno recusante additus ab insolente Gallo ponderi gladius,
auditaque intoleranda Romanis vox, "Vae victis". [Liv.]
8. Nihil et quod tibi maiori fructui gloriaeque possit. [Cic.]
Dativo di relazione
10.4 Tradurre le seguenti frasi
F. Dalessi ©
66
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1. Sita Anticyra est in Locride laeva parte sinum Corinthiacum intranti. Breve terra iter eo, brevis
navigatio ab Naupacto est. [Liv.]
2. Coniuncto exercitu Caesar Gomphos pervenit, quod est oppidum primum Thessaliae
venientibus ab Epiro. [Caes.]
3. Ad sinistram intrantibus non longe ab ostiarii cella canis ingens, catena vinctus, in pariete erat
pictus, superque quadrata littera scriptum cave canem. [Petr.]
5. Volsci, quae gens Campaniam visitatum euntibus non longe ab urbe est, a Lucio Tarquinio
Superbo victi sunt. [Liv.]
6. Suum cuique pulchrum est. [Cic.]
7. Nobis enim huc venientibus satis iucundum fore videbatur, si, cum vos de rebus aliis
loqueremini, tamen nos aliquid ex sermone vestro memoria dignum excipere possemus. [Cic.]
8. Namque Thaumaci a Pylis sinuque Maliaco per Lamiam eunti loco alto siti sunt in ipsis faucibus,
imminentes quam Coelen vocant Thessaliae. [Liv.]
9. Hic enim ventus ab septentrionibus oriens adversum tenet Athenis proficiscentibus. [Nep.]
Dativo di agente
10.5 Tradurre le seguenti frasi
1. Auctores signa relinquendi et deserendi castra non uni aut alteri militi, sed universis exercitibus
palam in contione audiuntur. [Liv.]
2. Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum. [Verg.]
3. Mihi consilium captum iamdiu est. [Cic.]
4. Itaque sapientius meo quidem iudicio facies si te in istam pacificationem non interpones, quae
neque senatui neque populo nec cuiquam bono probatur. [Cic.]
5. Saepe nobis somnia comprobanda non sunt, quia ea ut cupimus interpretamur. [Cat.]
6. Sane mihi considerandum est, quonam te remunerer potissimum genere. [Cic.]
7. Nemo illorum iudicum, clarissimis viris accusantibus, audiendum sibi de ambitu putavit. [Cic.]
8. Saepe paucis strenuis advorsum multitudinem bene pugnatum. [Sall.]
9. Hoc loco faciendum mihi, iudices, est ut vobis breviter illa quibus Albius est condemnatus
crimina exponam. [Cic.]
10. Si in hanc cladem incidere nolumus, tanta crudelitas in cives nobis effugienda. [Cic.]
11. Cui porro, qui modo populi Romani nomen audivit, Deiotari integritas, gravitas, virtus, fides non
audita est? [Cic.]
12. Quasi divinarem tali in officio fore mihi aliquando expetendum studium tuum, sic cum de tuis
rebus gestis agebatur inserviebam honori tuo. [Cic.]
13. Minime vero probatur huic disciplinae, de qua loquor, aut iustitiam aut amicitiam propter
utilitates adscisci aut probari. [Cic.]
Dativo di fine
10.6 Tradurre le seguenti frasi
1. Aeschines, qui hunc exilio delegerat locum, intulit eo studia Athenarum, quae, velut sata
quaedam caelo terraque degenerant, saporem illum Atticum miscuerunt. [Quint.]
2. Officium meum erga Rhodonem ceteraque mea studia, quae tibi ac tuis praestiti, tibi, homini
gratissimo, grata esse vehementer gaudeo mihique scito in dies maiori curae esse dignitatem
tuam. [Cic.]
3. Dies colloquio dictus est. [Caes.]
4. Nihil dat fortuna mancipio. [Sen.]
F. Dalessi ©
67
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
5. Amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore idque eo mihi magis est cordi, quod ex
omnibus saeculis vix tria aut quattuor nominantur paria amicorum. [Cic.]
6. Flumen aliis verborum volubilitasque cordi est, qui ponunt in orationis celeritate eloquentiam;
distincta alios et interpuncta intervalla, morae respirationesque delectant. [Cic.]
7. In primis tibi curae sit, quod abs te superioribus quoque litteris petivi, ne mihi tempus
prorogetur. [Cic.]
Doppio dativo
10.7 Tradurre le seguenti frasi
1. Ut legem Terentillam impedirent, patricii damno illi tribuerunt monstra et alia divina prodigia.
[Liv.]
2. Hoc in tempore nulla civitas Atheniensibus auxilio fuit praeter Plataeenses. [Nep.]
3. Q. Fabius Pictor legatus a Delphis Romam rediit Romanisque auxilio responsum duxit. [Suet.]
4. Massilienses ommnibus defessi malis Caesari sese dedere sine fraude quare exemplo
hostibus fuerunt. [Cic.]
5. Liberalis fuit populus Romanus, quod Attico regi Asiam dono dedit. [Val. Max.]
6. Atticus, cum esset pecuniosus, omnibus utilitati semper fuit. [Cic.]
7. Sulla auxilio cohorti venit cum legionibus duabus. [Caes.]
8. Convivales ludi tota Perside regibus purpuratisque cordi sunt, Babylonii maxime in vinum et,
quae ebrietatem sequuntur, effusi sunt. [Curt.]
9. Quem si aut cepissent aut interfecissent, magno iis pollicetur praemio fore. [Nep.]
10. Haec igitur tibi erunt curae quemadmodum ostendis, meque totum et mea et meos
commendatos habebis. [Cic.]
11. Androsthenes, praetor Thessaliae, ad Scipionem Pompeiumque nuntios mittit ut sibi subsidio
veniant: se confidere munitionibus oppidi, si celeriter succurratur. [Caes.]
12. Tibi curae fuisse de Sittiano negotio gaudeo. [Cic.]
13. Tu puer me appetisti: ego autem semper ornamento te mihi fore duxi. Fuisti etiam praesidio
tristissimis meis temporibus. [Cic.]
14. Sed tibi et gratulor et ut sempiternae laudi tibi sit iste tribunatus exopto. [Cic.]
Temi per la traduzione
246-248
F. Dalessi ©
68
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 11
Il dativo, 2
11.1 Dativo in dipendenza da aggettivi
Molti aggettivi sono costruiti con il caso dativo.
Fra i più comuni quelli che indicano utilità o danno, attitudine e propensione, amicizia e ostilità,
vicinanza e parentela, somiglianza e diversità.
Elenchiamo di seguito i più comuni, ricordando che alcuni di essi hanno anche costruzioni diverse
per ciascuna delle quali il vocabolario fornisce le indicazioni opportune.
accomodatus, adatto, adversarìus, nemico, amïcus, aptus, atto, benevòlus, commünis,
congrùens, convenìens, dissimìlis, familiäris, amico, idonèus, impar, infestus, ostile, ingrätus,
inimïcus, inutìlis, invïsus, irätus, malevòlus, noxìus, dannoso par , parätus, pronto, partìceps,
partecipe, propinquus, vicino, propitìus, salutäris, simìlis, utìlis, vicïnus.
Pompeium tibi valde amicum esse cognovi. [Cic.]
So che Pompeo ti è decisamente amico.
Amicus populi Romani. [Cic.]
Amico del popolo romano.
Tuis dignum factis feceris, ut amici inter nos simus? [Ter.]
Perché non fare qualcosa degno di te, in modo da essere amici?
11.2 Dativo in dipendenza di verbi
11.2.1 Dativo con verbi transitivi in italiano
In latino diversi verbi che si costruiscono esclusivamente o in genere con il dativo sono transitivi in
italiano. Ecco i più comuni:
antecëdo, precedo, antecello, antisto, supero, assentìor, sono d'accordo, auxilìor, porto aiuto,
cavèo, mi prendo cura, confïdo, consùlo, provvedo, diffïdo , favèo, sono favorevole, fido ,
ignosco, perdono, indulgèo, assecondo, insidìor, tendo insidie, invidèo , irascor, mi sdegno,
male dico , male facìo , minor , minaccio, nubo, sposo, obtrecto , parco, risparmio, parèo,
ubbidisco, plaudo,approvo, praecëdo , praecurro , proficìo , studèo, mi applico, suadèo,
persuado, succurro..
F. Dalessi ©
69
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
11.2.2 Verbi con costruzioni e significati diversi
Alcuni verbi che si trovano costruiti con il dativo, ma anche con altri casi hanno appunto significato
diverso a seconda del caso retto.
aemùlor
ausculto
cavèo
consùlo
convenìo
metùo
prospicìo
providèo
tempèro
timèo
vaco
alicui
alìquem
alicui
alìquem
alicui (rei)
alìquem, alìquid
ab alìquo, ab alìqua re
alicui (rei)
alìquem
in alìquem
alicui
alìquem
cum alìquo
alicui
alìquem, alìquid
ab alìquo
de alìquo, de alìqua re
alicui (rei)
alìquid
alicui (rei)
alìquid
alicui (rei)
alìquid
ab alìqua re
alicui
alìquem, alìquid
ab alìquo
alicui (rei)
ab alìqua re
sono geloso di
cerco di eguagliare
do retta a
ascolto
sto in guardia per, provvedo per
mi guardo da, evito
mi guardo da
penso a, provvedo a
domando consiglio a
prendo provvedimenti contro
mi confaccio
mi incontro con
sono d'accordo con
temo per
temo
temo da parte di
temo pensando a
provvedo a
provvedo, prevedo
provvedo a
provvedo, prevedo
freno, risparmio
regolo
mi astengo da
temo per
temo
temo da parte di
sono libero per, mi dedico a
sono libero da, non ho
Ego id cavebo. [Pl.]
Farò attenzione a questo.
Cavebo quae sunt cavenda. [Cic.]
Eviterò le cose che devono essere evitate.
Id modo simul orant ac monent ut ipsis ab invidia caveatur. [Liv.]
Pregano e ammoniscono a guardarsi dall'invidia.
11.2.3 Verbi di eccellenza
F. Dalessi ©
70
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Alcuni verbi che significano "eccellere, superare, precedere, segnalarsi", sia in senso morale sia in
senso materiale, presentano il dativo o l'accusativo della persona su cui si eccelle, e l' ablativo di
limitazione della cosa, in cui si eccelle.
Ecco i più comuni:
antecëdo, vado innanzi, supero, antecello, mi segnalo, anteèo, vado innanzi, supero, antisto, sto
innanzi, supero, excello, mi distinguo, praecëdo, vado innanzi, supero, praecurro, corro innanzi,
supero , praesto, sono superiore, supèro, supero, vinco= supero,
La consultazione del vocabolario permette anche in questo caso di rilevare costruzioni alternative.
Scientia atque usu nauticarum rerum reliquos antecedunt. [Caes.]
Superano gli altri per conoscenze e pratiche di navigazione.
Homines omnibus bestiis antecedunt. [Cic.]
Gli uomini sono superiori a tutte le bestie.
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
casus
desino
gaudium
moror
potestas
praeterea
quamquam
sacer
timor
tueor
Esercizi
Dativo con aggettivi
11.1 Tradurre le seguenti frasi
1. Pastum autem animantibus large et copiose natura eum qui cuique aptus erat comparavit.
[Cic.]
2. Nam tenuis ac perlucens et aequabili calore suffusus aether non satis aptus ad stellas
continendas videtur. [Cic.]
3. Campus erat planus omnis et aptus pugnae. [Liv.]
4. Sed cum in eo magnus error esset, quale esset id dicendi genus, putavi mihi suscipiendum
laborem utilem studiosis, mihi quidem ipsi non necessarium. [Cic.]
5. Tum M. Tullius consul, sive praesentiam eius timens sive ira conmotus, orationem habuit
luculentam atque utilem rei publicae, quam postea scriptam edidit. [Sall.]
6. Qui ius igitur iurandum violat, is fidem violat, quam in Capitolio vicinam Iovis optimi maximi, ut
in Catonis oratione est, maiores nostri esse voluerunt. [Cic.]
7. Ii frequentes Rhodios orare institerunt, ne urbem et vicinam sibi et cognatam innoxiam perire
sinerent. [Liv.]
8. Facis rem optimam et tibi salutarem si, ut scribis, perseveras ire ad bonam mentem, quam
stultum est optare cum possis a te inpetrare. [Sen.]
F. Dalessi ©
71
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
9. Esse enim propitius potest nemini, quoniam ut dicitis omnis in inbecillitate est et gratia et
caritas. [Cic.]
10. Nam et lixas et virgas et habitum prorsus magistratui congruentem in te video. [Apul.]
11. Minus trepidationis fuit, quod eventus timori hominum congruens fuerat, et quod subsidia quae
respicerent in re trepida praeparata erant ab tribuno militum. [Liv.]
12. Castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum venit. [Caes.]
13. Ipse post paucis diebus graviore secutus agmine, cum situm omnem regionis adspexisset,
maxime idoneum ad muniendum locum credidit esse praeter amnem Aoum. [Liv.]
14. Succurrit inimicus illi Vorenus et laboranti subvenit. [Caes.]
15. Tum tu mi es inimicus certus. [Pl.]
11.2 Tradurre le seguenti frasi
1. Odor ex argenti fodinis inimicus omnibus animalibus, sed maxime canibus. [Plin.]
2. Iubent enim exordiri ita, ut eum, qui audiat, benevolum nobis faciamus et docilem et attentum.
[Cic.]
3. Ne vereare, meo periclo huius ego experiar fidem, fretus ingenio eius, quod me esse scit erga
se benevolum. [Pl.]
4. Est et pumilionum genus non sterile in iis, quod non in alio genere alitum, sed quibus centra,
fecunditas rara et incubatio ovis noxia. [Plin.]
5. Mors individua est, noxia corpori nec parcens animae: [Sen.]
6. Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro
congruens et conveniens decretis eius reperietis. [Cic.]
7. Edictum deinde a dictatore propositum confirmavit animos, Servili fere consulis edicto
conveniens. [Liv.]
8. Nunquam ante tam invisus plebi reus ad iudicium vocatus populi est, plenus suarum, plenus
paternarum irarum. [Liv.]
9. Obtulit ingenium Anicetus libertus, classi apud Misenum praefectus et pueritiae Neronis
educator ac mutuis odiis Agrippinae invisus. [Tac.]
10. Qui quidem in me turpiter fuit malevolus. [Cic.]
11. Quorum alter, id quod meminero, semper aeque mihi amicus fuit ac sibi, alter, id quod
obliviscar, sibi aliquando amicior quam mihi. [Cic.]
