jeta arbereshe nr. 59

nr. 59, viti VII
llanar - vjesht 2008
e-mail: [email protected] - http://digilander.libero.it/jetarbreshe
(Mondo Italo-Albanese)
Del nga tre muaj - Trimestrale della Minoranza linguistica storica Albanese d’Italia - Eianina / Purçill (Cs)
Spedizione in A.P. - TAXE PERÇUE - art. 2 comma 20/c - L.662/96, Aut. n. DCO/DC/CS/101/2003, valida dal 06/03/03
Editoriali
Kosova, Seminari dhe Arbëreshët
Fjala “Kosovë” zë e hyn te fjalori dhe tek zëmra e Arbëreshëvet tek viti
1974, kur Fakulteti Filozofik i Universitetit të Prishtinës merr një
iniciativë kulturore të pashoqe: hapën “Seminarin e Kulturës Shqiptare
për të Huaj”. Mund të jetë se edhe krijuesit e këtij Seminari, Idriz Ajeti
dhe Rexhep Qosja në krye, nëng besojin se, gjatë vitevet, do të kish
pasur një rëndësi kështu të madhe: jo vetëm për frymën ndërkombëtare
ç’i japën, po edhe për lidhjet çë ky Seminar shpejt krijon me dashamirët
e kulturës shqiptare dhe për zhvillimin ç’i jep studimevet të shqipes në
tërë botën.
Me Arbëreshët Seminari ndërlidhën raporte vjetorë: me studentë,
kultorë, shkrimtarë, akademikë dhe gjindë të thjeshtë. Nëpërmjet
Kosovës, Arbëreshët vijën në kontakt për të parën herë me botën
shqiptare, me kulturën shqiptare. Kosova i mbledh Arbëreshët si
Mëmëdhé. Seminari i Prishtinës i mbledh, gjatë vitevet, qindra e qindra,
familje të tëra: i alfabetizon në gjuhën amtare, i akulturon, i buthton
bukuritë e botës iliro-shqiptare. Ture frekuentuar Seminarin e
Prishtinës, Arbëreshët njohjën Kosovën. Dhe kështu problemet
politikë, ekonomikë, shoqërorë dhe kulturorë të Kosovës diskutohen
ndër vatrat kulturore, mbi revistat, ndër Kuvendet e Arbërisë. Dhe
Kosova gjën vendin e saj edhe në Poezinë Arbëreshe.
Nëpërmjet këtij Seminari, Kosova i hapet botës, dhe bota njeh
Kosovën. Tek Seminari i Prishtinës fillon Rilindja e Kosovës. Tek
Universiteti i Prishtinës fillon Pavarësia e Kosovës.
Po ky Seminar i jep edhe një shtytje të rëndësishme Rilindjes
Arbëreshe. Jo vetëm alfabetizon arbëreshë të thjeshtë, por qasën trima
dhe vasha universitarë ndaj kulturës shqiptare; jo vetëm formon
mësimtarë, por frymëzon poetë e shkrimtarë, rritën lektorë dhe
kërkimtarë arbëreshë.
Arbëreshët, për të ruajtur dhe përparuar identitetin e tyre, kanë Rivista
dhe Qarkuj dhe Shoqata kulturore; kanë gjuhën arbëreshe te Liturgjia
qishtare; kanë mësimin e arbërishtes tek shkollat; Kanë Sportjelet
gjuhësorë; kanë ndihmen e Katedravet të Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe
në universitetet e Romës, Napolit, Kosenxës dhe Palermit.
Po kanë edhe Seminarin e Prishtinës, ç’i jep një ndihmë të rëndësishme
Rilindjes Arbëreshe. Dhe simbjet, njëzeteshtat’ta edicjonë e Seminarit,
tek viti i parë i Pavarësisë së Kosovës, e kurorëzon përfundimisht këtë
lidhje, të pashoqe, ndë mes të Arbëreshëvet dhe të Seminarit të
Prishtinës.
Agostino Giordano
drejtori
La parola “Kosova” comincia ad entrare nel vocabolario e nel cuore
degli Arbëreshë nell’anno 1974, quando la Facoltà di Filosofia
dell’Università di Prishtina prende un’iniziativa culturale
impareggiabile: apre il “Seminario della Cultura Albanese per
stranieri”. Può darsi che anche gli inventori di questo Seminario, a
cominciare da Idriz Ajeti e Rexhep Qosja, non credevano che, negli anni,
avrebbe avuto un’importanza così grande: non solo per il respiro
internazionale che gli danno, ma anche per i legami che questo
Seminario subito crea con gli amanti della cultura albanese e per lo
sviluppo che dà agli studi della lingua albanese in tutto il mondo.
Con gli Arbëreshë il Seminario intreccia rapporti annuali: con studenti,
cultori, scrittori, accademici e gente comune. Attraverso la Kosova, gli
Arbëreshë vengono in contatto per la prima volta con il mondo albanese,
con la cultura albanese. La Kosova accoglie gli Arbëreshë come Terra
Madre. Il Seminario di Prishtina li accoglie a centinaia negli anni,
famiglie intere: li alfabetizza nella lingua madre, li accultura, gli mostra
le bellezze della terra illiro-albanese. Frequentando il Seminario di
Prishtina, gli Arbëreshë conoscono la Kosova. E così i problemi politici,
economici, sociali e culturali della Kosova si discutono nei centri
culturali, sulle riviste, nei Convegni degli Arbëreshë. E la Kosova trova
il suo spazio anche nella Poesia Arbëreshe.
Attraverso questo Seminario, la Kosova si apre al mondo, e il mondo
conosce la Kosova. Nel Seminario di Prishtina, comincia la Rinascita
della Kosova. Nell’Università di Prishtina comincia l’Indipendenza
della Kosova.
Ma questo Seminario dà anche un impulso straordinario alla Rinascita
Arbëreshe. Non solo alfabetizza i comuni arbëreshë, ma avvicina giovani
universitari alla cultura albanese; non solo forma insegnanti, ma ispira
poeti e scrittori, alleva lettori e ricercatori arbëreshë.
Gli Arbëreshë, per conservare e sviluppare la propria identità, hanno
Riviste e Circoli e Associazioni Culturali; usano la lingua arbëreshe
nella Liturgia della Chiesa; hanno l’insegnamento dell’arbëresh nelle
scuole; hanno gli Sportelli Linguistici; hanno l’aiuto delle Cattedre di
Lingua e Letteratura Albanese nelle Università di Roma, Napoli,
Cosenza e Palermo.
Ma hanno anche il Seminario di Prishtina, che dà un aiuto fondamentale
alla Rinascita Arbëreshe. E quest’anno, la 27a Edizione del Seminario,
nel primo anno di Indipendenza della Kosova, corona definitivamente
questa unione, unica, tra gli Arbëreshë e il Seminario di Prishtina.
JETA ARBËRESHE
"IV* Festival i Këngëtarëvet
të Vegjël Arbëreshë
Çmimi Gjergj Kastriota Skanderbeg
Këndon: Cavalieri Giovanni Pio; Teksti: Cavalieri Luigi, Dramisino Silvana;
Muzika: Cavalieri Luigi
E tetëta Edicjonë e Konkorsit Kombëtar Poezije “Gjergj Kastriota Skanderbeg”
është e strukturuar në dy secjona: e para secionë, në gjuhë arbëreshe; e dijta
secionë, në gjuhë shqipe standarde. Mund të marrën pjesë autorë italianë dhe të
huaj, ka gjithë vendet arbro/shqiptarë.
(Pllatan - Cs, ndër 27 të Llunarit 2008)
E para e klasifikuar: MOS U DISPRAR
(Solist)
Nga manat sharbenj
Kam tri buzë ç’ka t’hanë
E një shoqa të supurtar
Nga mbrëma ka t’rraxhunar
Lurtmu të muajit si t’arrivonj!
(Kor)
Oj mik mos u disprar
S’lamëndotha sullu ti
Ç’ka spacini ka parllamendari
Mosnjiri di si kat a bënj
Të luajam na qindron!
(Bashkë)
Po jeta është sembri a bukur
Luajam këtët Tarandelaz
Niera sa t’na shkon tendacjona
Të bijam ka dispracjona.
Luajam këtët Tarandelaz
(Vallëzim)
(Solist)
Internet, tellefan e çellullar
Tarsu e ujë të paguajam
Irpef, Içi e benxin
S’a fidojam më
Ket sullu t’ kallojam!
(Kor)
Ma ç’thua, mos u disprar
S’lamëndotha sullu ti
Ç’ka spacini ka parllamendari
Mosnjiri di si ka t’ a bënj
Të luajam na qindron!
(Bashkë)
Po jeta është sembri a bukur...
(Vallëzim)
NON DISPERARE - (Solista) - Ogni mattina a lavorare / Ho tre bocche da sfamare
/ E una moglie da sopportare / Ogni sera a ragionare / A fine mese come arrivare!
(Coro) - Caro amico non disperare / Non sei solo a ti lamentare / Dallo spazzino al
parlamentare / Nessuno sa come fare / Non ci resta che ballare !
(Insieme) - Ma la vita è sempre bella / Balliamo questa Tarantella / Affinché passi
la tentazione / Di cadere in disperazione./ Balliamo questa Tarantella
(Ballo)- (Solista) - Internet, fisso e cellulare / Tarsu ed acqua da pagare / Irpef , Ici
e carburanti / Non si può più andare avanti / Non ci resta che rubare !
(Coro) - Ma che dici, non disperare / Non sei solo a ti lamentare / Dallo / spazzino
al parlamentare / Nessuno sa come fare / Non ci resta che ballare !
(Insieme) - Ma la vita è sempre bella…
E dijta e klasifikuar: NGA MANAT
Këndon: Bellusci Francesca; Teksti: Scaravaglione Francesco
Muzika: Scaravaglione Francesco
U nga manat sgjotham shumë njëhera
Namos mënonj të hinj ka skolla
E ka borsa bukë me di molla
E pres mjezditan të vinj ndë shpitë!
E pas, ndë shpitë jam plot llecjona
Kur janë ndër pesë shkonj ka oracjona
E dopu ka danxa o ka pishina
Psaj vet xë ngëllizin ka Sandrina
1° RIT. Ma nëng a bënj më
Jam shumë a lodhur, dua të flë
Ka shtrati një ditë a tërë
Mosnjirí pënxon se jam kriatúr!
Erdh hera e gjithë njëherë re sëmurë
Kur tirarnja venj e mbathësha mur nga
mur
E psaj mama u ardinùa
Se ishnja a lodht, se ishnja shumë a
vrarë!
E kështu më tha: “Oj xhoja bila ima
Të nxiar ka danxa e ka pishina
Nëng bi të vesh më ka oracjona
E i thom mjeshtëlas ta të jap dhe më
pak llecjona!”
2° RIT. (2 herë) Oj sa ishnja kutjend
Dopu mjezdit nëng kam çë të bënj
Se kështu mënd vet të gjënj
Gjithë mikat tima çë më presan ndë
shpitë!!!
Sharbisat shumë bellu nëng rrojan
shumë
E mëma pënxojti xha njetar kund
Më organixarti sa të vet të xë
Oj pjanofortin… ma nëng a mbanj
mend!
1° RIT. (2 herë) Ma nëng a bënj më...
OGNI MATTINA - Ogni mattina mi alzo prestissimo / Altrimenti faccio tardi a
scuola / Dentro lo zaino pane e due mele / E aspetto mezzogiorno per tornare a casa!
A casa poi sono piena di compiti / Alle cinque vado all’orazione / Poi a danza o in
piscina / E a lezione d’inglese da Sandrina!!
1° RIT. Ma non ce la faccio più / Sono troppo stanca, voglio dormire / A letto un
giorno intero / Nessuno pensa che sono soltanto una bambina!!
E’ così mi sono ammalata / Camminavo tenendomi al muro / E finalmente mamma
se n’è accorta / Che ero proprio stanca morta!
Così mi ha detto “gioia, figlia mia, / Non andrai più a danza e in piscina / Non ti
farò andare più all’orazione / E dirò anche alla maestra di darti meno compiti!
2° RIT. (2 volte) Oh quant’ero felice / Nel pomeriggio non ho niente da fare …/
Così posso andare a trovare / Tutte le mie amiche che mi aspettano a casa!!!
Le cose belle non durano molto / E mamma ha pensato già a qualcos’altro / Vuole
che impari a suonare / Il pianoforte… ma non ci riesco!
1° RIT. (2 volte) Ma non ce la faccio più…
faqe e díjtë
Konkors Kombëtar Poezije në gjuhë Arbëreshe dhe Shqipe standarde
- e tetëta edicjonë, 2008 -
(i organizuar nga Shoqata Kulturore Onlus “Vatra Arbëreshe” e Chieri-t - To,
bashkë me F.I.A.P. - Federatë e Shoqatavet Shqiptare dhe Arbëreshe të Piemontit)
Gjuhë Arbëreshe – E para secionë, në gjuhë arbëreshe, është e ndajtur në dy
nënseciona: A) të mëdhenj; B) të rinj. - - Tek nënseciona A (të mëdhenj) mund të
marrën pjesë autorë të mbëdhenj me jo më se tri poezi të pabotuara, me temë të
lirë, të shkruara në të folmet arbëreshe, të pjerra italisht dhe jo më të gjata se 30
vargje njerën. Tek nënseciona B) (Të rinj), mund të marrën pjesë nxënësit e
shkollës fillore, të mesme dhe të sipërme me jo më se tri poezi të pabotuara, me
temë të lirë, të shkruara në të folmet arbëreshe, të pjerra italisht dhe jo më të gjata
se 30 vargje njerën. Mund të mirret pjesë të vetëm ose bashkë me klasën.
Për çdo nënsecionë, autori i më së mirës poezì do të fitonjë 750 euro.
Gjuhë shqipe standarde – E dijta secionë – shqipe standarde – do të ketë dí
çmime: a) një çmim do t’i jipet autorit çë fiton; çdo autor mund të marrë pjesë me
jo më se tri poezi të pabotuara, me temë të lirë, të shkruara në gjuhë shqipe
standarde, të pjerra italisht, dhe jo më të gjata se 30 vargje. Fituesi do të ketë 750
euro; b) njetër çmim, jashtë konkorsit, - 750 euro - do t’i jipet nji autori çë, me
veprën e tij, u ka njohur për ndihmën ç’i dha gjuhës dhe letërsisë shqipe.
Të tjerë çmime, për të dijtin dhe të trejtin vend, s’ka.