12. Solus est homo amico amicus. [Ter.]
Dativo con verbi intransitivi
11.3 Tradurre le seguenti frasi
1. Huic spei, huic praesidio civium Romanis noceri non debet. [Sall.]
2. Gratulor tibi adfinitate viri medius fidius optimi; nam hoc ego de illo existimo. [Cic.]
3. Cn. Pompeius constituit non pati C. Caesarem consulem aliter fieri nisi exercitum et provincias
tradiderit, Caesari autem persuasum est se salvum esse non posse si ab exercitu recesserit.
[Cic.]
4. Ego nemini invideo, si quid deus dedit. [Petr.]
5. Favit Minerva Graecis. [Serv.]
6. Nepesinis edictum ut arma ponant, parcique iussum inermi; Etrusci pariter armati atque
inermes caesi. [Liv.]
7. Non parebo doloribus meis nec iracundiam serviam. [Caes.]
8. Dimittit ad finitimas civitates nuntios atque suis imperat ut Eburones diripiant. [Caes.]
9. Illi ante inito, ut intellectum est, consilio, omnibus copiis hostibus obstiterunt. [Caes.]
10. Invident homines maxime paribus aut inferioribus, cum se relictos sentiunt. [Publil.]
11. Mihi numquam persuaderi potuit animos emori. [Cic.]
F. Dalessi ©
72
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
12. Moderari vero animo et orationi, cum sis iratus, est non mediocris ingenii. [Cic.]
13. Nec tibi parsero, licet mehercules lovem Olympium clames. [Petr.]
14. Nec vero ego iis a quibus accusatus sum habeo quod suscenseam, nisi quod mihi nocere se
crediderunt. [Cic.]
11.4 Tradurre le seguenti frasi
1. Percussoribus Caesaris senatus favebat. [Eutr.]
2. Faveo Curioni, Caesarem honestum esse cupio, pro Pompeio emori possum. [Cic.]
3. Larmas quaedam fuit Dinaea, socrus Oppianici, quae filios habuit M. et N. Aurios et Cn.
Magium et filiam Magiam nuptam Oppianico. [Cic.]
4. Agite scordalias de medio: et tu, Hermeros, parce adulescentulo. Sanguen illi fervet, tu melior
esto. [Petr.]
5. Amicissimo et praestantissimo viro et recta et honesta petenti satis facere volui. [Cic.]
6. Communi fit vitio naturae ut invisitatis atque incognitis rebus magis confidamus
vehementiusque exterreamur: ut tum accidit. [Caes.]
7. Germani agriculturae non student. [Cic.]
8. Ignoscet mihi genius tuus. [Petr.]
9. Magna pars hominum est, quae non peccatis irascitur, sed peccantibus. [Sen.]
10. Si volumus aequi rerum omnium iudices esse, hoc primum nobis persuadeamus, neminem
nostrum sine culpa esse. [Sen.]
11. Temporibus illis in Hispania nonnullae civitates rebus Cassii studebant, plures Marcellum
fovebant. [BAl]
12. Hoc unum ad pristinam fortunam Caesari defuit. [Caes.]
13. Suis qui nescit parcere, inimicis favet. [Publil.]
14. Ceterum, ut de Homero taceam, quae tandem ars digna litteris Platoni defuit? [Cic.]
11.5 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
Multis minatur qui uni facit iniuriam. [Publil.]
Numquam iuvat sibi indulgere. [Sen.]
Vitae benedicamus, quae tam late sparsa miracula praebet. [Sen.]
Quis civis ei regi non faveret? [Cic.]
Tu velim tibi ita persuadeas, nullam rem esse minimam quae ad te pertineat quae mihi non
carior sit quam meae res omnes. [Cic.]
6. Vestra admurmuratio facit, Quirites, ut agnoscere videamini qui haec fecerint; ego autem
nomino neminem; quare irasci mihi nemo poterit nisi qui ante de se voluerit confiteri. [Cic.]
7. Anicia, Pomponii consobrina, nupserat Servio, fratri Sulpicii. [Nep.]
8. Caesare interfecto, statim cruentum alte tollens Brutus pugionem, Ciceronem exclamavit atque
ei recuperatam libertatem est gratulatus. [Cic.]
9. Multis fortuna parcit in poenam. [Plin.]
10. Asiae civitates parum moenibus armisque et iuventuti fidebant. [Liv.]
11. Et ille stips, dum fratri suo irascitur, nescio cui terrae filio patrimonium eligavit. [Petr.]
12. Probus invidet nemini. [Cic.]
13. Contra ea Caesar neque satis militibus perterritis confidebat spatiumque interponendum ad
recreandos animos putabat. [Caes.]
Verbi con costruzioni e significati diversi
11.6 Tradurre le seguenti frasi
F. Dalessi ©
73
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1. Non universo generi hominum solum, sed etiam singulis a diis immortalibus consuli et provideri
solet. [Cic.]
2. Hic vices temporum annumque semper renascentem ex usu naturae temperat. [Plin.]
3. Publice maximam putant esse laudem quam latissime a suis finibus vacare agros. [Caes.]
4. Ita tum mos erat, in adversis rebus vultum secundae fortunae gerere, moderari animo in
secundis. [Liv.]
5. Me una vobiscum servare non possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos cupiditate
gloriae adductus in periculum deduxi. [Caes.]
6. Id modo simul orant ac monent ut ipsis ab invidia caveatur nec suo sanguine ad supplicia
patrum plebem adsuefaciant. [Liv.]
7. Cavent hoc dracones ob idque gressus primum alligant cauda. [Plin.]
8. Nolite igitur id velle quod fieri non potest, et cavete, per deos immortalis! Patres conscripti, ne
spe praesentis pacis perpetuam pacem amittatis. [Cic.]
9. Athenis iam diu doctrina ipsorum Atheniensium interiit, domicilium tantum in illa urbe remanet
studiorum, quibus vacant cives, peregrini fruuntur capti quodam modo nomine urbis et
auctoritate. [Cic.]
10. Nullum tempus illi umquam vacabat aut a forensi dictione aut a commentatione domestica aut
a scribendo aut a cogitando. [Cic.]
11. Maius est enim difficilia perfringere quam laeta moderari. [Sen.]
12. Hoc tale est quale vir fortis stolam indutus: constat tibi pudicitia, virilitas salva est, nulli corpus
tuum turpi patientiae vacat, sed in manu tympanum est. [Sen.]
13. Mihi denique, quod poculis vesperi minus temperavi, nox acerba diras et truces imagines
optulit. [Apul.]
14. Cave quicquam, nisi quod rogabo te, mihi responderis. [Pl.]
15. At aegritudo perturbatio est animi: semper igitur ea sapiens vacabit. [Cic.]
16. Nec magis post proelium quam in proelio caedibus temperatum est. [Liv.]
Verbi di eccellenza
11.7 Tradurre le seguenti frasi
1. Cui deest an cui superat? [Cic.]
2. Socratem opinor in hac ironia dissimulantiaque longe lepore et humanitate omnibus
praestitisse. [Cic.]
3. Reges Macedonum duo multo ceteros antecesserunt rerum gestarum gloria: Philippus et
Alexander. [Nep.]
4. Haec Crassi cum edita oratio est, quattuor et triginta tum habebat annos totidemque annis mihi
aetate praestabat. [Cic.]
5. Hortensius suos inter aequalis M. Pisonem, M. Crassum, Cn. Lentulum, P. Lentulum Suram
longe praestit. [Cic.]
6. Tu omnibus praestitisti. [Cic.]
7. Ut primum ex pueris excessit Archias, celeriter antecellere omnibus ingenii gloria contigit. [Cic.]
8. Superest modo Mantua nobis. [Verg.]
9. Syracusis sunt aedes sacrae complures, sed duae quae longe ceteris antecellant, Dianae et
Minervae. [Cic.]
10. Helvetii reliquos Gallos virtute praecedunt. [Caes.]
11. Hic miramur hunc hominem tantum excellere ceteris, cuius legiones sic in Asiam pervenerint ut
non modo manus tanti exercitus, sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse dicatur?
[Cic.]
12. Fulvius Flaccus constantia victoriae quoque gloriam antecessit. [Val.Max.]
13. Caesar, quod erat civitas magna inter Belgas auctoritate atque hominum multitudine
praestabat, sescentos obsides poposcit. [Caes.]
F. Dalessi ©
74
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Temi per la traduzione
209, 249-252
F. Dalessi ©
75
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 12
L'ablativo ,1
12.1.1 Nozioni introduttive
L'ablativo risponde originariamente alle funzioni del complemento di allontanamento ma esprime
anche le funzioni di due casi scomparsi dell'indoeuropeo, il locativo e lo strumentale.
L'ablativo propriamente detto indica separazione, allontanamento e, per estensione, origine,
privazione, agente, paragone, materia, argomento.
L'ablativo strumentale-sociativo traduce in sostanza il mezzo e la compagnia e implica funzioni
relative a causa, misura, limitazione, modo, qualità.
Il locativo esprime lo stato in luogo e il tempo determinato.
L'ablativo è il caso che rende più funzioni sintattiche, anche attraverso un grande numero di
preposizioni (v. I, Lezione
).
12.2 Ablativo propriamente detto
12.2.1 Ablativo di moto da luogo
In latino il complemento di moto da luogo è espresso normalmente con e, ex, de, a, ab e l'ablativo.
Ex castris exire. [Cic.]
Uscire dall'accampamento.
De sella exsilit. [Cic.]
Balza dalla sedia.
Con i nomi propri di città o di piccola isola e con i sostantivi domus e rus è espresso con l'ablativo
semplice, a meno che non siano accompagnati da appellativi.
Delo proficiscitur. [Cic.]
Parte da Delo.
Expellit domo maritus. [Tac.]
Il marito (la) caccia da casa.
12.2.2 Ablativo di allontanamento o separazione
F. Dalessi ©
76
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
L'ablativo di allontanamento o separazione è usato con verbi, aggettivi, nomi o avverbi che
implicano appunto, in senso proprio o figurato, l'idea dell'allontanamento e della separazione; tra i
verbi più comuni: abèo, abhorrèo, abstinèo, abstraho, absum, arcèo, averto, avoco, cedo e
composti, defendo, desisto; detràho, diffèro, discrèpo, disiungo, dissentìo; distingùo, disto,
divìdo, eicìo, exclüdo, libèro, movèo e composti, pello e composti, prohibèo, secerno, seiungo,
sepàro, solvo e composti, vindìco.
In linea di massima questi verbi hanno, dopo di sé, l'ablativo con a, ab, e, ex, de con i nomi di
persona e l'ablativo semplice o con preposizione con i nomi di cosa.
Libero te metu. [Cic.]
Ti libero dal timore.
Soles nonnumquam a me dissentire. [Cic.]
Sei solito non essere d'accordo con me.
Gallos ab Aquitanis Garumna flumen dividit. [Caes.]
Il fiume Garonna separa i Galli dagli Aquitani.
12.2.3 Ablativo di origine e provenienza
L'origine o la provenienza di una persona o cosa può essere espressa in latino da verbi come
nascor, orìor, gigno, oppure da participi, come natus, ortus, genìtus, prognätus o da aggettivi
come oriundus.
Da questi dipende I'ablativo semplice con i nomi indicanti la famiglia o le condizioni sociali ( familia,
locus, genus), con i nomi propri dei genitori e con gli appellativi pater e mater.
L'ablativo è preceduto da e, ex, de con i pronomi o con i nomi comuni; per indicare l'origine di fiumi
o l'origine figurata si trova anche a, ab.
Parentibus nati humilibus. [Cic.]
Nati da umili genitori.
Ex me natus es. [Ter.]
Sei nato da me.
Sic a maioribus nostris accepimus. [Cic.]
Così abbiamo saputo dai nostri antenati.
12.2.4 Ablativo di privazione
L'ablativo di privazione, preceduto o meno da a o ab, si trova con verbi e aggettivi che significano
"privare, mancare, aver bisogno", come careo, sono privo, privo, orbo, privo, egèo, indigèo, ho
bisogno, nudo, spolìo, exùo, spoglio, vaco, son privo, libero... o con aggettivi come indìgens,
orbus, nudus, vacuus...
Voluptate virtus semper caret, numquam indiget. [Cic.]
F. Dalessi ©
77
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
La virtù è sempre priva di piacere, ma non ne sente mai il bisogno.
Res publica nuda a magistratibus. [Cic.]
Lo stato privato dei magistrati.
12.2.5 L'ablativo di paragone
L'ablativo semplice può esprimere in espressioni comparative il secondo termine di paragone.
Se il primo termine è espresso in nominativo o in accusativo semplice viene utilizzato in alternativa
quam e il caso del primo termine.
Quam e il caso del primo termine vengono utilizzati sempre quando il primo termine è in genitivo o
dativo o accusativo preceduto da preposizione.
II secondo termine di paragone è espresso in ablativo:
a) sempre, quando è espresso da un pronome relativo o da una locuzione assoluta come spe,
opiniöne, exspectatiöne, iusto, aequo, solìto..., o in altre espressioni tipiche come melle dulcìor
("più dolce del miele"), luce clarìus ("più chiaro della luce"), candidìor nive ("più bianco della
neve"), ecc. ;
b) di preferenza nelle frasi negative o interrogative retoriche di senso negativo.
Oratio fluebat dulcior melle. [Hor.]
Il discorso flueva più dolce del miele.
Nihil gratius florentis odore vitis. [Ambr.]
Nulla è più piacevole del profumo della vite in fiore.
Quae quidem ego aut omnino falsa aut certe minora opinione esse confido. [Caes.]
E io certo confido che queste cose siano o del tutto false o sicuramente di minor rilievo di quanto si
crede.
Ea res aliquanto exspectatione omnium tranquillior fuit. [Liv.]
Quella cosa andò in modo alquanto più tranquillo di quanto non ci si aspettasse.
12.2.6 L'ablativo partitivo
L'ablativo preceduto da e, ex, de può esprimere un complemento partitivo.
Unus e legatis mediam orationem subito interrupit. [Val.Max.]
Uno dei legati interruppe subito il discorso a metà.
Ex his tot populis. [Liv.]
Fra tutti questi popoli.
Qua re sic tibi eum commendo ut unum de meis domesticis et maxime necessariis. [Cic.]
Per questo motivo te lo affido come uno di casa e tra i più vicini.
F. Dalessi ©
78
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
12.2.7 Ablativo di agente e di causa efficiente
L'ablativo di agente, preceduto da a oppure ab, indica l'essere animato (persona o animale) da cui
è compiuta l'azione.
A cane non magno saepe tenetur aper. [Ov.]
Spesso un cinghiale è trattenuto da un cane non grande.
In caso l'agente sia costituito da cosa o essere inanimato si ha l'ablativo semplice e si parla di
causa efficiente
Lollius, aetate et morbo impeditus, ad testimonium dicendum venire non potuit. [Cic.]
Lollio, impedito dall'età avanzata e dalla malattia, non potè venire a testimoniare.
Necesse est mundum deorum consilio et providentia administrari. [Cic.]
E' necessario che il mondo sia governato dall'intelletto e dalla provvidenza degli dei.
Ventorum flatu nimii temperantur colores. [Cic.]
Gli eccessivi calori sono temperati dal soffio dei venti.
L' ablativo con a e ab viene usato anche con alcuni sostantivi che, pur essendo astratti (fortuna,
natura, labor, ratio, voluptas ...) o esprimenti forze della natura (sol, ventus...), si considerano
personificati.
Homines rationem habent a natura datam. [Cic.]
Gli uomini hanno una ragione assegnata dalla natura.
A e ab si trovano anche usati con nomi collettivi indicanti gruppi di persone o esseri animati
(exercitus, plebs, senatus ecc.)..
Totus enim ager Campanus colitur et possidetur a plebe. [Cic.]
Tutta la campagna campana, in effetti, è coltivato dalla plebe ed è da essa posseduta.
12.2.8 Ablativo di materia
L'ablativo di materia, preceduto da e, ex, oppure de, indica ciò di cui è fatto o composto un
determinato oggetto.
Si trova in dipendenza sia di verbi sia di sostantivi.
Naves totae factae erant ex robore. [Caes.]
Le navi erano interamente costruite in legno di quercia.
Templum de marmo. [Virg.]
Un tempio di marmo.
In sostituzione dell'ablativo di materia è usato spesso l'aggettivo corrispondente, determinato da un
nome o dal verbo sum.
F. Dalessi ©
79
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Signum marmoreum. [Cic.]
Una statua di marmo.
12.2.9 Ablativo di argomento
L'ablativo preceduto da de può esprimere la persona o la cosa di cui si parla o si scrive.
L'ablativo di argomento è introdotto per lo più da verbi che significano parlare, narrare, pensare,
scrivere, come cogìto, dico, dispùto, dissèro, loquor, narro, scribo...
De Rodhiis consultum est. [Sall.]
Si presero risoluzioni a proposito dei Rodiesi.
Sed quid plura de lege disputo? [Cic.]
Ma perchè discutere ancora della legge?
Nei titoli si usa di preferenza l'ablativo con de per indicare l'argomento trattato, il nominativo per
evidenziare il protagonista reale o ideale.
De rerum natura.
La natura delle cose.
Laelius, de amicitia.
Lelio, dell'amicizia.
Poco frequente l'uso di super costruito con l'ablativo.
Multus ea super re variusque rumor. [Tac.]
Su questo argomento le voci furono tante e diverse.
12.2.10 Ablativo del punto di vista
L'ablativo viene usato spesso in espressioni che indicano la posizione o il punto di vista, reali o
figurati, da cui un atto viene compiuto o considerato.
A fronte atque ab utroque latere cratibus ac pluteis protegebat. [Caes.]
Sul davanti e ai due lati le proteggeva con graticci e ripari.
Haud perbene a pecunia. [Pl.]
Niente bene quanto a soldi.
L'ablativo del punto di vista viene utilizzato anche in espressioni che indicano la funzione di
impiegati o burocrati, specie nel latino di epoca imperiale: servus a manu, servus a pedìbus,
libertus ab epistùlis, libertus a rationìbus ecc. .
Sed ante omnis Narcissum ab epistulis et Pallantem a rationibus, quos decreto quoque senatus
non praemiis modo ingentibus, sed et quaestoriis praetoriisque ornamentis honorari libens
passus est. [Suet.]
F. Dalessi ©
80
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Ma prima di tutti Narciso, addetto alla corrispondenza e Pallante, responsabile dei calcoli, che
tollerò venissero onorati per decreto del senato non solo con ricompense notevoli, ma anche con
le prerogative dei questori e dei pretori.
Collegabile all'ablativo del punto di vista è anche l'ablativo di misura.
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
ceterum
desero
donum
femina
magnitudo
parco
potius
promitto
reperio
voluntas
Esercizi
Ablativo di allontanamento e separazione
12.1 Tradurre le seguenti frasi
1. Cato praetor provinciam obtinuit Sardiniam, ex qua quaestor superiore tempore ex Africa
decedens Q. Ennium poetam deduxerat. [Nep.]
2. Robustus animus et excelsus omni est liber cura et angore. [Cic.]
3. A consuetudine criminandi non multum res abhorrebat. [Cic.]
4. Omnium perturbationum fontem esse dicunt intemperantiam, quae est a tota mente et a ratione
defectio. [Cic.]
5. Seiunge te, quaeso, aliquando ab iis, cum quibus te temporum vincula coniunxerunt [Cic.]
6. Carthaginienses, Capuam cum pervicissent, milites direptione se abstinuerunt. [Vell.]
7. Hannibal, cum Italia cessisset, nocte Byzacium transgressus, postero die ad mare inter
Acyllam et Thapsum ad turrem suam pervenit. [Nep.]
8. Certe deiectus est Caecina vi hominibus armatis aliquo ex loco; si non ex eo loco quem in
locum venire voluit, at ex eo certe unde fugit. [Cic.]
9. Olim aris sacerdotes impios arcebant ne di hominum stultitiam monstris calamitatibusque
ulciscerentur. [Curt.]
10. Omnia alia incerta sunt, caduca mobilia; virtus est una altissimis defixa radicibus, quae ulla vi
labefactari potest, numquam dimoveri loco. [Cic.]
11. Primo bello Massiliensibus res nulla ad virtutem defuit, cum naves e portu solverent. [Caes.]
12. Qui semel a veritate deflexit, hic non maiore religione ad periurium, quam ad mendacium
perduci consuevit. [Cic.]
13. Pharsalico proelio facto Deiotarus a Pompeio discessit, spem infinitam persequi noluit. [Cic.]
Ablativo di origine e provenienza
F. Dalessi ©
81
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
12.2 Tradurre le seguenti frasi
1. Etsi Eumenes domestico summo genere erat, tamen Macedones eum sibi aliquando anteponi
indigne ferebant. [Nep.]
2. Fulcinius testamento facit heredem quem habeabat e Caesennia filium; usum et fructum
omnium bonorum suorum Caesenniae legat ut frueretur una cum filio. [Cic.]
3. Consulti harioli ex filia nepotem ei futurum, cuius magnitudo praenuntietur, regnique ei
amissionem portendi responderunt. [Iust.]
4. Ex Dirces corpore in monte Cithaerone fons est natus qui Dircaeus est appellatus. [Hyg.]
5. M. Cato, ortus municipio Tusculo, adulescentulus, priusquam honoribus operam daret,
versatus est in Sabinis. [Nep.]
6. Primus ille et urbis et imperii conditor Romulus fuit, Marte genitus et Rhea Silvia. [Flor.]
7. M. Fulcinius fuit e municipio Tarquiniensi. Is habuit in matrimonio Caesenniam, eodem e
municipio, summo loco natam et probatissimam feminam. [Cic.]
8. Nymphidius matre libertina ortus, ex C. Caesare se genitum ferebat, quoniam forte quadam
habitu procerus et torvo vultu erat. [Tac.]
9. Phrixum Aeeta libens recepit filiamque Chalciopen dedit ei uxorem; quae postea liberos ex eo
procreavit. [Hyg.]
10. T. Pomponius Atticus, ab origine ultima stirpis Romanae generatus, patre usus est diligente,
indulgente et, ut tum erant tempora, diti in primisque studioso litterarum. [Nep.]
11. Titus Manlius, e nobis natus, iterum scuto Galli cuiusdam scutum percussit atque de loco
hominem deiecit. [Eutr.]
12. Romulus ex variis quasi elementis congregavit corpus unum, populum Romanum ipse fecit.
[Flor.]
13. Bestiae ex se natos amant ad quoddam tempus. [Cic.]
14. In Catone tanta vis animi ingeniique fuit, ut, quocunque loco natus esset, fortunam sibi ipse
fecisse videretur. [Cic.]
15. Italiam quaero patriam et genus ab love magno. [Verg.]
Ablativo di privazione
12.3 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Vitellius iugulatus et in Tiberim deiectus etiam communi caruit sepultura. [Eutr.]
Caesar equitibus trecentis, qui navibus praesidio essent, indigebat. [Caes.]
Ne vivus quidem bono caret, si eo non indiget. [Cic.]
Ager inermis ac nudus praesidiis. [Liv.]
Sapiens nulla re caret. [Sen.]
Messana ab his rebus vacua et nuda est. [Cic.]
Urbe a defensoribus vacua facile potiri hostes sunt. [Liv.]
Vacare culpa magnum est solacium. [Cic.]
Omnes inimici Antonii familiares insequebantur, uxorem Fulviam omnibus rebus spoliare
cupiebant. [Nep.]
10. Vitellianus miles neque astu neque constantia inter dubia indigebat. [Tac.]
11. Hoc nos primum metu, Caesar, per fidem et constantiam et clementiam tuam libera. [Cic.]
12. Non solum in eum non animadvertisti, sed omni metu liberavisti. [Cic.]
Ablativo di paragone
12.4 Tradurre le seguenti frasi
F. Dalessi ©
82
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1. Prius Scythae ebrietate quam bello vincuntur. [Iust.]
2. Erat nupta soror Attici Q. Tullio Ciceroni, easque nuptias M. Cicero conciliarat , cum quo a
condiscipulatu Atticus vivebat coniunctissime, multo etiam familiarius quam cum Quinto. [Nep.]
3. Neque vero ille vir minus bonus pater familias habitus est quam civis. Nam, cum esset
pecuniosus, nemo illo minus fuit emax, minus aedificator. [Nep.]
4. Verno tempore in campestribus maturius eadem illa seruntur quae in superioribus et celerius
hic quam illic coguntur. [Varr.]
5. Interempto Viriatho fraude magis quam virtute Servilii Caepionis, Numantinum bellum gravius
exarsit. [Vell.]
6. Austro maiores fluctus eduntur quam aquilone, quoniam ille infernus ex imo mari spirat, hic
summo. [Plin.]
7. In collibus humilibus societas maior cum campestri fructu quam cum montano, in altis contra.
[Varr.]
8. Vilicus instrumenta ferramentaque duplicia, quam numerus servorum exigit, custodiat. [Col.]
9. Romulus imaginem urbis magis quam urbem fecerat: incolae deerant. [Flor.]
10. Nemo in convivio eius aliud acroama audivit quam anagnosten, quod nos quidem
iucundissimum arbitramur; neque umquam sine aliqua lectione apud eum cenatum est, ut non
minus animo quam ventre convivae delectarentur. [Nep.]
11. Qui caprinum gregem constituere vult, in eligendo animadvertat oportet primum aetatem, ut
eam paret quae iam ferre possit fructum, et de iis eam potius quae diutius: novella enim quam
vetus utilior. [Varr.]
12. Quis igitur Platone scientior unquam fuit? [Cic.]
Ablativo partitivo
12.5 Tradurre le seguenti frasi
1. Remi proximi Galliae ex Belgis sunt. [Caes.]
2. Rex Deiotarus Ephesum ad eum quem tu ex tuis fidelissimum et probatissimum omnibus
delegisti pecuniam misit. [Cic.]
3. Etiam peritos nandi lassitudo et volnera et pavor degravant; pauci ex multis tranant. [Liv.]
4. Ab amicis imprudentes videlicet prodimur, et est nescio quis de eis quos amicos nobis
arbitramur qui nostra consilia ad adversarios deferat. [Cic.]
5. Ex his tot populis unus ingens exercitus fines Samnitium ingressus plus populationibus quam
proeliis cladium fecit. [Liv.]
6. Unus e legatis mediam orationem subito interrupit, quare undique tela immissa sunt. [Val.
Max.]
7. Pauci ex multis sunt amici. [Pl.]
8. Ecce iam ultimum defletus atque conclamatus processerat mortuus rituque patrio, utpote unus
de optimatibus, pompa funeris publici ductabatur per forum. [Apul]
9. Hac condicione, si quis de populo redemptor accessisset, non esset usus. [Cic.]
10. Ex multis similibus ea sumam quae maxime improbitate excellere videbuntur. [Cic.]
11. Sed ex multis, quae vel audimus vel legimus, probabilius id, quod dicam, videtur. [Gell.]
Ablativo di agente
12.6 Tradurre le seguenti frasi
1. Curio, ad focum sedenti, magnum auri pondus Samnites cum attulissent, repudiati ab eo sunt.
[Cic.]
2. A natura ipsa diligere cogimur. [Cic.]
F. Dalessi ©
83
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
3. Nostri tametsi ab duce et a fortuna deserebantur, tamen omnem spem salutis in virtute
ponebant. [Caes.]
4. Sed tum inopes, relicti ab duce praefectoque classis, eundem necessario cursum tenere
coeperunt. [Cic.]
5. Ingens postea numerus librorum in Aegypto ab Ptolemaeis regibus vel conquisitus vel
confectus est ad milia ferme voluminum septingenta. [Gell.]
6. Cavendum etiam, ne mons sit vicinus aut collis altior, qui ab adversariis captus possit officere.
[Veg.]
7. Ille erepit e foliis et ab ea petit ut sibi opem ferret. [Hyg.]
8. Quae ira Minervae ei abiurgata sunt ab Agamemnone et Menelao, et Ulixi data. [Hyg.]
9. Postea ipse Patroclus ab Hectore interficitur, armaque eius sunt detracta Patroclo occiso.
[Hyg.]
10. Eloquentia a natura ad salutem hominum data est. [Cic.]
11. A diis immortalibus hominibus provisum est. [Cic.]
12. Militum pars incolumis in castra pervenit, pars a barbaris circunventa periit. [Caes.]
13. Nostri perterriti erant quod equitatu erant pulsi. [Caes.]
14. Relatum ad patres a Quintiliano tribuno plebei de libro Sibyllae. [Tac.]
15. Spatium fuit, quo Caesar ab amicis in tabernaculum raperetur. [Tac.]
16. A diis vitae hominum providetur. [Cic.]
Ablativo di causa efficiente
12.7 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
Gaetuli neque moribus neque lege aut imperio cuiusquam regebantur. [Sall.]
Lapides quoque vinci cernis ab aevo. [Lucr.]
Nostri milites repentino motu perculsi sibi quisque pro moribus consulunt. [Sall.]
Ii qui obsidebantur inopia subacti eorum corporibus qui aetate ad bellum inutiles videbantur
vitam toleraverunt. [Caes.]
5. His rebus gestis Domitius sperans Scipionem ad pugnam elici posse simulavit sese angustiis
rei frumentariae adductum castra movere. [Caes.]
6. Haec singulari patientia milites ferebant. Recordabantur enim eadem se superiore anno in
Hispania perpessos labore et patientia maximum bellum confecisse. [Caes.]