Poezitë kanë errëjën në gjashtë kopje të daktilografuara, po vet një ka të jetë e
nënshkruar ka autori dhe e shënuar me ëmër, mbiëmër, datëlerje, drejtim dhe
telefon shpije, çellular dhe e-mail.
Poezitë kanë errëjën mbrënda ditës 25 shënmitrit 2008
te ky drejtim: Associazione Culturale Onlus “Vatra Arbëreshe”
Casella Postale 182 – 10023 Chieri (To).
Shkrimet do të jenë parë dhe gjykuar ka një zhuri me zotësí kulturor, e formuar
ka njerëz çë njohën botën arbëreshe dhe shqiptare; dhe vendimet e saj janë të
prerë. Zhuria do të vlerësonjë shkrimet e pjesëmarrësvet dhe të propozonjë
përhapjen e tyre.
Të gjitha veprat, pra, s’i priren më autorëvet po qëndrojën tek Arkivi i Shoqatës
“Vatra Arbëreshe”.
Vetëm fituesit do të jenë njoftuar me telegram dhe të ftuar për t’e marrën me duart
e tyre çmimin, në cerimoninë e shpërblimit. (Kush ka më pak se 18 vjet, ka t’jetë
i shoqëruar ka një prind). Fituesi çë s’merr pjesë te cerimonia e shpërblimit bier
çmimin.
Cerimonia e shpërblimit do të mbahet ditën 7 shëndré 2008, ora 16, në Chieri
(To). Fituesit do të recitojën personalisht poezinë e komponuar.
Për të tjera njoftime, drejtoheni sekretarisë së Çmimit:
Massimo Rafti – tel. 011-22.39.004 / Cell. 338-38.33.518 (orët 9.00 – 19,30)
– e-mail: [email protected]
E trejta e klasifikuar: KATUNDI IM
Këndojnë: Brunetti Vincenzo Pio e Basile Giuseppe; Teksti: Brunetti Pietro
Muzika: Brunetti Pietro
Shkonj ndër rrugët
E s’shokinj mosnjiri
S’gjegj kriatura
Çë klajan se i vjen nu,
Katundi im m’dukat sikur flë
Këtu më ca mot e s’qindron faragjë.
Shpizit më dukan gjithë të helmuara
Dha sikur klajan me lotët ndër si
Këto nëng i hapan mosnjirí
Vetëthim ajri dimrit i bën kumbanjí.
RIT. Mamira më thoi se ndër këto
udhë
Mbidhi gjindja me atë gadhjur
E më duki dha si purcjon
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
W
W
W
Psana mbidhëshin tek ato gjitonitë
Zëjan atët arganèt
E nga mbrëma ish si fest.
Nani s’shek mosnjirí,
mëngu të thuash një mbashat,
ta piash ka vata sod e ku ke t’vesh
manat.
Kupila e trima këtu ni ikjan gjithë
Ikjan se nëng gjëjan fara fëtigë,
Ikjan e këtu nëng priran më,
gjithë rrin e vrejan e mosnjirí bën gjë.
ARBITALIA
RIT. Mamira më thoi se ndër këto
udhë…
.it
.net
pagina 2
JETA ARBËRESHE
Kollegji na dha kripë e mìall
Sod është e para ditë e shtatorit, e
para ditë e vitit bizantin. Kozmai
përpara qishës së shën Thanasit
lodhej sa të djovasij titullin e qishës
të shkruajtur me letra greke:
“Vizantinòs Naòs Ajìu Athanasìu”.
Ndën sjetull kish librin e ri mbi
Kollegjin e Arbëreshëvet të
Kalabrisë që kish bjejtur te markati i
libravet
"Tombolini"
ndan
Universitetit Gregorian.
Nga prapa arrëvoi edhe Gjergji,
arbëreshi nga Hora. I ngau
shpatullat e i lypu:
"Kozmai ynë! U prore nga
Kalabria? Si e shkove verën? Çë më
thua? Si rri gjaku ynë atje posht?
Qëndron gjak o bëhet uj"?
"Oh Gjergj, Gjergji ynë! – ja prori
Kozmai nga Strigari– sa i lumtur
jam të t’perpjek pameta ketu te
praku i qishës. Të shoh me mall. Më
duket se këtu e një cikë do te vinj
edhe Ndoni ç’u pruar dje nga Ruri.
Ndëse vjen, sonde do të vem’e pimi
një qelq verje tek Udh’ e Kryqes. E
ti si e shkove ndë Siqëlì? Arrëvuan
më Musulmanë nga Afrika?
"Oh, të lutem! Mos m’e mba mendë.
Qeva tek ime motër në Maxarë – u
përgjegj Gjergji - E çë nëng pash?
Trima të lodhur, të shqerrë, të
dërsijtur, gra me sy mbë lotë,
kriatura të zi më se pixha, me sy t’
mbëdhenj e të hapur çë të trembin.
Më qajti zëmra. Ndoshta ish propriu
kështu – mendova – kur erdhëtin
gjyshrat e tanë. Me t’vërtetë! Jeta
nëng ndërron shumë". Historia vjen
e vete e priret pameta”.
Arrëvoi Ndoni i plotë me haré.
"Ej,Ej! Shokë të dashur!. E shihni?
Gjaku i shprishur mblidet! Gëzim i
madh është se ju përpjek papani" –
Tha Ndoni ture i shtrënguar mbi
zëmerë, si vëllezër.
"Na thamë se ndëç vinje ti, do të
shkojmë te kantina e Udës së Kyqes
sa t’bejmë festë e sa t’nxierim
mallin"- Tha Kozmai - Ti çë thua"?
"Ju e dini! U s’pi verë. Pra fjalët e
tuaj xha më dehin. Po! Si jo? Vemi!
Vemi ndë kantinë, si bëjin pleqët te
katundet e tanë.
"Ma ti, Kozma, - tha Gjergj- çë j’e
djovasen tek ai libër i kuq çë siall
ndën sjetullë".
"Ndë muajin e gushtit vajta Ungër
se një mbrëma prisndartin kët libër
mbi kollegjin e Arbëreshvet të
Kalabrisë. Qe një festë e madhe për
një libër i mir çë na kujton historinë
e tonë të vertetë. Sod vajta e e bjejta.
Edhe ju kini t’e bjeni. Kollegji qe
furri ku u poq buka çë mbioi shpirtin
e Arbëreshëvet"- Tha me entuzjam
Kozmai.
"Po, po! Edhe u kam t’e bjenj. U
jam nga Hora e Siqelisë, qeva Shën
pagina 3
Oggi è il primo giorno di settembre, il
primo giorno dell’anno liturgico
bizantino. Cosimo, davanti alla Chiesa
di S.Atanasio si stancava a leggere il
titolo della chiesa scritto a lettere
greche:
“Chiesa
Bizantina
di
sant’Atanasio”.
Sotto l’ascella aveva il libro nuovo sul
Collegio degli Arbëreshë della
Calabria, che aveva comprato al
mercato dei libri “Tombolini” vicino
all’Università Gregoriana.
Da dietro arrivò anche Giorgio,
l’arbëresh da Piana degli Albanesi. Gli
toccò le spalle e gli chiese:
“Cosimo nostro! Sei tornato dalla
Calabria? Come l’hai passata l’estate?
Che mi dici? Come sta il nostro sangue
laggiù? Resta sangue o diventa acqua?”
“Oh Giorgio, Giorgio nostro! – gli
rispose Cosimo da San Cosmo – quanto
sono felice incontrarti nuovamente qui
sulla soglia della chiesa. Ti vedo con
affetto. Mi sembra che da qui a un po’
arriverà anche Antonio che è tornato
ieri da Ururi. Se viene, stasera andremo
a bere un bicchiere di vino alla Strada
della Croce. E tu come te la sei passata
in Sicilia? Sono arrivati altri musulmani
dall’Africa?”.
“Oh, ti prego! Non me lo ricordare!
Sono stato da mia sorella a Mazara – gli
rispose Giorgio – E cosa non ho visto?
Giovani stanchi, cenciosi, sudati; donne
con occhi in lacrime, bambini neri più
della pece, con occhi grandi e
spalancati che ti fanno paura. Mi ha
pianto il cuore. Forse era proprio così –
pensai – quando vennero i nostri nonni.
Sul serio! Il mondo non cambia molto!
La storia va e viene e torna
nuovamente.”
Nel frattempo arrivò Antonio pieno di
gioia.
“Ehi, ehi! Cari amici! Vedete? Il sangue
sparso si riunisce! E’ gioia grande
perchè vi incontro di nuovo” – disse
Antonio stringendoli al cuore, come
fratelli.
“Ci hanno detto che, se fossi venuto tu,
saremmo passati alla cantina della
Strada della Croce per fare festa e per
toglierci lo sfizio” – disse Cosimo – Tu
che dici?
“Voi lo sapete, io non bevo vino. E poi
le vostre parole già mi ubriacano. Si!
Perché no? Andiamo in cantina, come
fanno i vecchi nei nostri paesi.”
“Ma tu, Cosimo, - disse Giorgio - cosa
stai leggendo in quel libro rosso che
porti sotto l’ascella?”
“Nel mese di agosto sono andato a
Lungro, perché una sera hanno
presentato questo libro sul Collegio
degli Arbëreshë di Calabria. E’ stata
una grande festa per un buon libro che
ci ricorda la nostra vera storia. Oggi
sono andato a comprarlo. Anche voi
dovete comprarlo. Il Collegio è stato il
forno dove s’è cotto il pane che ha
riempito lo spirito degli Arbëreshë” –
disse con entusiasmo Cosimo.
“Sì, sì! Anch’io devo comprarlo. Io
sono da Piana, in Sicilia, sono stato a
San Demetrio, e andai tante volte nella
Mitër, vajta kaqë herë te qish’e
Kollegjit, ma s’di historinë e tij.
Nani çë kemi këtë libër historik do
t’e djovasinj"- tha Gjergji ture
sfojartur librin me interes.
"Mirë bën – tha Kozmai – pse, si
thanë kur e prisndartin Unger, ky
libër mban të tërë storjen e Kollegjit.
Zonjen Marie, e njihni? Ajo çë nga
të diell këndon ndë meshë te kjo
qishë e shën Thanasit e çë na falën
sembri me gaz ndë buzë e me
respekt? Si jo? E njihni edhe ju. Ajo
kërkoi dokumente ndë gjithë
arkivet: Romë, Napul e Kosenxë.
Ësht’ e para herë çë bëhet një fatigë
kështu e madhe".
Finalmendi, mori fjalën edhe Ndoni
çë kish gjegjur të tërë diskursin çë
kishin bërë të dy shokët.
"Edhe u do t’e djovashinj – ai tha –
Më kish folur Zonja Marie kur ish’e
e shkruaj. Ky Kollegj qe një shurbes
vërtet i madh per Arbëreshëtë e
Kalabrisë. Jo vetëm për ata, ma edhe
për Arbëreshëtë e Siqelisë e edhe
për Shqipërinë. Ky kollegj zgjoi
shpirtin e t’gjithë Arbëreshëvet. Për
dy qind vjet Kollegji qe si mulliri i
katundit çë na bjuajti grurët, na dha
miallin. E jo vetem miallin – mund
t’thomi - por na gjeti edhe kripën –
për bukën e shpirtit t’ Arbëreshëvet.
Me këtë bukë gjëllirtin Arbëreshët.
U këtë e dinja, ma nëng njoh mirë
këtë histori të bukur. Ku e bjejte
librin? Se do t’vete edhe u sa t’marrë
një kopje! Pra do të shkruanj një
artikull për Arbëreshët e Molizit. Se
pa kulturë, pa shkruar në gjuhen
tonë, pa njohur vërtët historinë tonë,
na do të humbemi. Po, po! Është
vërtet ky Kollegj çë na dha kripë e
miall për jetën e tonë. Do të bejmë
festë, sonde. Do te vemi vërtet te
kandina"?
U nistin bashkë e muarrtin rrugën çë
qellën tek Udh’ e Kryqes. "Vemi, na
vemi! Ndë mes t’katundit na vemi"zunë fill t’këndojnë. Ishin të dejtur
pa pirë. Të dejtur me haré.
Kozmai kish librin ndën krahun si
mbi zëmer. Shkuan përpara statues
së Babuinit. Ai rrij qet. Po të dukej
se qeshij. Qeshij kutjend, këtë herë,
Babuini i mjerë.
Arbri Roman
ka Roma
chiesa del Collegio, ma non conosco la
sua storia. Adesso che abbiamo questo
libro storico lo leggerò” – disse
Giorgio, sfogliando il libro con
interesse.
“Fai bene – disse Cosimo – perché,
come hanno detto al momento della
presentazione a Lungro, questo libro
contiene tutta la storia del Collegio. La
signora Maria la conoscete? Quella che
ogni domenica canta alla messa in
questa chiesa di sant’Atanasio e che ci
saluta sempre col sorriso sulla bocca e
con rispetto? Come no? La conoscete
anche voi. Lei ha cercato documenti in
tutti gli Archivi: Roma, Napoli e
Cosenza. E’ la prima volta che si fa un
lavoro così grande”.
Finalmente prese la parola anche
Antonio, che aveva ascoltatio tutto il
discorso fatto dai due amici.
“Anch’io lo leggerò – disse – Me ne
aveva parlato la signora Maria quando
lo stava scrivendo. Questo Collegio è
stata una cosa veramente grande per gli
Arbëreshë di Calabria. Non solo per
quelli, ma anche per gli Arbëreshë di
Sicilia e anche per l’Albania. Questo
Collegio risvegliò lo spirito di tutti gli
Arbëreshë. Per 200 anni questo
Collegio è stato come il mulino del
paese che ci ha macinato il grano, ci ha
dato la farina. E non solo la farina –
possiamo dire – ma ci ha trovato anche
il sale, per il pane dello spirtito degli
Arbëreshë. Con questo pane hanno
vissuto gli Arbëreshë. Io questo lo
sapevo, ma non conosco bene questa
bella storia. Dove l’hai comprato il
libro? Perché voglio andarci anch’io a
prendere una copia. Poi scriverò un
articolo per gli Arbëreshë del Molise.
Perché senza cultura, senza scrivere
nella nostra lingua, senza conoscere
veramente la nostra storia, noi
scompariremo. Sì, sì! E’ vero che
questo Collegio ci ha dato sale e farina
per la nostra vita. Faremo festa, stasera.
Andremo veramente in cantina?”.
Partirono insieme verso la Strada della
Croce. “Andiamo, andiamo! In mezzo
al paese noi andiamo!” – cominciarono
a cantare. Erano ubriachi senza aver
bevuto. Ubriachi di gioia.