7. Pereunt sole tepente nives. [Ov.]
8. Populus non dilectu aliquo aut sapientia ducitur ad iudicandum sed impetu et quadam
temeritate. [Cic.]
9. Optimae leges hac lege sine ulla exceptione tollentur. [Cic.]
10. Securibus caedebantur portae. [Liv.]
11. Quibus rebus permota civitas atque immutata urbis facies erat. [Sall.]
12. Verbis non moveor tuis. [Phaedr.]
Ablativo di materia
12.8 Tradurre le seguenti frasi
1. Fuit apud Segestanos ex aere Dianae simulacrum, cum summa atque antiquissima praeditum
religione tum singulari opere artificioque perfectum. [Cic.]
2. Viridi in campo templum de marmore ponam. [Virg.]
3. Fit et candidus cometes, argenteo crine ita refulgens ut vix contueri liceat. [Plin.]
4. Secunda seps est agrestis e ligno, sed non vivit : fit aut palis statutis crebris et virgultis
implicatis aut latis perforatis. [Varr.]
F. Dalessi ©
84
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
5.
6.
7.
8.
Carinae ex levi materia fiebant. [Caes.]
Caesar milites iubet tegimenta galeis facere ex viminibus. [Caes.]
Hibernacula Carthaginiensium lignea ferme tota erant. [Liv.]
Salios item duodecim Marti Gradivo legit, tunicaeque pictae insigne dedit et super tunicam
aeneum pectori tegumen. [Liv.]
9. Die primo arma tela signaque aerea et marmorea transtulit, plura Philippo adempta quam quae
ex civitatibus ceperat; secundo aurum argentumque factum infectumque et signatum. [Liv.]
Ablativo di argomento
12.9 Tradurre le seguenti frasi
1. Nihil ille de condicionibus tuis, nihil de studio concordiae et pacis, nihil de conspiratione
audiebat certorum hominum contra dignitatem tuam. [Cic.]
2. Quoniam de genere belli dixi, nunc de magnitudine pauca dicam. [Cic.]
3. Nec vero de virtute, constantia, gravitate provinciae Galliae taceri potest. [Cic.]
4. Croesus victus iam de se sollicitus in regnum refugit. [Iust.]
5. Dicemus primum de genere Epaminondae, tum de moribus ingeniique facultatibus, postremo
de rebus gestis. [Nep.]
6. Praetor interea, Piso, tanta de re tacebit? [Cic.]
7. Neminem voluerunt maiores nostri non modo de existimatione cuiusquam, sed ne pecuniaria
quidem de re minima esse iudicem nisi qui inter adversarios convenisset. [Cic.]
8. Qua de re, ante quam dicere incipio, perpauca mihi de meo officio verba facienda sunt. [Cic.]
9. Reliquum est ut de Q. Catuli auctoritate et sententia dicendum esse videatur. [Cic.]
10. De ceteris rebus quicquid erit actum, scribam ad te. [Cic.]
Ablativo del punto di vista
12.10 Tradurre le seguenti frasi
1. Duo cingunt eam flumina, Clausal a latere urbis, quod in orientem patet, praefluens, Barbanna
ab regione occidentis, ex Labeatide palude oriens. [Liv.]
2. Ultimos ordines avertit a fronte, ut totam aciem orbe muniret. [Curt.]
3. Ecce quidam de nobilibus adulescentulus a tergo adrepens eum lacinia prehendit et
conversum amplexus exosculatur artissime. [Apul.]
4. Cohortes IIII ex proximo castello deducit, equitum partem se sequi, partem circumire exteriores
munitiones et a tergo hostes adoriri iubet. [Caes.]
5. Philemonem a manu seruum, qui necem suam per uenenum inimicis promiserat, non grauius
quam simplici morte puniit. [Suet.]
6. Isdem quippe illis diebus Torquatus Silanus mori adigitur, quia super Iuniae familiae
claritudinem divum Augustum abavum ferebat. Iussi accusatores obicere prodigum
largitionibus, neque aliam spem quam in rebus novis esse: quin inter libertos habere quos ab
epistulis et libellis et rationibus appellet, nomina summae curae et meditamenta. [Tac.]
7. Si tumores super ulcera subito esse desierunt, idque a tergo incidit, vel distentio nervorum vel
rigor timeri potest. [Cels.]
8. Thallo a manu, quod pro epistula prodita denarios quingentos accepisset, crura ei fregit. [Suet.]
9. Cavendum tamen erit, ut a tergo potius quam prae se flumen habeat et ut aedificii frons aversa
sit ab infestis eius regionis ventis et amicissimis adversa. [Colum.]
10. Cornua quoque subsidiis firmavit non recta fronte, sed a latere positis, ut, si hostis
circumvenire aciem temptasset, parata pugnae forent. [Curt.]
11. Tum malleo caput tabulae, quod a pedibus est, feritur. [Cels.]
F. Dalessi ©
85
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
12. Conieceram in fasciculum una cum tua vehementem ad illum epistulam; hanc ad me referri
volo, nec ullam ob aliam causam Pollicem servum a pedibus meis Romam misi. [Cic.]
13. Post uxoris excessum Caenidem, Antoniae libertam et a manu, dilectam quondam sibi
reuocauit in contubernium habuitque etiam imperator paene iustae uxoris loco. [Suet.]
Temi per la traduzione
210-218
F. Dalessi ©
86
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 13
L'ablativo , 2
13.1 Ablativo strumentale sociativo
13.1.1 Ablativo di mezzo
L'ablativo semplice può esprimere il complemento di mezzo o strumento; in caso il mezzo sia
rappresentato da persona, viene utilizzato l'accusativo preceduto da per.
Scalis vallum ascendere coeperunt. [Caes.]
Cominciarono ad arrampicarsi sul terrapieno con delle scale.
Quid ab hoc petis quod per te persequi et petere debes? [Cic.]
Perchè chiedi da questo ciò che devi cercare e chiedere con i tuoi sforzi?
13.1.2 Ablativo di compagnia e unione
L'ablativo preceduto da cum può esprimere un complemento di compagnia e di unione.
Il rapporto espresso può essere amichevole o ostile, sia in senso proprio sia in senso figurato.
Romani iurgia, discordias, simultates cum hostibus exercebant; cives cum civibus de virtute
certabant. [Sall.]
I Romani mettevano in pratica dispute, discordie e inimicizie con i nemici, da cittadini con i
concittadini rivaleggiavano in virtù.
In taluni casi è usato l'ablativo semplice.
Albani ingenti exercitu impetum fecere. [Liv.]
Gli Albani attaccarono con un grande esercito.
13.1.3 Ablativo di modo
L'ablativo, semplice o con cum, può esprimere il complemento di modo.
Cum è posto spesso tra il sostantivo e l'attributo che gli si riferisce.
Magna cum cura ego illum curari volo. [Pl.]
Voglio che lui sia curato con grande sollecitudine.
F. Dalessi ©
87
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Verum summa cura studioque conquirimus. [Cic.]
Abbiamo ricercato la verità con eccezionale impegno e applicazione.
13.1.4 Ablativo di qualità
L'ablativo può esprimere un complemento di qualità, in genere quando si tratta di qualità fisiche o
di qualità psichiche transitorie. In alternativa viene utilizzato il genitivo (genitivo di qualità).
Britanni capillo sunt promisso. [Caes.]
I Britanni portano i capelli lunghi.
Fac animo magno fortisque sis. [Cic.]
Fa' in modo di essere coraggioso e forte.
13.1.5 Ablativo di abbondanza
L' ablativo di abbondanza è un ablativo strumentale che dipende da verbi che significano
"abbondare, colmare, caricare", come abundo, afflùo, abbondo, redundo, trabocco, cumùlo,
onèro, carico, implèo, replèo, riempio, explèo, satìo, appago, sazio, locuplëto, arricchisco,
refercìo, rimpinzo... oppure da aggettivi di significato affine, come praedìtus, fornito, replëtus,
opplëtus, colmo, onustus, carico, refertus, pieno zeppo, plenus.…
Per molti di essi è comune anche la costruzione con il genitivo (v. genitivo in dipendenza da
aggettivi).
Domus omnibus rebus referta. [Cic.]
Una casa piena di ogni cosa.
Haec mulier abundat audacia. [Cic.]
Questa donna è piena di audacia.
13.1.6 Ablativo di prezzo
L'ablativo di prezzo si trova in dipendenza da verbi che indicano stima o valore commerciale, come
aestìmo, valuto, conduco, prendo in affitto, emo, compro, licèor, compro all'asta, loco, do in
affitto, redìmo, riscatto, sto, consto, costo, sum, valgo, vendo, vendo, venèo, sono venduto, sono
in vendita.
Tali verbi si costruiscono con l'ablativo, sia quando il prezzo è indeterminato ( magno o magno
pretio, molto; permagno, plurìmo, moltissimo; parvo, poco; minìmo, pochissimo; nihìlo, nulla),
sia quando è determinato.
Viginti minis opinor posse me illam vendere. [Pl.]
Spero di poterla vendere per venti mine.
Signa ista permagno non aestimo. [Cic.]
F. Dalessi ©
88
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Non giudico di straordinario valore queste statue.
Questi verbi utilizzano il genitivo (genitivo di prezzo) solo nelle determinazioni tanti, quanti, pluris,
minöris.
Dum quidem, hercle, ne minoris vendas quam ego emi. [Pl.]
Purchè, per Ercole, tu non venda a meno di quanto io ho comprato.
13.1.7 Ablativo di pena
I verbi damno, condemno, condanno, multo, multo, solvo, absolvo, assolvo, quando indicano la
pena cui è condannata o da cui è assolta una persona, si costruiscono con l'ablativo, quando è
espresso in che cosa consiste la pena (multa, carcère, esilio, morte...).
Multantur bonis exules. [Cic.]
Gli esuli sono puniti con la confisca dei beni.
13.1.8 Ablativo di misura
L'ablativo può esprimere il metro con cui si valuta qualcosa o quanto due persone o cose
differiscono tra loro (ablativo di misura e quantità).
Viene utilizzato con verbi che significano valutare, misurare, giudicare (aestìmo, metìor, iudìco,
finìo, definìo...) oppure con i comparativi, con gli avverbi (multo, paulo, tanto, quanto, eo, quo,
nihilo...) e le preposizioni che esprimono idea di paragone (ante, post, supra, infra, ultra...),
oppure con verbi di eccellenza (praesto, antecëdo, antecello, supèro...). In quest'ultimo caso viene
a confondersi con l'ablativo di limitazione.
Quanto superiores sumus, tanto nos summissius geramus. [Cic.]
Quanto più occupiamo posizioni di rilievo, tanto più modestamente comportiamoci.
Magnos homines virtute metimur, non fortuna. [Nep.]
Valutiamo i grandi uomini in base alla loro virtù non in base alla loro fortuna.
13.1.9 Ablativo prosecutivo
Viene definito ablativo prosecutivo l' ablativo usato per esprimere il moto attraverso luogo con nomi
che indicano un passaggio obbligato, come porta, via, iter, trames, sentiero, pons, fretum, stretto,
flumen, collis, terra.
Aurelia via profectus est. [Cic.]
Partì per la via Aurelia.
Caesar duabus portis eruptionem facere iubet. [Caes.]
Cesare ordina di fare una sortita attraverso due porte.
F. Dalessi ©
89
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
13.1.10 Ablativo di limitazione
L'ambito o l'aspetto cui si riferisce l'enunciato di un verbo, di un sostantivo, di un aggettivo è
espresso in ablativo.
Scientia atque usu nauticarum rerum reliquos antecedunt. [Caes.]
Superano gli altri nella teoria e nella pratica della navigazione.
Ablativi di limitazione si trovano in queste frequenti espressioni:
maior, maxìmus, minor, minìmus natu = maggiore, minore d'età; meo (quidem) animo,
(almeno) secondo il mio pensiero; meo (quidem) arbitrio, (almeno) a mio piacere; meo (quidem)
consilio; mea (quidem) sententia, (almeno) a mio parere; nomine, di nome; re, di fatto, in realtà;
specie, in apparenza.
Sunt quidam homines non re, sed nomine. [Cic.]
Alcuni sono uomini di nome, non di fatto.
13.1.11 Ablativo di causa
La causa di un'azione o di uno stato può essere espressa in latino:
- con l'ablativo semplice, quando la causa è riferita al soggetto, alle sue condizioni fisiche o
psichiche (causa interna).
- con prae e l'ablativo, di solito in proposizioni negative, quando la causa costituisce un
impedimento a compiere l'azione (causa impediente).
Militares viri gloriantur vulneribus. [Sen.]
I soldati si vantano per le ferite.
Solem prae iaculorum multitudine non videbitis. [Cic.]
Non riuscirete a vedere il sole a causa della quantità delle frecce.
Prae iracundia non sum apud me. [Ter.]
Non sono in me per l'ira.
Oltre all'ablativo, per esprimere il complemento di causa viene utilizzato l'accusativo, preceduto da
ob o propter.
Propter frigora frumenta in agris matura non erant. [Caes.]
A causa del freddo le messi non erano mature nei campi.
13.1.12 Dignus, indignus
F. Dalessi ©
90
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Gli aggettivi dignus, degno, meritevole di, e indignus, indegno, utilizzano l' ablativo della cosa di
cui si è degni quando questa sia espressa da un sostantivo; in caso di frase, dignus e indignus
introducono di norma una relativa al congiuntivo o una infinitiva.
Più rara la costruzione con il supino.
Ubicumque hoc factum est, improbe factum est; quicumque hoc fecit, supplicio dignus est.
[Cic.]
In qualunque luogo questo sia stato fatto, è stato fatto in modo ingiusto; chiunque abbia fatto ciò è
degno di supplizio.
Non es dignus qui patiaris quod vis. [Quint.]
Non sei degno di sopportare ciò che vuoi.
Puer ipse fuit cantari dignus. [Verg.]
Il fanciullo stesso fu degno di essere cantato.
Quae gravis et fortis civis et in re publica dignus principatu fugiet atque oderit. [Cic.]
E un cittadino serio e forte e degno di comando in uno stato rifuggirà da queste e le odierà.
13.1.13 Utor, fruor
I verbi deponenti elencati di seguito si costruiscono, nel latino classico, con l'ablativo strumentale.
abütor, -èris, -üsus sum, -uti, uso interamente
defungor, -èris, -functus sum, -fungi, terminare
frùor, -èris, (fruìtus e fructus sum), frui, fruisco, godo
fungor, -èris, functus sum, fungi, adempio
perfrùor, -èris, (fruìtus e fructus sum), -frui, godo appieno
perfungor, -èris, -functus sum, -fungi, finisco di adempiere
potìor, -ïris, potïtus sum, potïri, mi impadronisco
utor, -èris, usus sum, uti, uso, mi servo
vescor, -èris, vesci, mi cibo
Britanni utuntur aut aere aut nummo aureo aut taleis ferreis ad certum pondus examinatis pro
nummo. [Caes.]
I Britanni usano bronzo o monete d'oro o verghe di ferro di un determinato peso al posto delle
monete.
His ego rebus pascor, his delector, his perfruor. [Cic.]
Di queste cose mi nutro, di queste mi diletto, di queste godo pienamente.
Lacte caseo carne vescor. [Cic.]
Mi nutro di latte formaggio e carne.
13.1.14 Opus est
F. Dalessi ©
91
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
La locuzione opus est, c'è bisogno, occorre, ha duplice costruzione:
a) impersonale
La cosa di cui c'è bisogno è espressa in ablativo, la persona che ha bisogno in dativo, il verbo esse
è espresso alla terza persona singolare.
Questa costruzione è preferita nelle frasi negative e in quelle interrogative introdotte da quid.
Scuto vobis magis quam gladio opus est. [Liv.]
Avete bisogno più di uno scudo che di una spada.
b) personale
E' usata sempre se la cosa di cui c'è bisogno è rappresentata da un pronome o aggettivo neutro: la
cosa di cui c'è bisogno diventa soggetto ed è espressa in nominativo, e con questo concorda il
verbo esse; la persona che ha bisogno è espressa sempre in dativo.
Quaecumque opus sunt noctu comparantur. [Caes.]
Le cose di di cui c'è bisogno sono preparate nottetempo.
La cosa può anche essere espressa dall'ablativo di un participio perfetto neutro o da un infinito o
da una proposizione infinitiva.
Facto non cunsultu opus est. [Liv.]
C'è bisogno di agire non di decidere.
Quid opus est affirmare? [Cic.]
Che bisogno c'è di affermare?
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
auris
converto
exigo
forte
honestus
male
proficiscor
sapientia
spero
victoria
Esercizi
Ablativo di mezzo o strumento
13.1 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
Miltiades, tota regione, quam petierat, potitus, loca castellis idoneis communiit. [Nep.]
Ille exercitum Cn. Domitii, amplissimi viri, suis tectis et copiis sustentavit. [Cic.]
Locus erat quidam in quo erant ea composita quibus te rex munerari constituerat. [Cic.]
Quod ingenio minus possum, subsidium mihi diligentia comparavi. [Cic.]
Satis est id posse percipere animo et memoria custodire. [Cic.]
F. Dalessi ©
92
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
6. Trogus Pompeius Graecas et totius historias orbis Latino sermone composuit, ut, cum nostra
Graece, Graeca quoque nostra lingua legi possent. [Iust.]
7. Orant te atque obsecrant ut sibi religionem, generi tuo laudem gloriamque restituas, ut, quod
per P. Africanum ex urbe hostium recuperarint, id per te ex praedonis domo conservare
possint. [Cic.]
8. In te intuens, Brute, doleo, cuius in adulescentiam per medias laudes quasi quadrigis
vehentem transversa incurrit misera fortuna rei publicae. [Cic.]
9. Quae quidem a te in eam partem accepta sunt, Caesar, ut eum amplissimo regis honore et
nomine adfeceris. [Cic.]
10. Atticus saepe suis opibus inopiam Atheniensium publicam levavit. [Nep.]
11. Magnitudo periculi summo timore hominem afficit. [Cic.]
12. Nonnulli etiam illum diem memoria tenebant cum illa eadem Diana, Segestam Carthagine
revecta, victoriam populi Romani reditu suo nuntiasset. [Cic.]
13. Druidi sacerdotes aram sanguine aspergebant. [Caes.]
14. Soccos, quibus mulieres indutae erant, histriones in scenis habebant. [Suet.]
15. Homines mens divina ratione donavit. [Cic.]
Ablativo di compagnia e unione
13.2 Tradurre le seguenti frasi
1. At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat. [Sall.]
2. Eculeus Reate cum quinque pedibus natus est. [Liv.]
3. Hunc finem habuit Romani imperii Carthago aemula, cum qua bellare maiores nostri coepere
Claudio et Fulvio consulibus. [Vell.]
4. Maxime fuit optandum Caecinae, reciperatores, ut controversiae nihil haberet, secundo loco ut
ne cum tam improbo homine, tertio ut cum tam stulto haberet. [Cic.]
5. Ipse praetor, qui sua vigilantia pacem in Sicilia dicit fuisse, in hac officina maiorem partem diei
cum tunica pulla sedere solebat et pallio. [Cic.]
6. Ino cum minore filio Melicerte in mare se deiecit et dea est facta. [Hyg.]
7. Rex magno comitatu urbem ingressus est. [Liv.]
8. Pax facta cum Tatio foedusque percussum. [Flor.]
9. L. Caelius non solum Aebutium cum armatis dixit fuisse compluribus, verum etiam cum
advocatis perpaucis eo venisse Caecinam. [Cic.]
10. Dum Eumolpus cum Bargate in secreto loquitur, intrat stabulum praeco cum servo publico.
[Petr.]
11. In Sarmatia legio Romana cum duce interfecta est et a Dacis Oppius Sabinus consularis et
Cornelius Fuscus, praefectus praetorio cum magnis exercitibus occisi sunt. [Eutr.]
12. Eum regem quem ornare antea cuncto cum senatu solebam pro perpetuis eius in nostram rem
publicam meritis, nunc contra atrocissimum crimen cogor defendere. [Cic.]
13. Equitum milia erant sex, totidem numero pedites velocissimi ac fortissimi: cum his in proeliis
versabantur. [Caes.]
14. P. Clodium credo te audisse cum vesti muliebri deprehensum esse domi Caesaris. [Cic.]
15. Tamyris compositis in montibus insidiis ducenta milia Persarum cum ipso rege Cyro trucidavit.
[Iust.]
Ablativo di modo
13.3 Tradurre le seguenti frasi
F. Dalessi ©
93
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
1. Ex quo intelligitur illud: solum bonum esse quod honestum sit, idque esse beate vivere,
honeste, id est cum virtute vivere. [Cic.]
2. Infestis signis inferuntur Galli in Fonteium et instant atque urgent summo cum studio, summa
cum audacia. [Cic.]
3. Magno cum luctu et gemitu totius civitatis simulacrum Dianae ex oppido exportabatur. [Cic.]
4. Quidquid fit cum virtute, fit cum gloria. [Publil.]
5. Aebutius iste, qui iam diu Caesenniae viduitate ac solitudine aleretur ac se in eius
familiaritatem insinuasset hac ratione, ut cum aliquo suo compendio negotia mulieris
controversiasque susciperet, versabatur eo quoque tempore in his rationibus. [Cic.]
6. Metellus in eisdem castris quatriduo moratus, saucios cum cura reficit, meritos in proeliis more
militiae donat, universos in contione laudat atque agit gratias. [Sall.]
7. Vos, Quirites, in imperio nati, aequo animo servitutem toleratis? [Sall.]
8. Ad postremum Nero se tanto dedecore prostituit, ut et saltaret et cantaret in scaena
citharoedico habitu vel tragico. [Eutr.]
9. Tiberius ingenti socordia imperium gessit, gravi crudelitate, scelesta avaritia, turpi libidine.
[Eutr.]
10. Cum voluptate fabulas fictas legimus. [Cic.]
Ablativo di qualità
13.4 Tradurre le seguenti frasi
1. Rex magno animo et erecto est nec umquam succumbet amicis, ne fortunae quidem. [Cic.]
2. Dinocrates, Alexandri architectus, fuerat amplissima statura, facie grata, forma dignitateque
summa. [Curt.]
3. Adulescentuli raro praecipua prudentia sunt. [Cic.]
4. Pomponius habebat avunculum Q. Caecilium, equitem Romanum, familiarem L. Luculli,
divitem, difficillima natura. [Nep.]
5. Augustus forma fuit eximia et per omnes aetatis gradus venustissima. [Suet.]
6. Alii immani magnitudine simulacra habent. [Caes.]
7. Iubes eum bene sperare et bono esse animo, quod scio te non frustra scribere solere. [Cic.]
8. Quanta innocentia debent esse imperatores quanta in omnibus rebus temperantia, quanta fide,
quanto ingenio, quanta humanitate! [Cic.]
9. Mortis metu nemo tranquillo animo esse potest. [Cic.]
10. Agesilaus et statura fuit humili et corpore exiguo et claudus altero pede. [Nep.]
Ablativo di mezzo o strumento
13.5 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Miltiades, tota regione, quam petierat, potitus, loca castellis idoneis communiit. [Nep.]
Ille exercitum Cn. Domitii, amplissimi viri, suis tectis et copiis sustentavit. [Cic.]
Locus erat quidam in quo erant ea composita quibus te rex munerari constituerat. [Cic.]
Quod ingenio minus possum, subsidium mihi diligentia comparavi. [Cic.]
Satis est id posse percipere animo et memoria custodire. [Cic.]
Trogus Pompeius Graecas et totius historias orbis Latino sermone composuit, ut, cum nostra
Graece, Graeca quoque nostra lingua legi possent. [Iust.]
7. In te intuens, Brute, doleo, cuius in adulescentiam per medias laudes quasi quadrigis
vehentem transversa incurrit misera fortuna rei publicae. [Cic.]
8. Quae quidem a te in eam partem accepta sunt, Caesar, ut eum amplissimo regis honore et
nomine adfeceris. [Cic.]
F. Dalessi ©
94
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
9. Atticus saepe suis opibus inopiam Atheniensium publicam levavit. [Nep.]
10. Magnitudo periculi summo timore hominem afficit. [Cic.]
11. Nonnulli etiam illum diem memoria tenebant cum illa eadem Diana, Segestam Carthagine
revecta, victoriam populi Romani reditu suo nuntiasset. [Cic.]
12. Druidi sacerdotes aram sanguine aspergebant. [Caes.]
13. Soccos, quibus mulieres indutae erant, histriones in scenis habebant. [Suet.]
14. Homines mens divina ratione donavit. [Cic.]
Ablativo di compagnia e unione
13.6 Tradurre le seguenti frasi
1. At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat. [Sall.]
2. Eculeus Reate cum quinque pedibus natus est. [Liv.]
3. Hunc finem habuit Romani imperii Carthago aemula, cum qua bellare maiores nostri coepere
Claudio et Fulvio consulibus. [Vell.]
4. Maxime fuit optandum Caecinae, reciperatores, ut controversiae nihil haberet, secundo loco ut
ne cum tam improbo homine, tertio ut cum tam stulto haberet. [Cic.]
5. Ipse praetor, qui sua vigilantia pacem in Sicilia dicit fuisse, in hac officina maiorem partem diei
cum tunica pulla sedere solebat et pallio. [Cic.]
6. Ino cum minore filio Melicerte in mare se deiecit et dea est facta. [Hyg.]
7. Rex magno comitatu urbem ingressus est. [Liv.]
8. Pax facta cum Tatio foedusque percussum. [Flor.]
9. L. Caelius non solum Aebutium cum armatis dixit fuisse compluribus, verum etiam cum
advocatis perpaucis eo venisse Caecinam. [Cic.]
10. Dum Eumolpus cum Bargate in secreto loquitur, intrat stabulum praeco cum servo publico.
[Petr.]
11. In Sarmatia legio Romana cum duce interfecta est et a Dacis Oppius Sabinus consularis et
Cornelius Fuscus, praefectus praetorio cum magnis exercitibus occisi sunt. [Eutr.]
12. Eum regem quem ornare antea cuncto cum senatu solebam pro perpetuis eius in nostram rem
publicam meritis, nunc contra atrocissimum crimen cogor defendere. [Cic.]
13. Equitum milia erant sex, totidem numero pedites velocissimi ac fortissimi: cum his in proeliis
versabantur. [Caes.]
14. P. Clodium credo te audisse cum vesti muliebri deprehensum esse domi Caesaris. [Cic.]
15. Tamyris compositis in montibus insidiis ducenta milia Persarum cum ipso rege Cyro trucidavit.
[Iust.]
Ablativo di modo
13.7 Tradurre le seguenti frasi
1. Ex quo intelligitur illud: solum bonum esse quod honestum sit, idque esse beate vivere,
honeste, id est cum virtute vivere. [Cic.]
2. Infestis signis inferuntur Galli in Fonteium et instant atque urgent summo cum studio, summa
cum audacia. [Cic.]
3. Fulviae, cum litibus distineretur magnisque terroribus vexaretur, Atticus tanta diligentia officium
suum praestitit, ut nullum illa stiterit vadimonium sine Attico. [Nep.]
4. Magno cum luctu et gemitu totius civitatis simulacrum Dianae ex oppido exportabatur. [Cic.]
5. Quidquid fit cum virtute, fit cum gloria. [Publil.]
F. Dalessi ©
95
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
6. Aebutius iste, qui iam diu Caesenniae viduitate ac solitudine aleretur ac se in eius
familiaritatem insinuasset hac ratione, ut cum aliquo suo compendio negotia mulieris
controversiasque susciperet, versabatur eo quoque tempore in his rationibus. [Cic.]
7. Metellus in eisdem castris quatriduo moratus, saucios cum cura reficit, meritos in proeliis more
militiae donat, universos in contione laudat atque agit gratias. [Sall.]
8. Vos, Quirites, in imperio nati, aequo animo servitutem toleratis? [Sall.]
9. Ad postremum Nero se tanto dedecore prostituit, ut et saltaret et cantaret in scaena
citharoedico habitu vel tragico. [Eutr.]
10. Tiberius ingenti socordia imperium gessit, gravi crudelitate, scelesta avaritia, turpi libidine.
[Eutr.]
11. Cum voluptate fabulas fictas legimus. [Cic.]
Ablativo di qualità
13.8 Tradurre le seguenti frasi
1. Rex magno animo et erecto est nec umquam succumbet amicis, ne fortunae quidem. [Cic.]
2. Dinocrates, Alexandri architectus, fuerat amplissima statura, facie grata, forma dignitateque
summa. [Curt.]
3. Adulescentuli raro praecipua prudentia sunt. [Cic.]
4. Pomponius habebat avunculum Q. Caecilium, equitem Romanum, familiarem L. Luculli,
divitem, difficillima natura. [Nep.]
5. Augustus forma fuit eximia et per omnes aetatis gradus venustissima. [Suet.]
6. Alii immani magnitudine simulacra habent. [Caes.]
7. Iubes eum bene sperare et bono esse animo, quod scio te non frustra scribere solere. [Cic.]
8. Quanta innocentia debent esse imperatores quanta in omnibus rebus temperantia, quanta fide,
quanto ingenio, quanta humanitate! [Cic.]
9. Mortis metu nemo tranquillo animo esse potest. [Cic.]
10. Agesilaus et statura fuit humili et corpore exiguo et claudus altero pede. [Nep.]
Ablativo di abbondanza
13.9 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Atena aliquando multo igne abundavit. [Sen.]