Cosimo aveva il libro sotto il braccio,
come sul cuore. Passarono davanti alla
statua del Babuino. Lui stava zitto. Ma
sembrava che sorridesse. Sorrideva
contento, questa volta, il povero
Babuino.
JETA ARBËRESHE
6 vjet: 2002-2007
56 numra, 896 faqe, kulturë e lajme ka Arbëria
250 euro
(për Istitucjonat 400 euro)
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
faqe e trejtë
KRONIKË NGA KATUNDET
Gluha ësht e biret
Veronica Rovitti
ka Çifti (Cs)
Çivit, si tek tjert katund arbëresh, gluha ësht e biret. Kur një del ka qaca, gjegjin
pak trima e kopile çë foljin gluhen arbëreshe. Pleqt e foljen pa zbale pse u rrit’tin
me kët gluh, e e din mirë. Të ritë pënxojin se rrënjat tona janë e thahen. U thom
se ësht mirë të dish arbërishtin: pir këngat, poezitë e shum shurbise ç’ishin më
parë: ahirna ish virteta e bukur jeta arbëresh. Edhe ndër vallet këndojin më shumë,
pse gluhen e dijin gjith.
Ndër kta vitra, skolla fillore mbëson arbrishtin pak orë tek java. Krieturt dinë
këngat si: Moj ti pulza këmbaleshe, Vemi na vemi e Lule lule. Din e i këndojnë,
vet se nëng kapirjin fjalit. Nëng ftesjin mangu krieturt, pse kundi ësht se ndë shpit
prindt i foljin lëtisht të bilvet. Ki kund kapiret kur te një fmilë jo të dí prindt janë
arbëreshë. Kundi shtrëmbur ësht kur gjën të dí prindt çë janë arbëreshë e nëng i
mësojen gluhen të bilvet!... Sot kush njeh kulturën e jonë ka virteta shortë!
Kajverici rron
Një vjet prap leu një Asoçiacion çë qe
sërritur “Cavallerizzo Vive-Kajverici
Rron”. Asoçacjonës i qe vënë ki ëmër
pse fjala “rron” do të thorë se
Kajverici edhe gjëllìn e se rron shumë
mot. Gjithë soçrat e asoçacjonës duan
të sallvojnë katundin e ca ngë duan të
venë e rrinë ndë Qaneta, tek janë e
stisin shpitë të rea. Shumë soçra janë
kajvericjot çë rrinë ndë Merk o çë
ishin jasht nga katundi ka shumë: kta
ngë duan njetër shpi, duan shpinë e
tire Kajveric. Asoçacjona e ca soçra,
për të tutelaren drejtat e gjithve, bënë
rikurs me çë pìejnë të pundaret
rikostrucjona, pse kjo deçizion qe
marr pa bënur shurbiset dreq si duhej.
Shumë karrera qe thënë se Kajveric
ngë mund të vehej më. Qe bënë një
relacjon nga një prufesùr e një
riçerkator të “Universitatës e
Kosenzës” tek thonë se Kajverici nanì
rri si gjith tjert katunde ndanë, çë nga
Smarcàn njera Shën Fill. Gjithë kta
katunde
kan
problemra
idrogjeologjike.
Prufesuri
e
riçerkatori, Antonino e Fabio Ietto,
ndë relacion thonë se dheu ndë Qaneta
mund të jetë më perikullùz se dheu
Kajveric. Ki do të thorë se janë e
shtihen më se 40.000.000,00 euro.
Un anno fa è nata l’Associazione
“Cavallerizzo Vive- Kajverici Rron”.
La parola “rron” scelta per il nome
arbëresh dell’associazione ha il
doppio significato di vivere e durare
nel tempo, proprio perché si vuole
sottolineare il fatto che Cavallerizzo
vive ancora e continuerà a durare nel
tempo. Tutti i soci dell’Associazione
Patrizia Figlia
ka Kajverici (Cs)
hanno il preciso intento di salvare il
paese, molti di loro non hanno
nessuna intenzione di andare a vivere
a Pianette, zona in cui è stata avviata
la ricostruzione del nuovo sito. Molti
soci
dell’associazione
vivono
all’estero o in altre parti d’Italia; non
vogliono un’altra casa, vogliono la
loro
casa…a
Cavallerizzo.
L’Associazione ed alcuni dei soci
hanno presentato un ricorso affinché
sia fermata la ricostruzione, per
tutelare i diritti dei cittadini. La
decisione di ricostruire altrove è stata
presa troppo velocemente e le
procedure per la ricostruzione non
sono del tutto chiare, affermano i soci
dell’Associazione
che
hanno
presentato ricorso. Una relazione
scritta dal Professor Antonino Ietto e
dal Ricercatore Fabio Ietto dell’
”Università di Cosenza” va a
supportare ulteriormente tale ricorso.
Dalla relazione emerge un chiaro
risultato: il suolo di Cavallerizzo non
è così pericoloso come si vuole far
credere e sicuramente non lo è più di
quello di tutto il territorio che va da S.
Marco Argentano a S. Fili. Tutti i
paesi di questa zona hanno gravi
problemi di dissesto idrogeologico.
Dalla stessa relazione emerge, inoltre,
che il suolo della località Pianette,
zona prescelta per la ricostruzione, per
le sue caratteristiche probabilmente è
più instabile e pericolosa della stessa
Cavallerizzo. Ciò vuol dire, se questo
è vero, che si stanno buttando più di
40.000.000,00
di
euro
dei
contribuenti.
Trimestrale di Cultura
e Informazione Arbëreshe,
in Italia e nel Mondo
faqe e katërt
Miss Arbëreshe 2008
Aurora Stracan
Në 30 gushtit 2008 u mba te Pëllasi i
sportit të Spixanës Takimi XII i “Miss
Arbëreshe 2008”, Konkursi –
Ekspozitë Kombëtar “ Veshje
Arbëreshe”, i realizuar me fondet PIT
Alto Ionio Cosentino BOSHT 2 –
MASË 2.2 – VEPRIM 2.2B, me
pjesëmarrjen e rallë e Ramonës
Badescu, çë drejtoi mbrëmjen.
Ndë mes t’atyre çë muartin pjesë (40
veta) konkursit e çë vijin ka shumë
katundet arbëreshe të Kalabrisë, të
Sicilisë dhe të Molizes, edhe dy vajza
ka Fallkunara, Valeria Naccarato
pesëmbëdhjetëvjeçare dhe Federica
Esposito dyzetvjeçare. E para kish
një kostum i rallë të fundit i 1800, në
mundafsh i pashurbyer kullur bari
me rripë kullur ari dhe kraharor e
përparëse të qëndisura, linjë me
mëngë të gjera si stili lindor dhe kezë
e shurbyer; e dyta kish një kostum i
fillimit të 1900, si stili i katundevet
arbëreshe të vendosura e shtrëmbura
të lumit Krati, i bënur me një coghë e
damaskuar kullur ari me rripë razi
blu, xhypun pa mëngë vëlluti blu me
rripa ari, çë vë në dukje gjirin e grues,
linjë e bardhë me picjet, xhypun razi
blu me mëngë me zbukurime ari dhe
kezë e shurbyer me duart.
Të dy konkurrentët, çë përfaqësuan
pa
mendime
komunitetin
i
Fallkunarës, gjatë shfaqjes mbjodhtin
duartrokitje dhe pëlqime për thjeshtin
autentik e tyre; por ajo çë i parirti më
shumë qe se u konfrontuan me tjetar
vajza arbëreshe çë muartin pjesë te ky
konkurs, pa kërkuar se të gjëndëshin
të parat të konkursit.
ka Fallkunara (Cs)
Sabato 30 agosto 2008 si è svolta, presso
il Palazzetto dello Sport di Spezzano
Albanese, la XII Edizione di “Miss
Arbëreshe 2008”, il Concorso-Rassegna
Nazionale “Costumi Italo-Albanesi”,
realizzato con Fondi PIT Alto Ionio
Cosentino ASSE 2 – Misura 2.2 – Azione
2.2B, con la partecipazione straordinaria
di Ramona Badescu, che ha condotto la
serata.
Tra le 40 partecipanti al concorso,
provenienti dalle varie comunità
arbëreshe di Calabria, Sicilia e Molise,
anche due ragazze di Falconara
Albanese, Valeria Naccarato di anni 15 e
Federica Esposito di anni 20. La prima
indossava un raro costume della fine del
1800, in seta grezza di colore verde con
balza color oro e pettorina e grembiule
lavorati, camicia in lino con ampie
maniche in stile orientale e keza lavorata
a mano; l’altra indossava invece un
costume dei primi del 1900, dello stesso
stile dei costumi delle comunità
arbëreshe poste sulla sinistra del Crati,
costituito da gonna in damascato color
oro con balza in raso blu, corpetto senza
maniche in velluto blu con bordi in oro
che mette in evidenza il seno della donna,
camicia in lino bianco con merletto,
giubbetto con maniche in raso blu con
decorazioni in oro e keza realizzata a
mano.
Le due concorrenti, che hanno
rappresentato spensieratamente la
comunità di Falconara Albanese, durante
la sfilata hanno raccolto applausi e
consensi per la loro genuina semplicità;
ma quello che più è a loro piaciuto è stato
il fatto di confrontarsi e relazionarsi con
altre ragazze arbëreshe, senza la pretesa
di essere tra le vincitrici.
Frasnitë, “Calabria Festival”
Ç’ka dita 8 njera ndër 12 të gushtit, Frasnitë u mba e trejta edicionë e
“Calabria Festival”-it, e organizuar ka Shoqata “Calabria Festival
Frascineto”, president Antonio La Rocca. Një festë e gjatë, pesë ditësh, ku
muartin pjesë grupe folk jashtë Talljes (Poloní, Spanjë, Dagestan, Armení,
Senegal), grupe të Kallabrjes (grupi folk “Miromagnum” i Murmënes, grupi
folk “Minos” i Sala di Mosorrofa (Rc), grupi folk “I Castruviddari” i Horës,
grupi etnik “Suoni” i Terranova del Pollino-Pz), dhe grupe arbëreshë (grupi
folk “Katundi Joni” i Shën Marcanit-Ta, grupi folk “Arbëria” i Frasnitës).
Gjatë këtyre ditëve u mba edhe një Ekspozitë Llambretash të vjetra, shfaqja
“Calici di Stelle” e organizuar ka Administrata Komunale, dhe Konkorsi
Bukurije “Miss Golden Girl”. Drejtor artistik i Festivalit qe Leonardo
D’Agostino, koreografí të Skollës vallëzimi “Bolero” të Rossella Muscolinos. Moti qe i mirë dhe netët të ngrohta, dhe gjindjat u gëzuan pakund.
Organo dell’Associazione Culturale “Jeta Arbëreshe” di Eianina (Cs)
Direttore Responsabile: Agostino Giordano
Direzione, Redazione, Amministrazione: via G. Marconi, 30 - 87010 Eianina - Purçill (Cs-Italia)
telefax 0981-32539 / 340-8452364; e-mail: [email protected] - http://digilander.libero.it/jetarbreshe
Progetto grafico: Vittorio Giordano
Stampa: AGM srl - Telefax 0981.491957 - [email protected]
Abbonamenti (4 numeri): per l’Italia € 20 (Istituzioni, € 40), Europa e America € 30
Versamenti: sul c.c.p. n. 12994760, intestato a: Associazione Culturale “Jeta Arbëreshe”, 87010
Eianina - Purçill (Cs) o sul c.c.bancario, IBAN: IT26F0887280670000000009621 della Banca di Credito Cooperativo della Sibaritide Spezzano Albanese – 87012 Castrovillari (Cs)
Registrazione: Tribunale di Castrovillari (Cs) n. 4/2001 del 28-12-2001
Articoli, manoscritti e foto, anche se non pubblicati, non si restituiscono.
Il contenuto degli articoli firmati non impegna in alcun modo la rivista.
Tutti i diritti riservati.
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
pagina 4
JETA ARBËRESHE
Aktiviteti i senaturit Vasil Giordano
A. G.
Pas 5 muajsh, mund thuhet se aktiviteti
parlamentar i senaturit Vasil Giordano
(PDL) ka qënë i ndëndur.
29 prill ’08 - Bashkë me të tjerë 75
senatur’ra, nënshkruan një mocion për
zgjidhjen e problemit te pjëhravet të
Napolit, për shpërndarjen e Këshillit
Krahinor të Kampanies dhe për
largimin e presidentit Bassolino.
28 maj - Përpjek sindkun e Rromes,
G.Alemanno, kuj i folën edhe si anëtar i
presidencës i Federatës së Njësuar të
Shtypit Talljan jashtë Talljes (Fusie) dhe
i lypën një selí të nderuar, Rromë; dhe
Alemanno i premton se do t’ja gjënjë.
17 llanar - Bashkë me sen.Caselli,
përpjek për të parën herë presidentin
Silvio Berlusconi. Takimi ngjatet për
pak minute dhe folet mbi problemet e
Talljanvet jashtë Talljes dhe mbi
raportet midis Kanadhaut dhe Talljes;
dhe Berlusconi taksën një vizitë ndë
Kanadhatë, këtu e gjë muaj.
18 llanar - Përpiqet, tek amabasada e
Ottawa-s, me ambasadorin talljan
Gabriele Sardo: atjè ishen mbjedhur
dica eksponentë të bashkësisë talljane,
ndë mes të cilëvet edhe on.Bucchino, të
Pd-ut. Këtu sen.Giordano mban një
fjalim të shkurtër dhe të qartë, çë gjën
dakord edhe parlamentarin e opozitës
Bucchino, ç’i uron qeverisë së
Berlusconit jetë të gjatë (!).
30 llanar - Senati aprovon krijimin e
Komitetit për problemet e Talljanvet
jashtë Talljes, i përbërë ka 10
senatur’ra: të parët janë 6 të zgjedhurit,
dhe sen. Giordano ndër këta.
31 llanar - Komisioni Bilanc i Senatit
pranon porosinë e senaturit Giordano
mbi riformulimin e përbërjes së
Komisionit çë ka dëtyrën të vërtetonjë
kërkesat për kontributet e parashikuara
për Shtypin Talljan jashtë Talljes, me
hyrjen e përfaqësuesvet të Fusie-s, të
Cgie-s dhe të Shoqatavet Nacionale të
Emigrimit.
31 llanar – Sen.Giordano paraqitën një
d.d.l. për rritjen e kontributevet
shtetërorë për Shtypin Talljan jashtë
Talljes. Mbi këtë problem folën aq me
Berlusconin sa me nënsegretaret Letta
dhe Bonaniuti, çë i japën shumë
sigurime.