Acilius turrim effectam ad ipsum introitum portus militibus complevit. [Caes.]
Consilio, auctoritate, sententia non modo non orbari, sed etiam augeri senectus solet. [Cic.]
Verris domus plena est signorum pulcherrimorum. [Cic.]
Domitius naves colonis pastoribusque complet. [Caes.]
Nulla umquam res publica nec maior nec sanctior nec bonis exemplis ditior fuit. [Cic.]
Marius propere commeatu, stipendio, armis aliisque utilibus naves onerat. [Sall.]
Omnibus eum contumeliis onerasti. [Cic.]
Matutino me multis holeribus onustum proxumam civitatem deducere consuerat dominus atque
ibi venditoribus tradita merce, dorsum insidens meum, sic hortum redire. [Apul.]
10. Marcius exercitum in agrum Privernatem integrum pace longinqua induxit militemque praeda
implevit. [Liv.]
11. Caput Cyri amputatum in utrem humano sanguine repletum conici regina iubet. [Iust.]
Ablativo di prezzo
F. Dalessi ©
96
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
13.10 Tradurre le seguenti frasi
1. Sextante Romae sal erat. [Liv.]
2. Salis quoque vendendi arbitrium, quia impenso praetio venibat, ademptum est privatis,
portoriisque et tributo plebs liberata. [Liv.]
3. Signa ista permagno non aestimo. [Cic.]
4. Non potest parvo magna res constare. [Sen.]
5. Parvo pretio ea quae acceperat a maioribus vendidit. [Cic.]
6. Emi domum sestertiis quindecim milibus. [Cic.]
7. Omnis volupta praeterita pro nihilo est. [Cic.]
8. Asinum tuum mihi quadraginta milibus sestertiis emptum ostendebas. [Varr.]
Ablativo di pena
13.11 Tradurre le seguenti frasi
1. Plebs denis milibus aeris gravis reos condemnat. [Liv.]
2. Alter sestertium quinque milibus, alter dupli damnatus est. [Cic.]
3. Frusinates tertia parte agri damnati sunt, quod Hernicos ab eis sollicitatos compertum est.
[Liv.]
4. Eodem anno C. Licinius Stolo a M. Popilio Laenate decem milibus aeris est damnatus, quod
mille iugerum agri cum filio possideret emancupandoque filium fraudem legi fecisset. [Liv.]
5. Aristides exilio decem annorum multatus est. [Nep.]
6. Miltiades accusatus est proditionis; causa cognita, capitis absolutus, pecunia multatus est
eaque lis quinquaginta talentis aestimata est. [Nep.]
7. Vicit tamen gratiam senatus plebis ira et pessimo exemplo innoxii denis milibus gravis aeris
condemnati sunt. [Liv.]
8. Eaque clade haud minus quam adversa pugna subacti Veientes pacem petitum oratores
Romam mittunt. Agri parte multatis in centum annos indutiae datae. [Liv.]
9. Discedentibus his breviter sua in Haeduos merita exposuit, quos et quam humiles accepisset,
compulsos in oppida, multatos agris, omnibus ereptis sociis, imposito stipendio, obsidibus
summa cum contumelia extortis. [Caes.]
10. Livineius et qui alii seditionem conciverant exilio multati sunt. [Tac.]
Ablativo di misura e quantità
13.12 Tradurre le seguenti frasi
1. Quo plus potestis, eo moderatius imperio uti debetis. [Liv.]
2. Quanto erat in dies gravior atque asperior oppugnatio, tanto crebriores litterae ad Caesarem
mittebantur. [Caes.]
3. Exercitus hostium et numero maior et militum genere aliquanto maior erat. [Liv.]
4. Lacedamoniis paulo ante Leuctricam calamitatem in Herculis fano arma sonuerunt. [Nep.]
5. Omnibus animadversum est multo post extra cotidianam consuetudinem longius a vallo esse
aciem Pompei progressam. [Caes.]
6. Fortes non modo Fortuna adiuvat, ut est in vetere proverbio, sed multo magis ratio. [Cic.]
7. Paulo post mediam noctem naves solvit. [Caes.]
8. Turres denis pedibus quam murus altiores erant. [Curt.]
9. Si minus CCXL iugera oliveti colas, non possis minus uno vilico habere, nec, si bis tanto
ampliorem fundum aut eo plus colas, ideo duo vilici aut tres habendi. [Varr.]
10. Intelliges me vigilare multo acrius ad salutem rei publicae quam te ad ius perniciem. [Cic.]
F. Dalessi ©
97
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
11. Quanto diutius consideres, tanto mihi res videtur obscurio. [Cic.]
12. Hac una re multo praestantius bestiis quod loqui possumus. [Cic.]
13. Multo magnus orator praestat minutis imperatoribus. [Cic.]
14. Qui omnia metiuntur emolumentis et commodis neque ea volunt praeponderari honestate, ii
solent in deliberando honestum cum eo, quod utile putant, comparare. [Cic.]
Ablativo di limitazione
13.13 Tradurre le seguenti frasi
1. Doctrina Graeci nos superant. [Cic.]
2. Gens industria quondam potens et manu strenua, effeminata mollitie luxuriaque, virtutem
pristinam perdidit. [Iust.]
3. Ita pastor oportet aetate praestare, ut ne propter senectutem minus sustinere possit labores.
[Varr.]
4. Saucii saepe homines, cum corpore debilitantur, animo tamen non cedunt. [Cic.]
5. Ecquem hominem vidimus, ecquem vere commemorare possumus parem consilio, gravitate,
constantia, ceteris virtutis, honoris, ingenii, rerum gestarum ornamentis M. Aemilio Scauro
fuisse? [Cic.]
6. Mulier illa non feminas modo virtute, sed etiam viros anteibat. [Iust.]
7. Mea sententia omnia fiunt in dies meliora. [Cic.]
8. Habet adversarium P. Quinctius verbo Sex. Naevium, re vera huiusce aetatis homines
disertissimos, fortissimos, honestissimos nostrae aetatis. [Cic.]
9. Tanto ille superiores vicerat gloria quanto tu omnibus praestitisti. [Cic.]
10. Regna Tyri germanus habebat / Pygmalion, scelere ante alios immanior omnis. [Verg.]
Ablativo prosecutivo
13.14 Tradurre le seguenti frasi
1. Relinquebatur una per Sequanos via, qua Sequanis invitis propter angustias ire non poterant.
[Caes.]
2. Consulum alter T. Lucretius porta Naevia cum aliquot manipulis militum egressus. [Liv.]
3. Quapropter, quoniam Leontina civitas me atque legatio propter eam quam dixi causam defecit,
mihimet ineunda ratio et via reperiunda est qua ad Aproni quaestum, sive adeo qua ad istius
ingentem immanemque praedam possim pervenire. [Cic.]
4. Huc cum cotidiana consuetudine egressae pabulatoribus praesidio propiore ponte legiones
Fabianae duae flumen transissent, impedimentaque et omnis equitatus sequeretur, subito vi
ventorum et aquae magnitudine pons est interruptus et reliqua multitudo equitum interclusa.
[Caes.]
5. Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello, hic pace, civitatem auxerunt. [Liv.]
6. Conpluribus iam lapidibus ex illa quae suberat turri subductis repentina ruina pars eius turris
concidit, pars reliqua consequens procumbebat, cum hostes urbis direptione perterriti inermes
cum infulis se porta foras universi proripiunt. [Caes.]
7. Cetera inter se onere partito ferunt via quae sublicio ponte ducit ad Ianiculum. [Liv.]
8. Idem et Virginem adduxit ab octavi lapidis diverticulo duo milia passuum Praenestina via. [Plin.]
9. Id ipsum quod paranti expeditionem Othoni campus Martius et via Flaminia iter belli esset
obstructum, a fortuitis vel naturalibus causis in prodigium et omen imminentium cladium
vertebatur. [Tac.]
10. Porta Collina urbem intravere sub signis, mediaque urbe agmine in Aventinum pergunt. [Liv.]
F. Dalessi ©
98
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Ablativo di causa
13.15 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
Laborat e dolore, atque ex hoc misera sollicitast. [Ter.]
Prae densitate arborum perspici caelum vix poterat. [Liv.]
Agnus a frigore et aestu ne quid laboret. [Varr.]
Primis Persas proeliis Antonius vicit, regrediens tamen fame et pestilentia laboravit et, cum
instarent Persae fugienti, ipse pro victo recessit. [Eutr.]
5. Amisso tanto exercitu et unico filio, Tamyris orbitatis dolorem non in lacrimas effudit, sed in
ultionis solacia intendit hostesque recenti victoria exultantes pari insidiarum fraude circumvenit.
[Iust.]
6. Iniussu senatus bona publicari iussit. [Cic.]
7. Privata Galbae vita insignis fuerat militaribus et civilibus rebus. [Eutr.]
8. Naves adeo graviter conflixerunt, ut vehementissime utraque ex concursu laborarent. [Caes.]
9. Fuere Lydis multi ante Croesum reges variis casibus memorabiles, nullus tamen fortunae
Candauli comparandus. [Iust.]
10. Cum de illo laboro, tum de multis amplissimis viris quibus semel ignotum a te esse oportet.
[Cic.]
11. Plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporum suorum brevitas nostra contemptui est.
[Caes.]
Dignus e indignus
13.16 Tradurre le seguenti frasi
1. Nam propter eximiam pulchritudinem etiam hostibus digna quam sanctissime colerent
videbatur. [Cic.]
2. Multa divus Augustus memoria digna fecit dixitque. [Sen.]
3. Quid est quod quisquam aut Pompeio dignum aut vobis novum aut cuiquam inauditum possit
adferre? [Cic.]
4. Hernici nihil usquam dictu dignum ausi, trinis castris intra paucos dies exatis triginta dierum
indutias ita ut ad senatum Romam legatos mitterent pacti sunt. [Liv.]
5. Neque quisquam fecit, quod fide sua esset indigna. [Nep.]
6. Fabulae non satis dignae sunt, quae iterum legantur. [Cic.]
7. Parentes obiurgatione digni sunt, qui nolunt liberos suos severa lege proficere. [Petr.]
8. Nihil vulgare te dignum videri potest. [Cic.]
9. Nulla vox ab illis audita est, populi Romani maiestate indigna. [Liv.]
10. Nihil vulgare te dignum videri potest. [Cic.]
Utor, fruor
13.17 Tradurre le seguenti frasi
1. Atticus liberalitate utens nullas inimicitias gessit, quod neque laedebat quemquam, neque, si
quam iniuriam acceperat, non malebat oblivisci quam ulcisci. [Nep.]
2. Is suis amplissimis fortunis frui non potest. [Cic.]
3. Eumenes invidiam verebatur, si ipse imperii potiretur. [Cic.]
4. Nostri, usi fortunae beneficio, tamen impetum classis timebant. [Caes.]
F. Dalessi ©
99
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
5. Incidit Caesarianum civile bellum, cum Atticus haberet annos circiter sexaginta. Usus est
aetatis vacatione neque se quoquam movit ex urbe. [Nep.]
6. Nonnulli, dum sine periculo murum ascendere et oppido potiri posse se sperant, postero die ad
murum opus facere coeperunt. [BH.]
7. Noster populus sociis defendendis terrarum iam omnium potitus est. [Cic.]
8. Oculi altissimum locum obtinent, ex quo, plurima prospicientes, funguntur suo munere. [Cic.]
9. Parthi carne non nisi renatibus quaesita vescuntur. [Curt.]
10. Nemo parum diu vixit, qui virtutis perfecto functus est munere. [Cic.]
11. Atticus, cum Ciceronis intima familiaritate uteretur, amicissimus esset Bruto, non modo nihil iis
indulsit ad Antonium violandum, sed e contrario familiares eius ex urbe profugientes quantum
potuit texit, quibus rebus indiguerunt adiuvit. [Nep.]
13.18 Tradurre le seguenti frasi
1. Occiso Caesare, Atticus sic M. Bruto usus est, ut nullo ille adulescens aequali familiarius quam
hoc sene, neque solum eum principem consilii haberet, sed etiam in convictu. [Nep.]
2. Hac re per equites gesta Caesar legionibus opera distribuit atque in eo colle quo erat potitus
castra munivit. [BAf.]
3. Vitellius imperio potitus est, familia honorata magis quam nobilis. [Eutr.]
4. Aebutius in eas ipsas res quas improbissime fecit, testimonia sumpsit, et eis in causa
testimoniis utitur. [Cic.]
5. Hic est, qui postea Augustus est dictus et rerum potitus. [Eutr.]
6. Nemini in opinionem veniebat Antonium rerum potiturum. [Nep.]
7. Numquam tu illum accusavisti ut hostem, sed ut amicum officio parum functum. [Cic.]
8. Incidit Caesarianum civile bellum, cum Atticus haberet annos circiter sexaginta. Usus est
aetatis vacatione neque se quoquam movit ex urbe. [Nep.]
9. Hernici nihil usquam dictu dignum ausi, trinis castris intra paucos dies exatis triginta dierum
indutias ita ut ad senatum Romam legatos mitterent pacti sunt. [Liv.]
10. Erat illo tempore infirma valetudine Habitus. Utebatur autem medico non ignobili sed spectato
homine, Cleophanto. [Cic.]
11. Ille iterum, ille tertio auctionibus factis pecuniam dedit qua ad bellum uterere. [Cic.]
Opus est
13.19 Tradurre le seguenti frasi
1. Quae amicis suis opus fuerant ad Pompeium proficiscentibus, omnia ex sua re familiari dedit.
[Nep.]
2. Non opus est verbis, sed fustibus. [Cic.]
3. Scalae quaeque alia ad oppugnandum opus erant, parantur. [Liv.]
4. Mulieribus olim nulla voluptate opus erat, quibus praecipua erat laus domum tueri et liberis
inservire. [Gell.]
5. Nonnulli, dum sine periculo murum ascendere et oppido potiri posse se sperant, postero die ad
murum opus facere coeperunt. [BH]
6. Agesilaus imperii potitus Lacedaemoniis persuasit sibi opus esse in Asiam ire et bellum
committere. [Nep.]
7. Dux nobis et auctor opus est. [Cic.]
8. Ita dictu opus est. [Ter.]
9. Diogenes Cynicus Alexandro roganti, ut diceret, si quid opus esset: "Nunc quidem paullulum inquit - a sole.". Offecerat videlicet apricanti. [Cic.]
10. Papirio nullo consilio opus erat, quod summae prudentiae patientiaeque erat. [Cic.]
F. Dalessi ©
100
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
11. Quae amicis suis opus fuerant ad Pompeium proficiscentibus, omnia ex sua re familiari dedit.
[Nep.]