31 llanar - Paraqitën një d.d.l. mbi
krijimin e Emërtimevet komunalë
origjin’je për ruajtjen dhe vlerësimin e
aktivitetevet
bujqësorë-ushqimorë
zakonorë lokalë.
31 llanar - Bashkë me sen.Caselli,
paraqitën një d.d.l. për anulimin e
taksës vjetore mbi koncesionet
qeveritare për pasaportin për Talljant çë
rrojën jashtë Talljes.
Ndë fund të llanarit - Presidenti
Berlusconi - me anë të senatriçës
B.Contini, përgjegjës të Pdl-ut jashtë
Talljes – ëmëron senaturin Vasil
Giordano përgjegjës të Pdl-ut (Popullit
të Lirisë) në Qendër dhe Verí Amerikë.
2 gusht - Senaturit Vasil Giordano
kumuna e Frasnitës – ku ai u le te
fraciona Purçill – i bën një festë. I pritur
ka një Valle arbëreshe, e organizuar ka
pagina 5
ka Purçilli (Cs)
Dopo cinque mesi, si può dire che
l’attività parlamentare del senatore
Basilio Giordano (PDL) sia stata
intensa.
29 aprile ’08 – Insieme ad altri 75
senatori, sottoscrive una mozione per la
soluzione del problema dell’immondizia
di Napoli, per lo scioglimento del
Consiglio Regionale della Campania e
per le dimissioni del presidente
Bassolino.
28 maggio – Incontra il sindaco di
Roma, G.Alemanno, a cui si rivolge
anche quale membro della presidenza
della Federazione Unitaria della Stampa
Italiana all’Estero (Fusie) e gli chiede
una sede decente, a Roma; e Alemanno
gli promette che gliela troverà.
17 luglio – Insieme al sen.Caselli,
incontra per la prima volta il presidente
Silvio Berlusconi. L’incontro dura
pochi minuti e si parla dei problemi
degli Italiani all’estero e sui rapporti tra
Canadà e Italia; e Berlusconi promette
una visita in Canada, entro pochi mesi.
18 luglio – Si incontra, all’ambasciata di
Ottawa, con l’ambasciatore d’Italia
Gabriele Sardo. Presenti alcuni
esponenti della comunità italiana, tra cui
l’on.Bucchino (Pd), il sen.Giordano
tiene un breve e chiaro discorso, che
trova d’accordo anche il parlamentare
dell’opposizione Bucchino, che augura
al governo Berlusconi vita lunga (!).
30 luglio – Il Senato approva
l’istituzione del Comitato per i
problemi degli Italiani all’estero,
composto da 10 senatori, tra cui i 6
eletti, e il sen.Giordano tra loro.
31 luglio – La Commissione Bilancio
del Senato accetta la raccomandazione
del sen.Giordano sulla riformulazione
della
composizione
della
Commissione che ha il compito di
verificare le richieste di contributi
previsti per la Stampa Italiana
all’Estero, con l’immissione di
rappresentanti della Fusie, della Cgie e
delle
Associazioni
Nazionali
dell’Emigrazione.
31 luglio – Il sen. Giordano presenta
un d.d.l. per l’aumento dei contributi
statali per la Stampa Italiana
all’Estero. Su questo problema parla
sia con il premier Berlusconi che con i
sottosegretari Letta e Bonaiuti, che gli
danno ampie assicurazioni.
31 luglio – Presenta un d.d.l. sulla
creazione
delle
Denominazioni
Comunali di origine per la tutela e la
valorizzazione delle attività agroalimentari tradizionali locali.
31 luglio – Insieme al sen.Caselli,
presenta un d.d.l. per la Soppressione
della tassa annuale sulle concessioni
governative per il passaporto per gli
italiani residenti all’estero.
Fine luglio – Il presidente Berlusconi
– attraverso la senatrice B.Contini,
responsabile del Pdl all’estero –
nomina il senatore Basilio Giordano
responsabile del Pdl (Popolo della
Libertà) in Centro e Nord America.
Edhe Ungra vete ture…shkarë
Vincenzo Straticò
Skruajta njetir herë mbi këtë rivistë e
rrëfìejta storjen e “Motit të Parë”, një
storje shum bellu.
Kit herë diskursi ng’ësht bellu, ësht
një diskurs me pokondrí. Kam fjas të
dizgraxjes çë ra mbi Ungrin: “il
dissesto idrogeologico”* të katundit.
U qeva i pari çë nxuartin ka shpia;
apriesu mua erdhëtin të tjertë. Shpia
ime ng’ish një shpi, ish një pullàs
andiku; i bukur shum. Ka xha katir
vjet, e ësht sembri këtjè, ng’u tund
fare gjë. Ma si ng’u tund aì, ng’u tund
mos mënjerí të bënej gjë pir katundin,
çë vete prap e prap. Shomi kush ja
mban më shum. Vet se shpia ish imja
e katundi ësht i gjithëve.
La Protezione Civile** spëndoj vet
sollde, ma shùm!; e, gjith neve çë na
nxuartin ka shpia, ngë na paguajtin
minu afìtin, si kishin thën se bëjin. U
gjëndtim “bithçar e pa girshí”!...
U e ëndrr sembir shpin time, e
zgjiofem ture qarë. “E kuj ja thua,
Zoti im!” thonej një anxjan të
katundit. Mënjëhere i dispilqinej
gjithëve; nanì e harruan gjith: gjirí,
shok, politikàndra. Gjith!
Agostì, e pe se ë më mir se ngë
shkruanj, u?! Bun’e i vjen edhè
pokondria atire çë djovasjin!
Ma u ‘ndandu jam’e e thom: kush e di
mos i vete pir ndir veshi ndënji shënjti
e tundet gjë!…
Agostì, të dirgonj të fala. Edhè t’it
vullàu Senaturit, çë na mësoj gjithëve
se si bënet ket kjo jet (Rroft sa malet e
Ungris!). Però, pir piaxhír, jipja t’i
djovasinj edhè ai këtò t’katir fjalë.
------------* shkatërrimi / çrregullimi idrogjeolog;
** mbrojtja civile
grupi folk frasnjot “Arbëria”, më se 400
vetë i batojën duart, tek anfiteatri i
skolles “E.Koliqit”, ku sindku inxh.
Mink Braile i kushton një Këshill
Komunal të jashtëzakonshëm. Pas
këshillit – ku marrën fjalen sindku,
asesuret Catapano e Ferrari dhe
këshilltarët Armentano e Tamburi folën edhe sen. Bevilacqua (Fi),
këshilltari krahinor Morelli (An),
sindku i Horës Blaiotta (An), Sindku i
Çiftit, V. Blois, një drejtues të Provincës
së Kosenxës, në ëmer të presidentit
Oliverio (Pd), dhe priftrat e katundevet,
Bellusci dhe Giordano. Pra merr fjalën
senaturi Vasil Giordano: falënderon
sindkun dhe katundet për mirëpritjen,
dhe shfleton pak librin e kujtimevet e
folen mbi 31 vjet çë rroi në Montreal;
rrëfìen si qe zgjedhur kandidat i Pdl-ut e
si mundi llicjunat; e, në fund, çë bëri
ndër të parët muaj si senator. Pas
fjalimit të tij, për nderë të senaturit,
këndoi dhe vallëzoi grupi folk frasnjot
“Të Biltë e Shqiponjes”; e, pas atij,
grupi i njohur ungërnjot “Moti i parë”
këndoi dica vjershe të bukur. Mbrëmja
u mbullí me një Freskim të dhuruar ka
senaturi Giordano.
(ec te faqja 9)
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
ka Ungra (Cs)
ANCHE LUNGRO VA’ SCIVOLANDO
- Ho scritto un’altra volta per questo
giornale e ho raccontato la storia di
“Moti i Parë”, una storia molto bella.
Questa volta l’argomento non è
piacevole, è una cosa piena di tristezza.
Devo parlare della disgrazia che si è
abbattuta su Lungro: il dissesto
idrogeologico del paese.
Io fui il primo a essere cacciato di casa:
dopo di me arrivarono altri, e altri
ancora. La mia non era una casa, era un
palazzo antico; era molto bello, e lo è
ancora. Sono passati già quattro anni ed
è sempre lì, non si è mosso niente del
palazzo. Ma come non si è mosso lui,
non si è mosso nient’altro e nessuno per
fare qualcosa per il paese, che degrada
sempre di più. Solo che la casa era mia e
il paese è di tutti.
La Protezione Civile ha speso tanti soldi,
ma tanti! E a tutti noi che hanno cacciato
di casa non hanno pagato neanche
l’affitto, come era stato detto che si
sarebbe fatto. Ci siamo ritrovati “culo
rotto e senza ciliegie”.
Io sogno sempre la mia casa, e mi
sveglio con le lacrime agli occhi.”A chi
lo dici, Signor mio?”, diceva un anziano
del mio paese. Prima dispiaceva a tutti,
ora se ne sono tutti dimenticati: parenti,
amici, politici. Tutti!
Agostì, hai visto che è meglio che io non
scriva!! Faccio intristire anche coloro
che leggono!
Ma, intanto, io ne sto parlando. Chissà
che non vada nelle orecchie di qualche
Santo e cominci a muoversi qualcosa.
Agostì, ti mando i miei saluti. Anche a
tuo fratello il Senatore, che ha insegnato
a tutti noi come ci si fa strada in questo
mondo. Però, per piacere, promettimi di
far leggere anche a lui queste quattro
parole!
2 agosto – Al sen. Basilio Giordano il
Comune di Frascineto - dove egli è
nato nella frazione di Eianina – riserva
una festa. Accolto da una Valle
arbëreshe, organizzata dal gruppo folk
di Frascineto Arbëria, più di 400
persone lo applaudono, nell’anfiteatro
della scuola “E.Koliqi”, dove il
sindaco ing. Domenico Braile gli
dedica un Consiglio Comunale
straordinario. A conclusione del
Consiglio – in cui prende la parola il
sindaco, il vicesindaco Catapano,
l’assessore Ferrari e i consiglieri
Armentano e Tamburi – parlano: il sen.
Bevilacqua (Fi), il consigliere
regionale F.Morelli (An), il sindaco di
Castrovillari F. Blaiotta (An) e di
Civita V. Blois, un dirigente della
Provincia di Cosenza a nome del
presidente Oliverio (Pd), e i papas
Bellusci e Giordano, parroci di
Frascineto ed Eianina. Prende quindi la
parola il sen.Basilio Giordano:
ringrazia il sindaco e i due paesi per la
bella accoglienza e sfoglia un po’ il
libro dei ricordi e parla dei suoi 31 anni
a Montreal; racconta poi come è stato
scelto candidato del Pdl e come ha
faqe e pestë
JETA ARBËRESHE
La piazza, come lingua
Pierfranco Bruni
poet dhe shkrimtar, ka Sullarënxa (Cs)
I bukuri festivall
Motimadh / Mario Giuseppe Miracco
ka Shën Sofia (Cs
Il tutto non può che conciliarsi con un
valore fondante che è appunto la
lingua.
La piazza è fatta di voci e non solo di
figure. Queste voci sono la vera anima
di un popolo perché si comunicano
emozioni attraverso la lingua, quella
lingua che è il linguaggio della
quotidianità. Tra le minoranze
linguistiche in Italia quella Italoalbanese ha una consistenza di tessuto
culturale
importante.
Infatti
l’elemento antropologico non può
essere mai scisso dalla lingua.
La lingua è già nella propria
dimensione valoriale (e non solo
semantica) un “territorio” umano in
quanto, se esiste ancora e se continua
a sussistere una realtà etno-storica, lo
si deve alla padronanza o meno della
lingua stessa.
Uno degli elementi significativi è dato
dal fatto che le comunità Italoalbanesi non sono culturalmente e
numericamente aggreganti con altre
realtà comunitarie non di ceppo
albanese, altrimenti il rischio della
perdita sarebbe rilevante. Mantenere
intatta una lingua nella piazza, dove le
coincidenze e le combinazioni sono
eterogenee e vivono un passaggio
articolato di linguaggi e di tensioni, è
una sfida. Una sfida del genere va
indubbiamente giocata perché è da
questa sfida che si esce culturalmente
corazzati. Quindi occorre andare oltre
la stessa metafora del tempo-spazio o
della piazza come luogo di una
geografia immateriale.
La piazza è materialità ma è
soprattutto incontro di parlate che
formano la lingua della comunità.
Difendere la piazza con gli echi dei
linguaggi senza perdersi nella
diaspora significa, tra l’altro, tutelare
una storia e una tradizione.
Tutta la cultura Albanese, e non solo
Italo-albanese, è un vissuto di piazza.
Festivalli i bukur, nga vit ndomos njerí ka çë thot, na mbjon një mbrëma pjot
llegrí. Fjala arbëresh, fjala çë nga katund arbëresh për këtej e për atej Agratit,
na mban mend një mot i madh.
Qaca ish pjotë me trimërì; ndë kërkoje një cik me sit te fula, çoje fëmilë të
tërë: zëje me djalin te djepi njera te nana. Këngët gjithë te bukura; atà çë
mirrjin pjes te bashkia çë kish të zgjithë tri më të bukura mënoj, sa t’mbjonij
motin grupe folk, çë simbjet bënij vëllezërim me Shën Mitrin e festivallin, me
këndima e muzik e bukura, mbjuen qacen pjot mëndime.
Sonia e Janari, ndomos janë vjet çë marren pjes te festivalli, kur dalën të thonë
ëmrat e këngëvet çë ngavnjìen, duket se është e para herë.
Janari:«E thua ti, o e thom u? Ma thuaje ndutu ti».
Sonia:«Bën si të parìr, ma e thom u».
Tue u babartur një cik, thon ëmrin këngavet çë ngavnjìan të tretin llok “Shpirti
i jetës” e “Vjersh” (ex aequo): qaca batiren duart, pra një frot trime e vashez
një cik më fort, tue sërritur “bravi, bravi!”.
Di gra përpara mua tue tundur krìet llamdoghen e thojin se këtà kater
nxanxàtra s’din t’e zgjedhen të tretin llokë, pënxò i pari çë del!
Thot ëmrin e këngës çë ngavnjèj të ditin llok, “Një mot i vjeter”, frot trima e
vajza batirnjen duart, tue sërritur “brava, je më e mira!”.
Par të thorë ëmrin e këngës çë ngavnjèi njëzeteshtatin Festivall, jep një
falënderim gjithë atire çë murtin pjes sa t’bin shkojmë kët e bukur mbrëma.
Kur thot ëmrin e këngës, “Ishe një herë”, një të batirtur duar i gjatë, i fortë:
qaca livronij.