Temi per la traduzione
219-228
F. Dalessi ©
101
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Lezione 14
L'ablativo , 3
14.1 Ablativo in funzione locativa
14.1.1 Ablativo di stato in luogo
In latino il complemento di stato in luogo è espresso di norma con in e l'ablativo.
In caso di nomi di città o piccola isola si trova l'ablativo semplice, a meno che essi non siano
accompagnati da appellativi.
Viene usato il locativo per i nomi singolari della prima e seconda declinazione, l'ablativo semplice
per i plurali della prima e seconda e per i sostantivi della terza.
Munera Athenis accepit. [Nep.]
Ad Atene ricevette riconoscimenti.
In Urbe Roma.
Nella città di Roma.
Ruri vitam agit. [Liv.]
Vive in campagna.
L'ablativo semplice si può trovare anche con sostantivi che indicano un luogo, oppure con gli
aggettivi totus, cunctus, omnis ecc.
Caesar opportuno loco castra posuit. [Caes.]
Cesare fece disporre l'accampamento in un luogo idoneo.
Consul tota provincia milites conscripsit. [Caes.]
Il console arruolò soldati in tutta la provincia.
Rientra nell'accezione dello stato in luogo il moto entro luogo circoscritto, dipendente da verbi
come ambulo, deambulo, vagor... e da sostantivi affini.
Ambulo in horto cum amicis. [Cic.]
Passeggio nel giardino con gli amici.
14.1.2 Ablativo di tempo determinato
L'ablativo semplice oppure preceduto da preposizione può esprimere un complemento di tempo
determinato.
F. Dalessi ©
102
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Saturnalibus, et si quando alias libuisset, modo munera dividebat, vestem et aurum et
argentum, modo nummos. [Suet.]
In occasione dei Saturnalia e in altre occasioni quando gli andava a genio, ora distribuiva regali
come vesti, oro e argento, ora monete.
Multi Cannensi pugna ceciderunt. [Cic.]
Molti morirono nella battaglia di Canne.
Iudicia singulis diebus erant perfecta. [Caes.]
Ogni giorno erano portati a compimento dei processi.
Biduo sciemus. [Cic.]
Lo sapremo tra due giorni.
Profectus sum quinto anno post ad Tarentum. [Cic.]
Partii quattro anni dopo per Taranto.
Cognoverat magnam partem equitatus aliquot diebus ante missam. [Caes.]
Aveva saputo che gran parte della cavalleria era stata fatta partire alcuni giorni prima.
Vocaboli
Ricercare sul vocabolario i seguenti termini e memorizzarne i principali significati.
barbarus
coma
committo
frons
iacto
lux
misceo
pariter
procedo
tenuis
Esercizi
Ablativo di stato in luogo
14.1 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
Vagantur laeti toto foro. [Cic.]
Eadem tempestate in silva equites militesque undique vagabantur. [Curt.]
Ad me scripsit iam Rhodo Posidonius. [Cic.]
Amplissime laudari existimabatur qui in domo sua ab omnibus laudabatur. [Val. Max.]
Quid, hominum milibus LXXX uno loco interfectis, propinquis consanguineisque nostris animi
fore existimatis? [Sall.]
6. Ipsum erat oppidum Alesia in summo colle, admodum edito loco, ut nisi obsidione expugnari
non posse videretur. [Caes.]
7. Syracusis cum civibus Romanis eram. [Cic.]
8. Loco idoneo, qua singulis eundum erat, primus semitam ingressus est Pantaleon, Aetoliae
princeps. [Curt.]
F. Dalessi ©
103
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
9. Praesidia in arce, in Capitolio, in muris, circa urbem, in monte etiam Albano ponuntur. [Liv.]
10. Prodigia quoque visa eo anno Romae sunt. [Liv.]
11. At ii, qui Alesiae obsidebantur, praeterita die, qua auxilia suorum exspectaverant, consumpto
omni frumento, de exitu suarum fortunarum consultabant. [Caes.]
12. Rhodi ego non fui. [Cic.]
13. Cum in Umbria collegas domi suae iunxisset, vetuit castra ampliari ne signum adventus sui
Poeno daretur. [Liv.]
14. Epaminondas proelio apud Leuctra commisso, non solum patriam, sed etiam universam
Graeciam in libertatem vindicavit. [Val. Max.]
15. Tota civitate disciplina atque gravitas anteponi videbatur, ita ut omnes illius instituta laudare
facilius possent quam aemulari. [Liv.]
16. Nomen vestrum populique Romani odio semper atque acerbitati scitote terra marique futurum,
si tanta iniuria impunita discesserit. [Liv.]
17. Fons urbe tota nullus est. [BAI.]
Ablativo di tempo determinato
14.2 Tradurre le seguenti frasi
1.
2.
3.
4.
5.
Iudicum ordo Carthagine ea tempestate dominabatur. [Nep.]
Leuctrica pugna Epaminondas fuit dux delectae manus. [Nep.]
Scrofa bis parit in anno. [Varr.]
Multum in bello fortuna prodest. [Caes.]
Itaque tum Scevola exposuit nobis sermonem habitum a Lelio de amicitia secum et cum altero
genero, C. Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani, quo amicissime usus erat.
[Cic.]
6. Hannibal anno tertio postquam domo profugerat, cum quinque navibus Africam accessit. [Nep.]
7. Annum post quintum decimum creati sunt consules. [Liv.]
8. Pompeius enim discedens ab urbe non multis ante diebus dixerat eodem se loco habiturum
esse eos, qui Romae mansissent et eos qui in castris Caesaris fuissent. [Caes.]
9. Spreta in tempore gloria lnterdum cumulatior rediit. [Liv.]
10. Caesar ab urbe Roma proficiscitur et paucis diebus in ulteriorem Galliam pervenit. [Caes.]
11. Intra annum ac tres menses quam eo venerat, circumdatam operibus Numantiam excisamque
aequavit solo. [Liv.]
12. Minos, Cretensium rex, nono quoquo anno quoddam praealtum et vetusta religione
consecratum specus secedere solebat. [Vell. Pat.]
13. Tyros septimo mense quam oppugnari coepta erat, capta est. [Curt.]
14. Bellatum cum Gallis eo anno circa Anienem flumen auctor est Claudius. [Liv.]
Temi per la traduzione
253-264
F. Dalessi ©
104
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Sommario
LEZIONE 1 ....................................................................................................................................................................... 2
1.1 PRELIMINARI SU PROPOSIZIONE E PERIODO ................................................................................................................ 2
1.1.1 Soggetto ............................................................................................................................................................. 2
1.1.2 Predicato............................................................................................................................................................ 2
1.1.3 L'attributo .......................................................................................................................................................... 3
1.1.4 Funzione attributiva ........................................................................................................................................... 3
1.1.5 Funzione predicativa ......................................................................................................................................... 3
1.1.6 L' apposizione .................................................................................................................................................... 4
1.1.7 Apposizione dichiarativa o epesegetica ............................................................................................................. 4
1.1.8 Apposizione epitetica ......................................................................................................................................... 4
1.2 LA CONCORDANZA .................................................................................................................................................... 5
1.2.1 Concordanza del predicato verbale ................................................................................................................... 5
1.2.2 Concordanza del predicato nominale ................................................................................................................ 5
1.2.3 Concordanza dell'aggettivo ............................................................................................................................... 6
1.2.4 Concordanza dell'apposizione ........................................................................................................................... 6
1.2.5 Concordanza del pronome ................................................................................................................................. 6
1.2.6 Concordanza a senso ......................................................................................................................................... 7
1.2.7 Concordanza per attrazione .............................................................................................................................. 7
VOCABOLI ....................................................................................................................................................................... 8
ESERCIZI .......................................................................................................................................................................... 8
Concordanza del predicato verbale ............................................................................................................................ 8
1.1 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................... 8
Concordanza del predicato nominale ......................................................................................................................... 8
1.2 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................... 8
Concordanza di attributo e apposizione ..................................................................................................................... 9
1.3 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................... 9
Concordanza a senso e per attrazione ........................................................................................................................ 9
1.4 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................... 9
Concordanza del pronome .......................................................................................................................................... 9
1.5 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 10
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 10
LEZIONE 2 ..................................................................................................................................................................... 11
IL NOMINATIVO ............................................................................................................................................................. 11
2.1.1 Notizie introduttive .......................................................................................................................................... 11
2.1.2 Doppio nominativo .......................................................................................................................................... 11
2.1.3 Verbi copulativi ............................................................................................................................................... 11
2.1.4 Il verbo videor.................................................................................................................................................. 12
2.1.4.1 Costruzione personale .................................................................................................................................. 12
2.1.4.2 Costruzione impersonale .............................................................................................................................. 13
2.1.5 Costruzione di dicor, narror, feror ecc. ........................................................................................................... 13
2.1.6 Costruzione di iubeor, sinor, vetor, prohibeor ................................................................................................ 14
2.1.7 Il nominativo nei titoli...................................................................................................................................... 14
2.1.8 Nominativo esclamativo ................................................................................................................................... 15
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 15
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 15
Doppio nominativo ................................................................................................................................................... 15
2.1 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 15
2.2 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 16
Videor ....................................................................................................................................................................... 16
2.3 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 16
2.4 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 17
Videor: costruzione personale .................................................................................................................................. 17
2.5 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 17
Videor: costruzione impersonale .............................................................................................................................. 18
2.6 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 18
F. Dalessi ©
105
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Costruzione di dicor, narror, feror ecc. .................................................................................................................... 18
2.7 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 18
Costruzione di iubeor, sinor, vetor, prohibeor ......................................................................................................... 19
2.8 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 19
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 19
LEZIONE 3 ..................................................................................................................................................................... 20
3.1 IL VOCATIVO ............................................................................................................................................................ 20
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 20
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 20
Vocativo .................................................................................................................................................................... 20
3.1 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 20
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 21
LEZIONE 4 ..................................................................................................................................................................... 22
4.1 L' ACCUSATIVO, 1 .................................................................................................................................................... 22
4.1.1 Notizie introduttive .......................................................................................................................................... 22
4.1.2 Verbi transitivi in latino e intransitivi in italiano ............................................................................................ 23
4.1.3 Verbi di movimento .......................................................................................................................................... 23
4.1.4 Verba affectuum ............................................................................................................................................... 23
4.1.5 Verba sentiendi ................................................................................................................................................ 24
4.1.6 Altri verbi costruiti per lo più con l'accusativo ............................................................................................... 24
4.1.7 Accusativo di relazione .................................................................................................................................... 25
4.1.8 Accusativo dell'oggetto interno ........................................................................................................................ 25
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 26
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 26
Verbi transitivi in latino e intransitivi in italiano ..................................................................................................... 26
Verbi di movimento ................................................................................................................................................... 26
4.1 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 26
Verba affectuum ........................................................................................................................................................ 26
4.2 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 27
4.3 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 27
Verba sentiendi ......................................................................................................................................................... 27
4.4 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 27
Altri verbi costruiti per lo più con l'accusativo ........................................................................................................ 28
4.5 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 28
4.6 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 28
Accusativo di relazione ............................................................................................................................................. 28
4.7 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 28
Accusativo dell'oggetto interno................................................................................................................................. 29
4.8 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 29
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 29
LEZIONE 5 ..................................................................................................................................................................... 30
L'ACCUSATIVO, 2 ........................................................................................................................................................... 30
5.1.1 Verbi assolutamente impersonali ..................................................................................................................... 30
5.1.2 Verbi relativamente impersonali...................................................................................................................... 30
5.1.3 Il doppio accusativo ......................................................................................................................................... 31
5.1.4 Accusativo dell'oggetto e del predicativo dell'oggetto ..................................................................................... 31
5.1.5 Verbi transitivi composti con circum e trans ................................................................................................... 31
5.1.6 Doceo e celo .................................................................................................................................................... 32
5.1.7 Verba rogandi .................................................................................................................................................. 32
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 33
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 33
Verbi assolutamente impersonali .............................................................................................................................. 33
5.1 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 33
5.2 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 33
Verbi relativamente impersonali............................................................................................................................... 34
5.3 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 34
Doppio accusativo .................................................................................................................................................... 34
Accusativo dell'oggetto e del predicativo dell'oggetto .............................................................................................. 34
F. Dalessi ©
106
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
5.4 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 34
Verbi transitivi composti con circum e trans ............................................................................................................ 35
5.5 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 35
Doceo e celo ............................................................................................................................................................. 35
5.6 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 35
5.7 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 36
Verba rogandi ........................................................................................................................................................... 36
5.8 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 36
5.9 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 37
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 37
LEZIONE 6 ..................................................................................................................................................................... 38
6.1 L'ACCUSATIVO, 3 ..................................................................................................................................................... 38
6.1.1 L'estensione nello spazio.................................................................................................................................. 38
6.1.2 L'estensione nel tempo ..................................................................................................................................... 38
Accusativo di tempo continuato ................................................................................................................................ 38
6.1.3 Accusativo di tempo determinato ..................................................................................................................... 38
6.2.1 Accusativo avverbiale ...................................................................................................................................... 39
6.3.1 Accusativo esclamativo .................................................................................................................................... 39
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 40
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 40
Accusativo di estensione e distanza .......................................................................................................................... 40
6.1 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 40
Accusativo avverbiale ............................................................................................................................................... 41
6.2 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 41
Accusativo esclamativo ............................................................................................................................................. 41
6.3 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 41
Accusativo: riepilogo ................................................................................................................................................ 42
6.4 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 42
6.5 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 42
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 42
LEZIONE 7 ..................................................................................................................................................................... 43
7.1 IL GENITIVO, 1 ......................................................................................................................................................... 43
7.1.1 Notizie introduttive .......................................................................................................................................... 43
7.2 GENITIVO IN DIPENDENZA DI SOSTANTIVI ................................................................................................................ 43
7.2.1 Genitivo oggettivo e soggettivo ........................................................................................................................ 43
7.2.2 Il genitivo di possesso ...................................................................................................................................... 44
7.2.3 Il genitivo epesegetico ..................................................................................................................................... 44
7.2.4 Il genitivo di pertinenza ................................................................................................................................... 44
7.2.5 Il genitivo di qualità ......................................................................................................................................... 45
7.2.6 Il genitivo partitivo .......................................................................................................................................... 45
7.2.7 Il genitivo di misura ......................................................................................................................................... 46
7.2.8 Il genitivo di età ............................................................................................................................................... 46
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 46
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 46
Genitivo oggettivo e soggettivo ................................................................................................................................. 46
7.1 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 46
Genitivo di possesso ................................................................................................................................................. 47
7.2 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 47
Il genitivo epesegetico .............................................................................................................................................. 47
7.3 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 47
Genitivo di qualità .................................................................................................................................................... 47
7.4 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 47
Genitivo partitivo ...................................................................................................................................................... 48
7.5 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 48
Genitivo di misura .................................................................................................................................................... 48
7.6 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 48
Genitivo di età........................................................................................................................................................... 49
7.7 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 49
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 49
F. Dalessi ©
107
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
LEZIONE 8 ..................................................................................................................................................................... 50
IL GENITIVO , 2 .............................................................................................................................................................. 50
8.1 GENITIVO IN DIPENDENZA DI AGGETTIVI E PARTICIPI ............................................................................................... 50
8.1.1 Genitivo in dipendenza di aggettivi ................................................................................................................. 50
8.1.2 Genitivo in dipendenza di participi .................................................................................................................. 51
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 51
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 51
Genitivo in dipendenza da aggettivi ......................................................................................................................... 51
8.1 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 51
8.2 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 52
8.3 Genitivo in dipendenza da participi ................................................................................................................... 52
Tradurre le seguenti frasi ......................................................................................................................................... 53
8.4 Genitivo in dipendenza da participi ................................................................................................................... 53
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 53
LEZIONE 9 ..................................................................................................................................................................... 54
IL GENITIVO ,3 ............................................................................................................................................................... 54
9.1 GENITIVO IN DIPENDENZA DI VERBI ......................................................................................................................... 54
9.1.1 Il genitivo con verbi di memoria ...................................................................................................................... 54
9.1.2 Il genitivo con verbi di accusa ......................................................................................................................... 54
9.1.3 Genitivo di pena ............................................................................................................................................... 55
9.1.4 Il genitivo di stima ........................................................................................................................................... 55
9.1.5 Il genitivo di prezzo.......................................................................................................................................... 56
9.1.6 Interest e refert ................................................................................................................................................ 56
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 57
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 57