Kur u sfillartim t’ikjim, nganjë kish çë thoj. Përpara mua di gra e një burr
bëjin mendim, se te Kënga Arbëreshë s’kin mirrjin pjes ca këndima; një frot
vashëz e trima llamëndonij se Festivalli jonë e pësoj si aì i lëtinjave: atò çë
shom, prir e shomi; duket Festivalli i Pipo Baudit.
“Kush na kutëndon?”, thot një pjak tue pitur një koka-kolë - Arbëreshët sot
duk se duan të ngjallen me këtò karnivallata; u ndomos u mbjaka, mbanj
mendë kët qac pjot trimërì, kur Kullexhi livronij, vashez e trima kët qac e
bëjin të kuqe, me vallje e vjershë; nanì atë çë shomi, prir e shomi nga vit”.
Edhe u kam rëkimin tim. Festivall i bukur, sa të bukur se janë, vendi tënd
është qaca Kullexhit ku edhe guret kanë veshë.
Sonde, mbalë pallkut, pe dí djalë, një vashez e një ghanjùn, më qeshi zëmra:
kënduan me mall; njera alùrtmu luta sperënx sa t’kinë një llok tek të parët tre;
kur s’e gjegja ëmrin, më ranë lloret, te agorà ku trimëria arbëreshe fjuturonij
ndopak mot prap...
Te Kullexhi kulltura na tagjisi me një historì ndrishëm ka lëtinjët, këtje
studimet lëtí bi t’ghijtim te një kulltur shumë më e madhe, pa gharruar
kulltura, të foljat tona pa sillabar: të jeç arbëresh është më shumë, jò më pak.
Sa trimërí arbëreshe këtje u tagjis me fjalë t’urta; nga fëmilë këtjè bëri një bir
t’urtë, t’i ghapej udha e dìert e pëllesve të ndìajtur te shoqëria lëtí. Moti shkoi
e vate u harrua, sot Kullexhi u bë pjak, si Festivali, u bë skllerotìk si
tatëmadhi, edhe djalet nëng duen të venë më, thon se është i tharet, është si i
treti dhe.
Kish t’i çojim një badandë, kur bilt s’kan mot. Janë xha të ghùaja ka të tjerë
katunde çë ven runjen pjeq: thon se këta i mbanjen te pëllëmba dores.
Me mbrojtjen e lartë të Presidentit të Republikës, të shtunën 13 vjesht, në Grotàle
(Ta), tek salla e Kuvendevet Laborator Burano, u paraqit libri i sprasëm i Pierfranco
Bruni-t, “L’Avventura Arbëreshe”. Mbrëmjen kulturore e hapi dhe e koordinoi
Roberto Burano, zëvendës-president i Qendrës Studimesh-Kërkesash Francesco Grisi.
Pëstaj muar fjalën on.Giuseppe Tarantino, ish-kyetar i Shën Marcanit (Ta), i cili foli
mbi librin e P.Brunit, dhe mbi aktivitetin e tij si president i Komitetit Nacional për
Pakicat etno-gjuhësorë të Italisë. Ligjëratën e mbajti drejtori i Jetës Arbëreshe,
Agostino Giordano. I cili foli mbi Arbëreshët, mbi kush janë e ka vijën; mbi krahinën
e Pules, bota italiane më e afërt Shqipërisë, çë pa prë s’afërmi Skanderbekun; mbi
katundet ish-arbëreshë të kësaj krahine, mbi historinë e Carosino-s, ku rron Bruni, po
edhe mbi Shën Marcanin, të vetmin katund ku folet akoma arbërisht. Pra Giordano
foli mbi P.Brunin dhe mbi shkrimet e tij mbi Arbërinë; mbi revistën Jeta Arbëreshe,
mbi ku Bruni shkruajti artikulit çë pëstaj mbjoth dhe i botoi tek “L’Avventura
Arbëreshe”: një libër ku folën aq mbi Arbëreshët sa mbi të tjerat Pakica çë rrojën
nd’Italí, si edhe mbi Mesdhén (Mediterraneo). Një libër çë, në fund të fundit, është një
shprehje malli ndaj Arbërisë.
Pas A. Giordano-s muar fjalën P. Rasulo, prof. në pension i Universitetit të Leçes, i
cili foli mbi aktivitetin letrar të shumanshëm dhe me vlerë të P.Brunit. Pra, jashtë
programit, muar fjalën P. Bruni, i cili falënderoi A.Giordano për ligjëratën e tij
interesante dhe të pranishmit, të kulturuar dhe të qetëm. Mbëllijti punimet R. Burano.
Sotto l’alto patrocinio del Presidente della Repubblica, sabato 13 settembre, a Grottaglie
(Ta), nella Sala Convegni Laboratorio Burano, si è presentato l’ultimo libro di Pierfranco
Bruni, “L’Avventura Arbëreshe”. La serata culturale è stata aperta e coordinata da Roberto
Burano, vicepresidente del Centro Studi e Ricerche F.Grisi. Poi ha preso la parola l’on.
Giuseppe Tarantino (Fi), ex-sindaco di S. Marzano (Ta), il quale ha parlato del libro del
Bruni, che ha molto ben operato anche come presidente del Comitato Nazionale per le
Minoranze etno-linguistiche d’Italia, specialmente per S. Marzano. La relazione è stata
svolta dal direttore di Jeta Arbëreshe, Agostino Giordano. Il quale ha parlato sugli
Arbëreshë: chi sono e da dove vengono; sulla regione Puglia: la terra italiana più vicina
all’Albania, che ha conosciuto Skanderbeg; sui paesi ex-arbëreshë della regione, sulla
storia di Carosino – dove vive P. Bruni – e su S. Marzano, il solo paese del tarantino dove
si parla ancora arbëresh. Poi Giordano ha parlato di P. Bruni e dei suoi scritti sull’Arbëria;
sulla rivista “Jeta Arbëreshe”, su cui Bruni ha pubblicato i suoi tanti articoli, che poi ha
assemblato ne “L’Avventura Arbëreshe”: un libro dove parla tanto degli Arbëreshë quanto
delle altre Minoranze d’Italia, come anche del Mediterraneo. Un libro che,
fondamentalmente, resta un atto d’amore verso l’Arbëria.
Dopo A. Giordano ha preso la parola P. Rasulo, prof. in pensione dell’Università di Lecce,
il quale si è dilungato sulla multiforme attività letteraria di P. Bruni. Fuori programma,
infine, è intervenuto brevemente P. Bruni, che ha ringraziato A. Giordano per la sua
interessante relazione e i presenti, colti e silenziosi. Ha chiuso i lavori R. Burano.
La piazza non è soltanto il luogo (o un
luogo) dell’incontro. Nella cultura
italo- albanese costituisce il raccordo,
come in molte culture contadine, tra il
concetto vero di tempo (ovvero
l’alzata e la ritirata) e quello di spazio
(la piazza come slargo, ovvero come
spiazzo). L’alzata è la metafora
dell’alba. E la ritirata coincide con
quella del tramonto. Il mondo italoalbanese non è fatto di città. Anzi non
ci sono città ma ci sono paesi e i paesi
rappresentano
il
territorio.
Definiscono un territorio. D’altronde
l’insieme dei paesi ha dato vita a delle
comunità, le quali delimitano, non
solo in forma etimologica, quella che
abitualmente si chiama Arbëria.
Ebbene, l’Arbëria non è un territorio
in sé ma è l’insieme delle comunità
che si esprimono attraverso il paese.
Ovvero il termine “Katund” è già di
per sé una metafora, a volte assillante,
che non solo non coincide con la realtà
strutturale e urbanistica di una città,
ma si caratterizza proprio grazie ad un
modello di architettura che coincide
nel rapporto paese-piazza, il paese ha
il suo vicinato che è l’asse intorno al
quale si muove il vissuto di una
determinata realtà. Ma il vicinato
(gjitonìa) non è la piazza come
modello emblematico.
La piazza è il portato di tanti piccoli
vicinati che si definiscono nella
parlata. È in piazza che la cultura
Italo-albanese trova la sua esperienza,
la sua tradizione, la sua continuità. Ed
essendo una storia prevalentemente
pastorale-contadina, la cultura Italoalbanese si riconcilia con il tempo
(perché avviene, nella piazza, un
incontro di storie e si trasmettono
esperienze che non sono solo di una
determinata comunità) e con ciò che
abbiamo chiamato spazio, perché in
esso subentra la riconciliazione, se si
vuole antropologica, del fare nella
giornata e dell’accaduto.
faqe e gjashtë
Kuvendi i Grotàles
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
pagina 6
JETA ARBËRESHE
Festivali i XXVII i Këngës Arbëreshe
(Shën Mitër (Cs), 23 gusht 2008)
E para e klasifikuar: ISHE NJË HERË
Fjalë: Demetrio Luzzi e Pino Cacozza; Muzikë: Nikola Bellucci ed Ernesto Iannuzzi
Arranxhime muzikore dhe orkestrim: Aleksander Paloli;
Këndojnë: Ernesto Iannuzzi, Pino Cacozza e Jessica Novello
Ishe një ditë e dielli ish i fort
një dallanishe këndoni pa rëçet
një paser çivoni biltë te një fole
e gjella ish pjot me hare të vërtetë
Oj kur ti ike pa thënë një fjalë
te shpirti një hell më thajti me vaj
tek zëmra u qandua e thell më shpoi
si kam e bënj t’e nxiri këtë gozhd
Oj bir’i tatës, thuame si qe
thuame çë je bën, thuame ku je…
U jam tek zjarri kur ke tëtim
jam pupagjeli çë ndë mes grurit rri
u jam te një garofull mbal te një ballkun
u jam tek lumi çë te dejti çon gjum
Oj ta, mos qaj, mos më vajto
u jam tek ajri çë të shutaren lotët…
Çë dita të bukura qenë ato bashkë
kur nata na mbjidh gjithë te një shtrat
e vejim e vijim çdo vit ndë katund
me një paqe aq e madhe pa lotë e pa fund
Sa ëndrra më shkonjen përpara këto sy
të shoh gjithparu e kudo jam e rri
të shoh e të qeshi si bënja nga herë
pra loti ndër faqe më këputen harenë
Oj bir’i tatës, thuame si qe
thuame çë je bën e thuame ku je
U jam tek zjarri kur ke tëtim
jam pupagjeli çë ndë mes grurit rri
u jam te një garofull mbal te një ballkun
u jam tek lumi çë te dejti çon gjum
Oj ta, mos qaj, mos më vajto
u jam tek ajri çë të shutaren lotët…
Ishe një herë…
C’ERI UN GIORNO - C’eri un giorno e il sole era forte / una rondine cantava senza
riposo/ un passero cibava i figli in un nido / e la vita era piena di gioia vera / Quando
te ne sei andato senza una parola / una lancia nello spirito mi ha inaridito / al cuore
s’è piantato e mi ha trafitto / come dovrò fare per togliere questo chiodo / Figlio
mio, dimmi com’è stato / che cosa stai facendo, dimmi dove sei...
Io sono nel fuoco quando hai freddo / sono il papavero in un campo di grano / io
sono in un garofano su un balcone / sono nel fiume che al mare trova quiete / Papà,
non piangere, non piangere per me / io sono nel vento che ti asciuga le lacrime...
Che giorni belli abbiamo trascorso insieme / quando la notte ci accoglieva tutti in un letto
/ e andavamo e venivamo ogni anno in paese / con una pace immensa senza pianti e senza
fine / Quanti ricordi mi passano davanti agli occhi / ti vedo ovunque e dovunque io mi
trovo / ti vedo e ti sorrido come facevo sempre / e poi il pianto mi spezza la gioia / Figlio
mio, dimmi com’è stato / che cosa stai facendo, dimmi dove sei...
Io sono nel fuoco quando hai freddo…
C’eri un giorno...
E dijta e klasifikuar: NJË MOT I VJETËR
Fjalë: Maria Antonietta Marcovicchio; Muzikë: Angela De Rosis
Arranxhime muzikore: F.lli Scaravaglione; Këndon: Maria Antonietta Marcovicchio
Mbullinj sítë e ca herë mendonj
një mot i vjetër çë vete kërkonj
te një përrallëz e bukur çë mëma rrëfìen
e ku pa udhë u vete birem pjot me mall!
E më dhezet mbrënda një ethe si zjarr
kur ka dritsora më hapet si një lule
një gjitoni pjot trëndafile
e ëndërra t’ëmbëla çë më dhezen si ar!
E tillarjete pjot me kullure
llunxole të ndëjtura e gurë
ku i lodhët ulej një kriatur
grua të bukura e andonjë burrë
Një dhe pjot gaze me fantazi
sprënxa të nëmura Zonja Shën Mëri
e një qiell e kaltër çë më nëng pe
çë sill ndër zëmër paq e hare.
Sot hapënj sitë e vete e shoh
një dhe i ri çë nëng dua të rronj
më ca kullure të zbardhura
e gjindjat çë pënxarnjen vetëm për ata!
Moti i vjetër nëng ish vet mot
ma një mall çë dhezej mbrënda te sytë
e të jip nga dita më e mirën dritë
ti ishe lule, lulja më e bukur oj nga ditë!
E gaze të shprishura ndë vinele
ka hjeza e qëlluar një maçarele
e pjeq pa vjeçe e pjot fuqi
nganonjën motin me fantazi
Sa jetë çë dil ka ata duar
tue shurbier e tue qanduar
një mot i vjetër çë puru se shkoi
u e kam te zëmra e maj më ndërroi!
UN TEMPO ANTICO - Chiudo gli occhi e alcune volte ricordo / un tempo antico
che va a cercare / in una bella favola che mamma racconta / e dove senza strada mi
perdo pieno di sentimento / E mi si accende dentro una febbre come il fuoco /
quando dalla finestra mi si apre come un fiore / un vicinato pieno di rose / e sogni
dolci che mi si accendono come oro / E il telaio pieno di colori / lenzuola stese e
pietre / dove stanco si siede un bambino / donne belle e qualche uomo / un mondo
pieno di risa con fantasia / dovere speranze Madonna mia /e un cielo celeste che non
ho visto più / che porta nel cuore pace e gioia / Oggi apro gli occhi e vedo / un
mondo nuovo dove non voglio vivere / con colori sbiaditi / e gente che pensa solo
a se stessa / Il vecchio tempo non è solo tempo / ma un sentimento che mi si accende
negli occhi / e dà ogni giorno la migliore delle luci / tu eri un fiore, il fiore più bello
ogni giorno / Le risate risuonano nei vicoli / all’ombra dorme un gattino / vecchi
senza età e pieni di vita / ingannano il tempo con fantasia / Quanta vita si
sprigionava da quelle mani / lavorando e piantando / un tempo antico che pure se
passato / ce l’ho nel cuore e mai mi ha cambiato
pagina 7
E trejta e klasifikuar: SHPIRTI I JETËS
Fjalë: Letizia Aita; Muzikë: Egert Pano; Këndojnë: Letizia Aita dhe Egert Pano
Ecënj i vetëm udhë e udhë,
e nëng shoh mosnjeri
ruanj prapa e nëng është mosnjeri
jam i vetëm me vetën time
Bora një pikë lot tek deti
ndëse një ditë u e gjënj
bëhem një burr më i ri, bëhem një burr
me mirësi
bëhem një burr u për ti
E ndëlgova pse bëra shumë gabime
e ndëlgova se moti shkon karrera
e ndëlgova se jam si një eklips
çë shkon një herë nga një qind vjet
ture vrëjtur shpirtin e jetës
Nani qanj pse doja të prirësha vet tek
vetja ime
íll çë bie shpirtin im dritëson
zëmra ime rrjedh gjak e nëng do të dirë më
gjellën
kur luftat time më të mbrëndshme tradhtojnë
vetëm time
Të harrosh jetën
është mendim shumë i rëndë
Të harrosh pranverën e bukurisë
është një mendim fantastik
Doja të harroje
të mos të dije këtë sëmundje
qe të gërrín njera në fund tek shpirti
doja t’ish ajo të vritej e jo ti
Pse gjella është si një shpatë
e shkëlqyer çë hapen errësinë
ture dritësuar shpirtin e jetës
e ajo pikë lot tek deti
u bashkë me ti e gjeta…
Nani zëmra ime rilinden
tek një jet’e re
ajo jetë e re pa errësi
íll që bie dritëson shpirtin im
dritëson shpirtin e jetës…
Ecënj i vetëm udhë e udhë,
e nëng shoh mosnjeri
duket se nëng është mosnjeri
pse jam u në jetën tënde…
LO SPIRITO DELLA VITA - Cammino da solo lungo la strada / senza vedere nessuno
/ mi volto indietro e non c’è nessuno / sono da solo con me stesso / Ho perso una lacrima
di pianto nell’oceano / se un giorno dovessi ritrovarla / diventerei un uomo rinato, un
uomo benevolo / diventerei un uomo per te / E mi pento perché ho commesso molti
errori, / perché il tempo passa troppo velocemente, / mi pento perché sono come un
eclisse / che passa una volta ogni cento anni / annuvolando lo spirito della vita / Adesso
piango perché vorrei ritornare da me stesso / e la mia anima far risplendere da quella stella
cadente / Il mio cuore sanguina e non ne vuol più sapere dell’anima / quando le mie
guerre più interne tradiscono il mio essere / Dimenticare la vita / è un pensiero molto
pesante / Dimenticare la primavera della bellezza / è un pensiero assurdo / Vorrei che tu
dimenticassi / che non sapessi di questa malattia / che ti graffia fino alla fine dell’anima
/ vorrei che fosse lei a sparire e non tu / Perché la vita è come una spada lucente / che
distrugge l’oscurità, / splendendo allo spirito della vita / e quella lacrima nell’oceano / io
ritrovo insieme a te / Adesso il mio cuore rinasce / in una vita nuova / quella vita nuova
senza oscurità / stella cadente illumina la mia anima / illumina lo spirito della mia vita /
Cammino da solo lungo la strada / senza vedere nessuno / sembra che non ci sia nessuno
/ perché ci sono io nella tua vita....
E trejta e klasifikuar: VJERSH
Fjalë: Francesco Scaravaglione; Muzikë: Cosimo, Francesco e Damiano Scaravaglione
Arranxhime muzikore: Franco Berlinghieri
Këndojnë: Cosimo, Francesco, Damiano Scaravaglione dhe Emiliana Oriolo
E gjegjinj kur vjen ka qaca e vjetër
si një nele hipet e dal e dal më mbulon…
më merr zëmrën e fortë më shtrëngon
si i magjepsur u qëndronj te një mument…
E bëhem si një djalë
i mbazëmartur pa një fjalë
i mbitur te një magji
ku më siell vetëm ti!
E kur mbullinj sítë më dhezet drita
shoh motin çë më priret e shkon prapa
e gjënj burra të pitura e Tata
e u ndëmest i marrur sísh vet’e këndonj:
“Mirre ti! E zë u!
Mos më dil përpara kështu…
E ku vate moti i parë
pjot me fantazi e ar?...”
Vjersh! Vjersh!
Vjen ka vinela, hipe lart ka shpia
e si një mirakull
mbjohet gjitonia
me një milë nota si kur vinjen ka bota e Arbërisë!
Oj më! Oj më!
Ti nëng e di se më mbjohet zëmra me hare
se u sho mbrënda te një vjersh
rrënja çë më lidhen me një frymë te një
shesh, te
ki shesh, te ki shesh!
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
Oj më! Oj më!
Ma kam një angim te stomahji çë nëng di
ç’është
më siell mërzi kur një qetësi
mbullin derën e vjen e shuan gjithse,
gjithse, gjithse!
E gjegjinj i qëlluar mbrënda te shtrati
e jashtë nata duket më e zezë
kur hëna më llambarisën si bora
më hin si avull mbrënda te dritësora…
E bëhem si një djalë
i mbazëmartur pa një fjalë
i mbitur te një magji
ku më siell vetëm ti!
Vjersh! Vjersh!
Më sjell mall njëjt vasharele
e një buz ku birem e fshehur te një vinele
e sí të madhëra ku shoh fatin tim
Si bënj u sot pa më presë
njera çë vjen hera ç’u kam vdes
te një vjersh, te një vjersh!
E të shoh çë hipe ka një vinele si një lumë
i thartë çë më thotë se neser menat
mund bireç si një Tat
e mbrënd’ te zëmra ka një mërzi
se qëndron vet pjëhë të zi
ti Vjersh!
faqe e shtatë
Kur martohshin më parë
KULTURË POPULLORE
Nicola Alfano
nga Shën Pali (Pz)
Kur martohshinë më parë nëk ishë si ni.
“Kur ishim na - rrëfian një plak - e zëjnë tetë ditë e bëjn fest e divirtirshin gjindja; e
zëjn çë të hënen e ngrëjn brumit se kish bëjn tarallet e sullu sa këndojn, bëjn balle,
luajn e divirtirshin, oj Djo sa divertimente! e zëjn gjith javen e nuses e divirtirshin.
Prana dìallen bëjn festen, martohëshin e atë ditë ishë ndrishe.
Prana e zëjn javen pas, e të hënen luajn njeter herë tek dhëndri e divirtirshin gjindjatë;
prana, të marren, i mbidh jëma, i mbidhë jëma nuses e bëjn trìasen e mbidh të bilen,
dhëndrin edhè mbidh kumbaret, e bëjn fest dhe të marren. Psana vinej e dìallja e të
diallen nusen kish t’e qellnej e vjehra më klish, të ulej tek lloku; shè se kur gjë thot:
‘këtu më qelli ime vjeher’ e bëjn njeter her fest. E zëjn tetë ditë, pesëmdhjet ditë e
bëjn fest nga ditë.
E prana mumendin çë prisin më shum ishë të shtunen mbrëma. Të shtunen mbrëma
zëjn krushqit, gra o burra çë ishin, e vejn e këndojn tek dera nuses, këndojn atjè,
këndojn ndëper katund ka do shkojn: shkojn tek dera jote e të thojn një kund tij, tek
dera ime e më thojn një kund mua.
E di kur ja kishin zën krushqit e ishin pir katund e shkuan tek dera “Marqònravet”,
tek rij ndrikulla Ruzinë Garrubes nì, e ahiera ishin plakazit e ishë e vjehëra dhe i
shoqi: jo, i shoqi kish vdekur, ish sullu mote Rozëmarìaja e u kish bërë plakez plakez,
e burra ishin shum e vejn tue kënduar. I thà tata: “Ni ke t’i këndonjem Rozëmarìes”,
e i kënduan Rozëmaries. E i thà: ‘ Rozëmarie, u bëre plak,/ bilicë rite gjasht o shtat:/
kush suldatë e kush një çitatë/ e ti më qindrove zbinduratë”.
Proverbe dhe Idiomatizme të Mashqitit
Giuseppe Chiaffitelli
ka Mashqiti (Pz)
- Pështuan qetë ta sanaj, sono fuggiti i buoi verso il fieno. Si dice quando si vedono
i golosi buttarsi a capofitto a mangiare.
- Kur tjetër nëng ke ma një plake vete fle, quando altro non hai, ti corichi con una
vecchia.
- Ka t’i losat si dhëborë!, Gli si deve sciogliere come neve! Maledizione (nëma) a chi
non debba godere di una proprietà non sudata.
- Bukë e verë e vë (shtron) trìesën, Pane e vino e metti tavola. Con l’essenziale puoi
nutrirti e saziarti.
- Shesmi diellin e bjemi hënxan, Vendiamo il sole e compriamo la luna.
Shiti gajdhurin e bleu samarin, Ha venduto l’asino e ha comprato il basto
Shiti dheun e bleu parmendan, Ha venduto la terra e ha comprato l’aratro
Evviva il buonsenso!
- Arrù breshëri e monostrofi!, E’ arrivata la grandine e il temporale! Dicesi di chi è
irruento e distrugge tutto.
- Ora pro nobis – Mirr pelan e ec e potis, Ora pro nobis – prendi la giumenta e và ad
abbeverarla. Modo scherzoso per comandare ai ragazzi un certo lavoro.
- Ti ha (ble) një e u di, Tu mangi (compri) uno ed io due. Gara a chi distrugge di più.
- Ndë nga gur çë gjen vë këmben mbí, shket e vete (bie) përdhé, Se su ogni pietra
che trovi metti il piede sopra, scivoli e cadi per terra. “Sedare, sopire – sopire,
sedare!”, come raccomandava il conte zio di manzoniana memoria!
- Derdhan lardtë (turrestë) nga parathirja, Getta il lardo (i soldi) dalla finestra. Detto
di chi ha tanto e lo spreca; o, ironicamente, di chi non ha proprio niente.
- Ma turrestë bë t’blesh edhe tatën e mëman, e shohën edhe ata pa sí, Con i soldi puoi
comprare finanche il padre e la madre, e possono vedere anche i ciechi. Potenza del
vil metallo!
- Këmill, këmill, këmill, gjithënjarí (nganjarí) ta shpia tij, Chiocciola chiocciola
chiocciola, ognuno a casa sua. Saggio invito a ritirarsi a casa propria.
- Arrù murçunia… arrù luga mutit, E’ arrivato il pitale…è arrivata la pala (il mestolo)
dello sterco. No comment. E’ il massimo del disprezzo.
- Më mirë të rritësh një derk sa të biltë, përçë, shkuar mot-mot, a vret e a ha, Meglio
crescere un porco che i figli, perché, trascorso un anno lo uccidi e lo mangi. Amara
considerazione di chi viene colpito dall’ingratitudine dei figli.
- Derku rron mot-mot, po i krështeri jo!, Il porco vive un anno ma il cristiano
(l’uomo) no. Saggio invito ad agire rettamente e mantenere fede alla parola data
(besa), perché la vita è lunga e può riservare sorprese.
- Pe kurrë ghajdhurët meshkul ma pullarin pas?, Hai mai visto gli asini maschi col
puledro appresso? Invito un po’ maschilista affinché ognuno svolga il suo naturale
ruolo.
- Isht dhuru si pluar mali, E’ lento come vomere di montagna, Detto di chi, per sua
natura, è tomo tomo
Një përrallë
Një hërë ish’ nj’gra çë ng’kish
bihj. Nj’mbroma i shoqi i pru ka
jashta nj’thes i pjot me qiqra.
Kute i qëruer, graja thehj:
ng’mund e kisha nj’bijë!”; e gji
te nj’herë, gjegjin fjal; vu vesh e
tha: “Kush oshtë?” Hapin
grushtin të pjot me qiqra e shegh
se nj’qiqrarele tundehj e thehj:
“Jam u, jam u!”. E graja i
thotë:”kush ti! Si quhe?”.
“Quhem qiqrarela, mos më zie!
Më do mua pë bijë!”. Graja hretë
të shoqin e i thotë: “Çë ke bon
mir se më ke prun kto qiqra: vrej
ç’nani kemi nj’bijë! Nj’qiqrarele
fjet e do të jetë bija jon!”. Graja,
i shoqi e Qiqrarela qeshnjin ka
harea.
Nga dita burri vehj jashtë, vohj
qiqrarelen te veshi i ghariurit sa
mos t’bihj e sa të rrihj mo mir.
Kur rrojin jashtë, e vohj te
nj’fjetë lakri o sip grurit. Nj’ditë
o qasu nj’lopë e jati, kur e ka
par, ka iku ka ndodehj e e ka
pruzue, pse trombehj se lopa
mund ja hahj.
Nj’ditë jati kish’ vatu jashtë pa
gharjúr e kish’ harrue të
hrongurit mbronda. E shoqa
ng’dihj si ke t’bohj e me kuti
mund ja trëgohj.
Qiqrarela i thotë: “Ma, vete u e
ja bìe, dhil të hrongurit te
gharjuri, vum te veshi e om
nj’hegh.” Te udha gjindjet
shihjin këtë ghariúr vet e thejin:
“Vreni ç’ oshtë i bukur e oshtë
vet! Nanì e marrmi!”
Përqeqehj Qiqrarela: “ Ng’o vet,
jam u bashkë! Dhe qaseni ju e
mpighari me këtë hegh!” Kur rre
jashtë, jati i del përpara me hare.
Mbromin, kur rronjin bronda,
Qiqrarela rrfien ata ç’thejin
gjindjet kur shihjin ghariùrin vet
e si ajo përqeqehj. Jati e joma
mbiojin sit me lota ka harea, pse
kishin nj’ bijë ç’ i dehj mir.”
(1 – ka më)
faqe e tetë
Qiqrarela
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
Vittoria Oliverio
ka Shën Kolli (Kr)
C’era una volta una donna che non
aveva figli. Una sera il marito gli portò
dalla campagna un sacco pieno di ceci.
Sbucciandoli, la donna diceva:
“Potessi avere una figlia!”, e ad un
tratto sente delle voci; fece attenzione
e disse: “Chi è?”. Apre il pugno pieno
di ceci e vede che un cece si muoveva
e diceva: “Sono io, sono io!”, e la
donna dice “Chi tu! Come ti chiami?”.
“Mi chiamo Qiqrarela, (piccolo cece),
non mi cucinare! Mi vuoi per figlia?”.