Genitivo con verbi di memoria ................................................................................................................................. 57
9.1 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 57
9.2 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 57
Genitivo con verbi di accusa .................................................................................................................................... 58
9.3 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 58
Genitivo di stima ....................................................................................................................................................... 59
9.4 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 59
Genitivo di prezzo ..................................................................................................................................................... 59
9.5 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 59
Interest e refert ......................................................................................................................................................... 60
9.6 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 60
9.7 Tradurre le seguenti frasi .................................................................................................................................. 60
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 61
LEZIONE 10 ................................................................................................................................................................... 62
10.1 IL DATIVO , 1.......................................................................................................................................................... 62
10.1.1 Notizie introduttive ........................................................................................................................................ 62
10.1.2 Dativo di termine ........................................................................................................................................... 62
10.1.3 Dativo di possesso ......................................................................................................................................... 62
10.1.4 Dativo etico .................................................................................................................................................... 63
10.1.5 Dativo di vantaggio e svantaggio .................................................................................................................. 63
10.1.6 Dativo di relazione......................................................................................................................................... 63
10.1.7 Dativo di agente ............................................................................................................................................. 64
10.1.8 Dativo di fine ................................................................................................................................................. 64
10.1.9 Doppio dativo ................................................................................................................................................ 65
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 65
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 65
Dativo di possesso .................................................................................................................................................... 65
10.1 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 65
Dativo etico............................................................................................................................................................... 66
10.2 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 66
Dativo di vantaggio e svantaggio ............................................................................................................................. 66
10.3 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 66
Dativo di relazione ................................................................................................................................................... 66
10.4 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 66
F. Dalessi ©
108
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Dativo di agente ........................................................................................................................................................ 67
10.5 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 67
Dativo di fine ............................................................................................................................................................ 67
10.6 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 67
Doppio dativo ........................................................................................................................................................... 68
10.7 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 68
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 68
LEZIONE 11 ................................................................................................................................................................... 69
IL DATIVO, 2 .................................................................................................................................................................. 69
11.1 DATIVO IN DIPENDENZA DA AGGETTIVI ................................................................................................................. 69
11.2 DATIVO IN DIPENDENZA DI VERBI .......................................................................................................................... 69
11.2.1 Dativo con verbi transitivi in italiano ............................................................................................................ 69
11.2.2 Verbi con costruzioni e significati diversi ...................................................................................................... 70
11.2.3 Verbi di eccellenza ......................................................................................................................................... 70
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 71
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 71
Dativo con aggettivi .................................................................................................................................................. 71
11.1 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................. 71
11.2 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 72
Dativo con verbi intransitivi ..................................................................................................................................... 72
11.3 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 72
11.4 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 73
11.5 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 73
Verbi con costruzioni e significati diversi ................................................................................................................ 73
11.6 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 73
Verbi di eccellenza .................................................................................................................................................... 74
11.7 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 74
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 75
LEZIONE 12 ................................................................................................................................................................... 76
L'ABLATIVO ,1 ............................................................................................................................................................... 76
12.1.1 Nozioni introduttive ....................................................................................................................................... 76
12.2 ABLATIVO PROPRIAMENTE DETTO ......................................................................................................................... 76
12.2.1 Ablativo di moto da luogo .............................................................................................................................. 76
12.2.2 Ablativo di allontanamento o separazione ..................................................................................................... 76
12.2.3 Ablativo di origine e provenienza .................................................................................................................. 77
12.2.4 Ablativo di privazione .................................................................................................................................... 77
12.2.5 L'ablativo di paragone ................................................................................................................................... 78
12.2.6 L'ablativo partitivo ........................................................................................................................................ 78
12.2.7 Ablativo di agente e di causa efficiente ......................................................................................................... 79
12.2.8 Ablativo di materia ........................................................................................................................................ 79
12.2.9 Ablativo di argomento ................................................................................................................................... 80
12.2.10 Ablativo del punto di vista ........................................................................................................................... 80
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 81
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 81
Ablativo di allontanamento e separazione ................................................................................................................ 81
12.1 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 81
Ablativo di origine e provenienza ............................................................................................................................. 81
12.2 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 82
Ablativo di privazione ............................................................................................................................................... 82
12.3 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 82
Ablativo di paragone ................................................................................................................................................ 82
12.4 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 82
Ablativo partitivo ...................................................................................................................................................... 83
12.5 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 83
Ablativo di agente ..................................................................................................................................................... 83
12.6 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 83
Ablativo di causa efficiente ....................................................................................................................................... 84
12.7 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 84
Ablativo di materia ................................................................................................................................................... 84
12.8 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 84
F. Dalessi ©
109
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Ablativo di argomento .............................................................................................................................................. 85
12.9 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 85
Ablativo del punto di vista ........................................................................................................................................ 85
12.10 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 85
TEMI PER LA TRADUZIONE ............................................................................................................................................. 86
LEZIONE 13 ................................................................................................................................................................... 87
L'ABLATIVO , 2 .............................................................................................................................................................. 87
13.1 ABLATIVO STRUMENTALE SOCIATIVO.................................................................................................................... 87
13.1.1 Ablativo di mezzo ........................................................................................................................................... 87
13.1.2 Ablativo di compagnia e unione .................................................................................................................... 87
13.1.3 Ablativo di modo ............................................................................................................................................ 87
13.1.4 Ablativo di qualità ......................................................................................................................................... 88
13.1.5 Ablativo di abbondanza ................................................................................................................................. 88
13.1.6 Ablativo di prezzo .......................................................................................................................................... 88
13.1.7 Ablativo di pena ............................................................................................................................................. 89
13.1.8 Ablativo di misura .......................................................................................................................................... 89
13.1.9 Ablativo prosecutivo ...................................................................................................................................... 89
13.1.10 Ablativo di limitazione ................................................................................................................................. 90
13.1.11 Ablativo di causa ......................................................................................................................................... 90
13.1.12 Dignus, indignus .......................................................................................................................................... 90
13.1.13 Utor, fruor.................................................................................................................................................... 91
13.1.14 Opus est ....................................................................................................................................................... 91
VOCABOLI ..................................................................................................................................................................... 92
ESERCIZI ........................................................................................................................................................................ 92
Ablativo di mezzo o strumento .................................................................................................................................. 92
13.1 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 92
Ablativo di compagnia e unione ............................................................................................................................... 93
13.2 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 93
Ablativo di modo ....................................................................................................................................................... 93
13.3 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 93
Ablativo di qualità .................................................................................................................................................... 94
13.4 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 94
Ablativo di mezzo o strumento .................................................................................................................................. 94
13.5 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 94
Ablativo di compagnia e unione ............................................................................................................................... 95
13.6 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 95
Ablativo di modo ....................................................................................................................................................... 95
13.7 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 95
Ablativo di qualità .................................................................................................................................................... 96
13.8 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 96
Ablativo di abbondanza ............................................................................................................................................ 96
13.9 Tradurre le seguenti frasi ................................................................................................................................ 96
Ablativo di prezzo ..................................................................................................................................................... 96
13.10 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 97
Ablativo di pena ........................................................................................................................................................ 97
13.11 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 97
Ablativo di misura e quantità.................................................................................................................................... 97
13.12 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 97
Ablativo di limitazione .............................................................................................................................................. 98
13.13 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 98
Ablativo prosecutivo ................................................................................................................................................. 98
13.14 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 98
Ablativo di causa ...................................................................................................................................................... 99
13.15 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 99
Dignus e indignus ..................................................................................................................................................... 99
13.16 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 99
Utor, fruor ................................................................................................................................................................ 99
13.17 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 99
13.18 Tradurre le seguenti frasi ............................................................................................................................ 100
Opus est .................................................................................................................................................................. 100
13.19 Tradurre le seguenti frasi ............................................................................................................................ 100
F. Dalessi ©
110
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
TEMI PER LA TRADUZIONE ........................................................................................................................................... 101
LEZIONE 14 ................................................................................................................................................................. 102
L'ABLATIVO , 3 ............................................................................................................................................................ 102
14.1 ABLATIVO IN FUNZIONE LOCATIVA ...................................................................................................................... 102
14.1.1 Ablativo di stato in luogo ............................................................................................................................. 102
14.1.2 Ablativo di tempo determinato ..................................................................................................................... 102
VOCABOLI ................................................................................................................................................................... 103
ESERCIZI ...................................................................................................................................................................... 103
Ablativo di stato in luogo ........................................................................................................................................ 103
14.1 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 103
Ablativo di tempo determinato ................................................................................................................................ 104
14.2 Tradurre le seguenti frasi .............................................................................................................................. 104
TEMI PER LA TRADUZIONE ........................................................................................................................................... 104
SOMMARIO ................................................................................................................................................................. 105
INDICE ANALITICO .................................................................................................................................................. 112
F. Dalessi ©
111
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
Indice analitico
ablativo
del punto di vista .............................................. 80
di abbondanza .................................................. 88
di agente ............................................................. 79
di allontanamento............................................. 76
di argomento................................................ 14; 80
di causa ............................................................... 90
di causa efficiente ............................................ 79
di compagnia e unione ................................... 87
di favore .............................................................. 63
di limitazione ................................................ 71; 90
di materia ............................................................ 79
di mezzo .............................................................. 87
di misura e quantità ......................................... 89
di modo................................................................ 87
di moto da luogo ............................................... 76
di origine e provenienza ................................. 77
di paragone ........................................................ 78
di pena ................................................................. 89
di prezzo ............................................................. 88
di privazione....................................................... 77
di qualità........................................................ 45; 88
di stato in luogo............................................... 102
di tempo determinato .................................... 102
partitivo ................................................................ 78
prosecutivo ......................................................... 89
strumentale ............................................ 76; 88; 91
accusativo
alla greca ............................................................ 25
avverbiale ........................................................... 39
dell'oggetto interno .......................................... 25
di estensione ..................................................... 38
di relazione ................................................... 24; 25
di tempo continuato ......................................... 38
di tempo determinato ...................................... 39
doppio .................................................................. 31
esclamativo ........................................................ 15
appellativi, verbi .............................................. 12; 31
apposizione ...................................................... 4; 6; 7
apposizione
dichiarativa o epesegetica............................... 4
epitetica ................................................................. 4
attributiva, funzione ............................................... 3
attributo ..................................................................... 3
causa impediente ................................................. 90
causa interna ......................................................... 90
celo .......................................................................... 32
comparative, espressioni ................................... 78
concordanza ............................................................ 5
concordanza
F. Dalessi ©
a senso .................................................................. 7
del predicato nominale ..................................... 5
del predicato verbale ......................................... 5
del pronome ......................................................... 6
dell'aggettivo ........................................................ 6
dell'apposizione .................................................. 6
per attrazione ....................................................... 7
constructio ad sententiam ............................. 7
copulativi
verbi ...................................................................... 11
copulativi, verbi ..................................................... 11
dativo
di agente ............................................................. 64
di fine .............................................................. 64; 65
di possesso ........................................................ 62
di relazione ......................................................... 63
di termine ............................................................ 62
di vantaggio o svantaggio ........................ 63; 65
doppio .................................................................. 65
etico ...................................................................... 63
in dipendenza di aggettivi .............................. 69
in dipendenza di verbi ..................................... 69
dativus commodi ............................................. 63
dativus iudicantis ............................................. 63
dicor, narror, feror, trador, ........................ 13
dignus e indignus ............................................. 91
doceo ...................................................................... 32
elettivi, verbi ..................................................... 12; 31
estimativi, verbi ............................................... 12; 31
genitivo
con verbi di accusa .......................................... 54
con verbi di memoria .......................................... 54
di età..................................................................... 46
di misura.............................................................. 46
di pertinenza ...................................................... 44
di prezzo ........................................................ 56; 89
di qualità ........................................................ 45; 88
di stima ................................................................ 55
epesegetico ........................................................ 44
in dipendenza di aggettivi .............................. 50
in dipendenza di participi ............................... 51
partitivo ................................................................ 45
possessivo .......................................................... 44
soggettivo e oggettivo ..................................... 43
interest e refert .................................................. 56
iubeor, sinor, vetor, prohibeor................. 14
nominativo
doppio .................................................................. 11
esclamativo ........................................................ 15
112
F. D'ALESSI, Corso di Latino, Parte seconda, Sintassi dei casi
nei titoli ................................................................ 14
opus est ..................................................................... 92
perifrastica
passiva ................................................................ 64
predicativa, funzione ............................................. 4
predicato ................................................................... 2
predicato
nominale ............................................................... 3
verbale ................................................................... 2
soggetto .................................................................... 2
verba
affectuum ......................................................... 23
rogandi ........................................................ 31; 32
sentiendi ........................................................... 24
appellativi ...................................................... 12; 31
assolutamente impersonali ........................... 30
copulativi ............................................................. 11
di eccellenza ................................................ 70; 89
di movimento composti con preverbi ......... 23
elettivi ................................................................... 31
estimativi ............................................................. 31
relativamente impersonali.............................. 30
transitivi di moto composti con circum e
trans.................................................................. 31
transitivi in latino e intransitivi in italiano ... 23
verbi copulativi ...................................................... 11
videor ................................................... 12; 13; 17; 50
vocativo ................................................................... 20
verbi
F. Dalessi ©
113