La donna chiama il marito e gli dice: “
Come hai fatto bene a portarmi questi
ceci! guarda, da oggi abbiamo una
figlia! Un cece parla e vuole essere
nostra figlia!”. La donna, il marito e
Qiqrarela ridono felici.
Ogni giorno l’uomo andava in
campagna e metteva la figlia
nell’orecchio dell’asino per non
cadere e per farla stare meglio.
Quando arrivavano in campagna la
metteva sopra una foglia di cavolo o
sopra il grano; un giorno si avvicinò
una mucca e il padre, quando la vide,
corse da dove si trovava e la allontanò
perché aveva paura che la mucca
potesse mangiarla.
Un giorno il padre era andato in
campagna senza asino e aveva
dimenticato il mangiare a casa.
La moglie non sapeva come fare e con
chi poteva mandarglielo. Qiqrarela le
dice: “Mamma, vado io e glielo porto,
lega il mangiare all’asino, mettimi
nell’orecchio e dammi un punteruolo”.
Per la strada la gente vedeva questo
asino da solo e diceva: “Guardate
com’è bello ed è solo! Adesso lo
prendiamo”. Rispondeva Qiqrarela
:”Non è solo, ci sono io insieme a lui!
Se vi avvicinate, ve lo infilo con
questo punteruolo!”. Quando arriva in
campagna, il padre gli va incontro
felice. La sera, quando arrivano a casa,
Qiqrarela racconta quello che diceva la
gente quando vedevano l’asino da solo
e come lei gli rispondeva.
Il padre e la madre riempivano gli
occhi di lacrime dalla felicità, perché
avevano una figlia che li voleva bene.
Il Vangelo
tradotto in arbëresh
da
zot Emanuele Giordano
Supplemento a
“Jeta Arbëreshe”, 50/2006
230 faqe
cm 14x19
€ 10,00
pagina 8
JETA ARBËRESHE
Seminari i Prishtinës
(18-29 gusht)
Nën drejtimin e prof.dr.Imriut Badallaj, Seminari XXVII ndërkombëtar për gjuhën,
letërsinë dhe kulturën shqiptare, mbajti punimet e tij, në Prishtinë, gjatë periudhës 1829 gusht. I pari Seminar në Kosovën e pavarur: një rast i jashtëzakonshëm, historik.
Gjatë Seminarit u kanë mbajtur Kurse të gjuhës shqipe (tre nivelesh), Ligjërata mbi
probleme të ndryshme, një Tryezë mbi E.Çabej dhe Migjenin, Referime çdo pasdite.
Sesionet shkencorë u mbajtën ditët 28-29 gusht. Sesioni i gjuhësisë ka pasur për
temë: Shqipja në rrjedhat e globalizimit; ndërsa Sesioni i Letërsisë ka pasur për
temë: Kosova dhe letërsia shqipe. Arbëreshët çë mbajtën kumtesa kanë qënë:
I.C.Fortino (Kosova në poezinë e Zef Skiro di Maxhos), K.Zuccaro (Kosova në një
përmbledhje poezish të pabotuara të Zef Kakocës), A.Giordano (Kosova në poezinë
arbëreshe). Referime kanë mbajtur edhe M.Massaro (Sportelet gjuhësore tek
arbëreshët e Italisë) e Costantina Florio (Përralla arbëreshe nëpër mote). Kanë
mbajtur ligjërata, referime dhe kumtesa edhe këta bashkëpuntorë të Jetës Arbëreshe:
Imri Badallaj (Italo-arbëreshët dhe gjuha e tyre), Rexhep Ismajli (Çabej për
prejardhjen e gjuhës shqipe), Tomor Osmani (Tradita e shkrimit të shqipes në Verí
dhe roli i saj në Kongresin e Manastirit), Bardh Rugova (Trendet e globalizimit dhe
gjuha e gazetave në Kosovë), Edmond Çali (Krijimtaria për Kosovën e Kasem
Trebeshinës - pjesë përbërëse e sistemit të veprës së tij letrare). Me shumë interes
kanë qënë kumtesat e Kolec Topalli-t (Për gjenezën e nyjave të prapme të gjinisë
mashkullore) dhe të Rexhep Qosja-s (Prania dhe mungesa e Kosovës në letërsinë
shqipe). Citojmë edhe kumtesat e Lumnije Kadriut (Disa veçori kulturore të
shqiptarëve të Kosovës në romanin “Lumi i vdekur” të Jakov Xoxës) dhe të Evalda
Paçit (Mbi disa regjistra gjuhësor të prekur më shumë nga globalizmi në shqipe).
Gjatë Seminarit, u mba një vizitë në Bibliotekën Kombëtare e Universitare të
Kosovës dhe në Muzeun Etnografik, dhe një Vizitë nëpër Kosovë. Shumë i
rëndësishëm dhe prekës takimi i Seminaristëvet me Presidentin e Kosovës, Fatmir
Sejdiu. Mbyllja e Seminarit, si Hapja, ka qënë solemne. Darka lamtumirëse ka qënë
më madhështore se zakoni, te një sallë fort e bukur; me muzika moderne dhe etnike,
dhe të gjata vallëzime shqiptare.
Aktiviteti i senaturit Vasil Giordano
(vjen ka faqja 5)
1 shënmiter – I presndartur ditën 31
llanar, d.d.l. i senaturit Giordano mbi
“Kontribute për Shtypin Talljan jashtë
Talljes” do t’jetë i diskutuar ka
Komisiona Punë Kostitucjonale i
Senatit; mund të japën këshille
Komisionat Punë të Jashtme dhe
Bilanc.
Për Senatorin tonë
Katundi jonë ç’i èrret ish
sot na u çel një madhe dritë!
Katundi jonë nanì ë dritë pjot:
kemi një Senator Purçulot!
Këtu na erth ç’na u mbjothtim
kët Senator kem e nderomi,
me urime kem e mbjomi!
“Mir se na erdhe” na i thomi,
bashk duert i batomi,
edhe lule kem i shllomi.
Sa bëre pendat e u çove,
ndër duar kësaj mëmë i fjuturove:
llargu shumë vajte fernove
ma pjot kulturë e urtësí u mbjove.
Pra Montreal
me një vashez të bukur u martove;
po mëmen tënde maj harrove.
Besen ti ja dhe, kur ike,
se ngaçik vije e e shihje.
Kur të djovastin Senator,
nutixja mëmës i arrivoj.
Ka pak shëndet
ma erth e t’pa Rromë:
hapi kraht e të braçarti,
pra e mundi laku e u vu e qajti.
pagina 9
vinto le elezioni; e infine la sua attività
parlamentare nei primi mesi da
senatore. Dopo il suo discorso, in suo
onore, ha cantato e ballato il gruppo
folk frascinetese “I Figli dell’Aquila”,
e poi si è esibito l’affermato gruppo
lungrese “Il tempo antico”, con alcuni
famosi vjershë. La serata si è conclusa
con un Rinfresco offerto alla
popolazione dal sen.Basilio Giordano.
1 ottobre - La proposta di legge del
sen. B.Giordano, sulle “Provvidenze a
favore
della
Stampa
Italiana
all’estero”, da lui presentata in data 31
luglio scorso, è stata assegnata alla
Commissione Affari Costituzionali del
Senato; competenti a dare pareri
saranno le Commissioni Affari Esteri e
Bilancio.
Për kët rrigall të math ç’i solle
edhe vitrat ti ja shtove;
tha: “Kët bir drit pjot
m’e dergoj Inzot.
Qeve i qanduar e ke t’lulzosh,
shum rrënjë ke të shëllosh
edhe katundin s’ke t’harrosh.
E u si mëmë të bekonj,
se kët mundësí çë ke sot
bashkë me tij ka të rronjë”.
Të Biltë e Shqiponjes janë e
pënxojen
se Montreal kan vijen të t’gjëjen,
gëzim e këndime duan të të sjellen:
Arbërinë, Shqipërinë, Italinë!
Me shumë urime nanì u t’lë:
pra, ndë vijen ata,
të dërgonj thënë më gjë!
Lucia Amato (ka Purçilli)
Binjakëzim Kazallveq-Zhur
Me datën 5 të muojit të xhunjit
2008, Bashkia e Kazallveqit ka
aprovuor kërkesën e Kryetarit të
Zhurit (Kosovë) të xhemellohëshën,
jo vetëm pë të shtrëngojnë më
shumë lidhjet gjaku dhe miqësie
midis popullit arbëresh e shqiptar,
po edhe pë të shkëmbejnë një mbi
tjetër përvoja dhe njohuri të
konsoliduora në çdo fushë të
aktivitetit njerzor.
Republika e Kosovës ka marrë
pavarësinë me datën 17 Shkurt 2008
e, si Shtet i ri, ka nëvojë të
ngavnjenjë çdo këshill në gjithë
segmentet e jetës administrative,
kulturore dhe ekonomike, po edhe
një mundësí pùnie për rininë të
Zhurit.
Festa e xhemellaxhit u mba të
enjtën 25 Shtator, në sallën e
këshillit të Bashkisë së Kazallveqit,
me një mbledhje të bashkuar e me
gjithë Këshilltarë të vëndit e të
Zhurit, çë vetëm menaten kishën
arritur në Italí.
Salla ishi plot me gjindje: ishën
kryetarët e bashkive t’atje prëzë
edhe Sinku arbëresh të Rrurit cë
mori edhe fjalën.
Profesori dr. Italo Fortino erdhi nga
Universiteti i Napulit pë të nderoji
xhemellaxhin midis Kazallveqit e
Zhurit dhe kujtojti shkrimtarët dhe
poetët kosovarë çë kanë lulëzuor
dheun e tire.
Bashkë me Delegaciunën Zhurjane
ka ardhur edhe zoti Imri Badallaj,
zhurjan, prof. i gjuhës shqipe në
Universitetin e Prishtinës, çë ishtë
edhe Presidenti i Komitetit për
xhemellaxhin Kazallveq-Zhur.
Ai, bashkë me prof. Mario Massaro
nga Qefti, përgjegjësi i Sportelit
gjuhësor të Kazallveqit, ka shtitur
për realizimin e punës. Kryetari i
Zhurit i ka dhuruor Kryetarit të
Kazallveqit dy veshje kombëtare
shqiptare, një mashkullore e një
femërore, flamurin e Republikës së
Kosovës dhe të Shqipërisë e një
djep drurje në shenj rritjeje dhe
zhvillimi ekonomik dhe njerzor.
Delegaciuna Kosovare dëftojti me
kryelartësi kostumet çë ka dhuruor.
Edhe Kryetari i Kazallveqit, dr.
Michele Boccamazzo, me shumë harè
i ka dhuruor kollegut të Zhurit një
bukur kuadër me pamjen e Katundit.
Një vajzë nga Zhuri, Theranda, kishi
ngrah një të veshurit kombëtar e
gjithë e varejën pë sa ishi e bukur.
Qytetarët e Kazallveqit i kanë bëjtur
një mirëpritje shumë të ngrohtë dhe
i kanë shoqëruor për gjithë motin
çë ata u mbjetën te katundi.
Mysafiret u mbjetën në Kazallveq
njera të djelë 28 Shtator, pas çë
kanë vizituor dica ndërmarrje të
vendit edhe Banjat e Ndëhorës.
Të shtunë kanë shkuor të vizitojnë
dica Katunde arbëreshë, si Qeft e
Rrur.
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
Mario Massaro
nga Qefti (Fg)
Il 5 giugno 2008 il Comune di
Casalvecchio ha approvato la domanda
di gemellaggio del sindaco di Zhur
(Kosova), non solo per stringere i
legami di sangue e di amicizia tra il
popolo arbëresh e quello albanese, ma
anche per scambiarsi l’un l’altro
esperienze e conoscenze consolidate in
ogni campo dell’attività umana.
La Repubblica della Kosova si è
proclamata indipendente in data 17
febbraio 2008 e, come nuovo Stato, ha
bisogno di ricevere ogni consiglio in
tutti
i
segmenti
della
vita
amministrativa,
culturale
ed
economica, ma anche una possibilità di
lavoro per la gioventù di Zhur.
La festa di gemellaggio si è tenuta
giovedì 25 settembre, nella sala del
Consiglio del Comune di Casalvecchio,
con una riunione congiunta tra i due
Consigli comunali, quello locale e
quello di Zhur, che erano arrivati in
Italia in mattinata.
La Sala era piena di gente: c’erano i
sindaci dei paesi vicini e anche il
sindaco arbëresh di Ururi, che ha preso
la parola.
Il prof. dr. Italo Fortino è venuto
dall’Università di Napoli per onorare il
gemellaggio tra Casalvecchio e Zhur e
ha ricordato gli scrittori e i poeti
kosovari che hanno cantato la loro terra.
Insieme alla delegazione di Zhur è
venuto anche Imri Badallaj, originario
di Zhur, prof. di Lingua albanese
all’Università di Prishtina, che è anche
il presidente del Comitato per il
gemellaggio Casalvecchio-Zhur.
Egli, insieme al prof. Mario Massaro di
Chieuti, responsabile dello Sportello
Linguistico di Casalvecchio, ha spinto
per la realizzazione del gemellaggio. Il
sindaco di Zhur ha donato al sindaco di
Casalvecchio due costumi nazionali
albanesi, uno maschile e l’altro
femminile,
la
bandiera
della
Repubblica
della
Kosova
e
dell’Albania, e una culla di legno in
segno di crescita e di sviluppo
economico e umano.
La delegazione kosovara ha mostrato
con orgoglio i costumi che ha donato.
Anche il sindaco di Casalvecchio,
dr.Michele Boccamazzo, con molta
gioia ha donato al collega di Zhur un
bel quadro con il panorama del paese.
Una ragazza di Zhur, Theranda, aveva
addosso un costume nazionale e tutti la
guardavano per la sua bellezza.
I cittadini di Casalvecchio hanno
riservato un’accoglienza molto calda
agli ospiti e li hanno accompagnati per
tutto il tempo che sono rimasti in paese.
Gli ospiti sono rimasti a Casalvecchio
fino a domenica 28 settembre, dopo
aver visitato imprese locali e anche le
Terme di Castelnuovo della Daunia.
Sabato sono andati a visitare alcuni
paesi arbëreshë, come Chieuti e Ururi.
faqe e nëndë
TEKSTE E STUDIME
Idola tribus
QISHA BIXANTINE ARBËRESHE
Vincenzo Belmonte
nga Strigari (Cs)
Çdo popull ka idhujt e tij, të formuar
gjatë shekujve me një përzierje
krenarie, dembelie e paragjykimi.
Adhurimi i idhujve, duke u trashëguar
pasardhësve, merr një karakter çdo
herë më absolut, të padiskutueshëm.
Kështu lind një përrallë e këndshme, e
përshtatshme për çdo rast. Mjerisht,
detyra e intelektualëve është që të
vënë në dyshim përrallat. I ndjeri prof.
Arshi Pipa mendimet e tij inovatore
mbi De Radën i shprehu lirisht, por në
një libër (Hieronymus De Rada) të
shkruar anglisht dhe të botuar në
Gjermani, në mënyrë që lexuesit kanë
qenë shumë të paktë. Pipa flet qartas
për homoseksualitetin e De Radës (f.
200). Unë pas 30 vjetësh rimora
subjektin në shkrimin Il segreto del
De Rada (www. jemi.it - Downloads Documenti vari), përse nuk është një
çështje private e poetit, pa asnjë
ndikim mbi prodhimin letrar.
Përkundrazi, nën këtë dritë e re vepra
e tërë e tij duhet riintepretuar,
meqenëse kur i ati vuri re
marrëdhënien me Zagarese-n De Rada
u detyrua të ndryshojë kurs, duke
shprehur ndjenjat në mënyrë kriptike.
Leximi autobiografik i poemave nuk
është – as në përgjithësi as në hollësitë
– e vërtetë Ungjilli (o, nëse preferoni,
Kurani). Gjithçka mund të diskutohet,
por pa paragjykime dhe, mbi të gjitha,
pa futur kokën në rërë si struci.
Bashkësia arbëreshe – siç na mëson
prof. Mandalà-u (Mundus vult decipi)
– nuk ka më nevojë për idola tribus.
Ogni popolo ha i suoi idoli, formatisi
nei secoli con un misto di orgoglio,
pigrizia e pregiudizio. L’adorazione
degli idoli, tramandandosi ai
discendenti, prende un carattere
sempre più assoluto, indiscutibile.
Purtroppo,
il
compito
degli
intellettuali è quello di mettere in
dubbio le favole. Il compianto prof.
Arshi Pipa le sue idee innovatrici sul
De Rada le espresse senza remore, ma
in un libro (Hieronymus De Rada)
scritto in inglese e pubblicato in
Germania, con il risultato che i lettori
sono stati esigui. Pipa parla
chiaramente dell’omosessualità del
De Rada (p. 200). Dopo 30 anni ho
ripreso l’argomento nello scritto Il
segreto del De Rada (www.jemi.it –
Downloads - Documenti vari), poiché
non si tratta di un affare privato senza
alcun influsso sull’opera del poeta. Al
contrario, in questa nuova luce essa va
reinterpretata, in quanto, allorché il
padre si rese conto della relazione con
Zagarese, il De Rada fu costretto a
cambiare rotta, esprimendo i suoi
sentimenti in maniera criptica. La
lettura autobiografica dei poemi non è
– né in generale né nei dettagli – verità
di Vangelo (o, se si vuole, di Corano).
Ogni cosa può essere discussa, ma
senza pregiudizi e, soprattutto, senza
nascondere la testa nella sabbia come
lo struzzo. La comunità arbëreshe,
come ci insegna il prof. Mandalà
(Mundus vult decipi) – non ha più
bisogno di idola tribus.
Università degli studi di Napoli
L’Orientale, Dipartimento di Studi
dell’Europa Orientale, Giorgio Castriota
Scanderbeg nella storia e nella
letteratura, - Atti del Convegno
Internazionale Napoli 1-2 dicembre
2005, (a cura di I.C.Fortino e E.Çali),
Napoli 2008.
Me rastin e gjashtëqindëvjetorit të lerjes
së Skanderbekut (2005), Dipartimenti i
Studimevet të Evropës Lindore të
Universitetit L’Orientale të Napolit, nën
drejtimin e prof.I.C.Fortinit, i kushtoi
Heroit tonë një Kuvend dyditësh. Sot
dualltin Aktet e atij Kuvendi. 25
ligjërata. Ndër këto, 4 i mbajtin
arbëreshë: I.C.Fortino (Un poema
inedito su Skanderbeg di Giuseppe
Angelo Nociti), A.Giordano (La “Shpata
e Skanderbekut” di B.Bilotta), I.Parrino
(Skanderbeg e Bessarione nella
tradizione culturale greco-albanese
d’Italia) e A.Vaccaro (Giorgio Castriota
Scanderbeg, note di storiografia
(secc.XV-XXI).
Serembe
Giuseppe,
Canti,
Amministrazione Comunale (a cura di
Vincenzo Belmonte), San Cosmo
Albanese, 2007
Vinçenx Belmonte u interesua më se një
herë për poetin e Strigarit Zep Serembe
(1844-1901). Nanì zgjodhi 37 poezi, i
pruar lëtisht e, me ndihmën e
Aministracionës Komunale, i botoi te ky
vëllim. Kështu nanì poezitë e Zep
Serembit mund t’i dhjavasjën edhe
italianët, dhe të admirojën aq thellësinë e
mendimevet sa lartësinë e shpirtit të këtij
poeti.
Santori Frangjisk Anton, Emira drame në pesë akte - përshtatje në gjuhën
e sotme letrare nga Ramiz Kelmendi;
redaktoi Klara Kodra -, Argeta-LMG,
Tirana, 2006
Autori arbëresh Santori studiohet në
Shqipëri, dhe këtë herë kanë përshtatur
në gjuhën e sotme standarde shqipe
dramën "Emira". Neve arbëreshë na
duket se erdhi hera që edhe shqiptarët të
mundohen të dhjavasin veprat arbëreshe
në gjuhën origjinale arbëreshe.
Përshtatja është një veprimtari që, në
fushën shkencore, nëng mund të
pranohet. Shpresojmë që botimet e
ardhshëm të letërsisë arbëreshe, edhe në
Shqipëri, të botohen sipas tekstit
origjinal.
Gaçe Bardhosh, Letërsia arbëreshe,
Triptik, Vlorë, 2008
Autori, profesor i letërsisë shqipe në
Universitetin “Ismail Qemali” në Vlorë,
çdo vit jep edhe mësimin e letërsisë
arbëreshe. Sivjet ka botuar një libër për
letërsinë arbëreshe, ku flet per letërsinë
Libre dhe Revista
faqe e dhjetë
Psalmi 103
pruar arbërisht protopapasi Emanuele Giordano
ka Frasnita (Cs)
Beko Zotin, o shpirti im. O Zot, Perëndia im, fort u madhështove
Je veshur me lavdi e madhështí; ti shtie mbi vetëhenë tënde dritën si stolí
Ti ndën qiellin posi kurtinë dhe e mbulon me ujëra pjesën e tij më të lartë
Ti me retë bën qerren tënde, ecën mbi fletët e erës
Ti bën erë ëngjëlit e tu dhe flaka zjarri ministrat e tu
Ti dheun e vendose mbi themele të sigurtë që të mos të tundet në jetë të jetëvet
Avsi e pështiell si veshje dhe ujërat mbulojën malet
Pas kanosivet të tua ikin dhe dridhen nga zëri i gjëmimit tënd
Ngrëhen malet dhe ulen fushat në vendin ku i vure
I vure kufi ujëravet çë nëng do ta kapercejën, as do të priren të mbulojën dhenë
Ti dërgon burime ndër përrenjtë, përmes malevet shkojën ujëra
Pinë ujë gjithë egërsirat e fushës, gajdhurët e egër presën të shuajën etjen e tyre
Përsipër atyre rrinë zogjtë e qiellit, ndëpër gurët ndihet zëri i tyre
Ti potisën malet nga vendet e tu të lert, me frutin e vepravet të tua ndëndet dheu
Ti bën të bihet sanòi për kafshat dhe barishte për shërbim të njeriut
Ti nxier të ngrënit nga dheu : verën çë gëzon zëmrën e njeriut, valt çë i dritëson faqen
dhe bukën çë i fortëson zëmren
Ndënden lisët e fushës dhe dëllënjat e Libanit çë ti mbolle
Atje bëjnë folé zogjtë dhe kurrila rri më lartë se ato
Ndër malet e lert rrinë kacamitet, ndër gurët fshehen lepuret
Bëre hënën për ndarjen e motevet, dielli njeh të perënduarit e tij
Përhapën errësirën e bëhet natë, në atë ecjën gjithë egërsirat
Thërresin luanëzit për të gjuajtur dhe për të kërkuar nga Perëndia të ngrënit e tyre
Lehet dielli, ata mblidhen e kurkullosen ndër strofulit e tyre
Ahiera del njeriu e vete e shërben, ture u lodhur njera mbrëmanet
Sa të mbëdha janë veprat e tua, o Zot! Të gjitha i bëre me urtësí, dheu është plotë me
krijesat e tua!
Njo deti i madh e i gjerë: atjè janë gjalpre të panumërt, kafsha të vogla e të mëdha
Mbi ‘të shkojën anije, atjè është dragoi çë krijove se të luanjë atje
Të gjitha presën prej teje t’i japësh të ngrënit mbë herë; ti ja jep dhe ato e mbledhën;
ti hapën dorën, gjithë mblohen me të mira.
Ti fshehën faqen, ato trëmben; i merr frymën, ato vdesën e priren në plëhët e tyre
Dërgon frymën tënde e krijohen dhe përtërin faqen e dheut
Qoftë lavdia e Zotit përherë, Zoti do të gëzohet për veprat e tija.
Ti prier sytë mbi dhenë e bën të dridhet; ti nget malet e nxjerën kamnua
Do t’i këndoj Zotit përsa të rronj, do t’i psall Perëndisë përsa të jem
Qofshin t’ëmbla fjalët e mia, unë do të gëzohem në Zotin
U humbëshin nga jeta mëkatarët dhe të paligjtë, ashtu çë të mos të jenë më
Beko Zotin, o shpirti im!
Dielli njeh perëndimin e tij
Përhapën errësirën dhe bëhet natë
Sa madhështore janë veprat e tua, o Zot! Të gjitha i bëre me urtësi
Lavdi Ati e Birit edhe Shpirtit Shëjt, nanì e përherë e në jetët e jetëvet. Amin. Alliluja,
Alliluja, Alliluja, Lavdi tij, (3 herë) o Zot, shpresa jonë, lavdì tij!
popullore dhe për të gjithë zhvillimin e
letërsisë së lartë, duke paraqitur autorët
më të rëndësishëm (Matranga, Variboba,
De Rada, Santori, Skiro, Bilota, Ribeko
etj.) deri në letërsinë bashkohëse (V.
Ujko, Ll. Perrone, D. Vetmo, E. Skutari,
Buzëdhelpri, Z. Skiro Di Maxho, K.
Xukaro, K. Kandreva). Eshtë një vëllim
i dobishëm, por ka, këtu këtjè, disa
pasaktësí dhe mungesa, dhe ka nevojë të
pasurojë bibliografinë.
Universiteti i Prishtinës – Fakulteti i
Filologjisë, Seminari Ndërkombëtar për
Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën
Shqiptare”, Prishtinë, 2008, nr. 26/126/2
Kanë dalë Aktet e Seminarit 26 të
Prishtinës të vitit 2007, ku janë botuar
ligjëratat, referimet dhe kumtesat të
mbajtura në Seminarin dhe në Sesionin
shkencor. Nga jeta arbëreshe mbajim
mend referimin e Zef Chiaramonte-s
(Simbole të krahasuara te brezi arbëresh
i nuses), dhe kumtesat e Italo Costante
Fortino-s (Vërejtje e Xhuzepe Anxhelo
Noçitit
për
gjuhën
arbëreshe) dhe të Agostino Giordano-s
(Udhëtimi poetik i Vorea Ujkos).
Baliu
Begzad,
Bibliografia
përmbajtësore
e
Seminarit
Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë
dhe Kulturën Shqiptare 1974-2007,
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
Prishtinë, 2008
Është një libër me shumë vlerë për gjithë
ata çë dëshirojën të dinë titujt e gjithë
kumtesave çë qenë mbajtur në
Seminarin e Prishtinës çë nga viti i parë
(1974) e njera vjet. Këtu mund të citojim
vetëm autorët çë kanë mbajtur kumtesa o
referime çë interesojnë Jetën Arbëreshe:
A. Aliu, F. Altimari, P. Asllani, I.
Badallaj, B. Baliu, Z. Ballata, A.
Balhysa, L. Boçi, S. Bashota, R. H.
Bejler, A. Bellusci, G. Belluscio, A.
Jubani, E. Conforti, A. Berisha, L.
Berisha, H. Boriçi, M. Bregasi, M.
Bruci, P. Bruni, J. Bulo, Z. Chiaramonte,
M. Camaj, B. Çapriqi, Y. Çiraku, F. De
Rosa, Q. Demiri, A. Desnickaja, R.
Doçi, G. Ejntrej, I. C. Fortino, O. Gashi,
A. Giordano, S. Hamiti, M. Hysa, N.
Islami, N. Ismajli, Y. Jaka, M. Jakupi, E.
Xhindi, N. Jorgaqi, K. Jorgaqi, E.
Kabashi, T. Kampera, J. Kastrati, M.
Kërveshi, K. Kodra, M. Kraja, M.
Krasniqi, R. Kryeziu, G. Luboteni, O.
Marquet, L. Matoshi, B. Matraxhiu, E.
Mehmeti, L. Mulaku, M. Mustafa, H.
Myrto, T. Osmani, J. Papagjoni, M.
Pirraku, T. Plangarica, Sh. Plana, M.
Rukiqi, Sh. Rrokaj, L. Smaqi, B. Suta, F.
Syla, D. Shala, K. M. Shala, A. Vinca, J.
Zhyra, A. Zymberi.
pagina 10
QISHA BIXANTINE ARBËRESHE
U n g ë r, E p a r k i o D i o q e z ë ?
E lexova me vëmendje editorialin e
drejtorit të revistës “Jeta Arbëreshe”,
z. Agostino Giordano: “Ungër, Eparki
o Dioqezë?”. Në të zura shqetësimin
për mundësinë e orientimit të atillë të
Eparkisë së Ungrës dhe të jetës
shpirtërore ndër arbëreshë që do të
favorizonte shkrirjen në rrjedhat e
përgjithshme shpirtërore e kishtare në
Itali. Dhe kjo, në vështrim të parë e
nga larg, mund dhe të duket normale.
Besoj se për të gjithë ata që kanë
pasur një kontakt më të afërt me
botën arbëreshe dhe që kanë pasur
mundësi të reflektojnë sadopak për
rrethanat e qëndresës së saj për 5
shekujt e kaluar ky shqetësim nuk
duket i pavend. Për mua, si ndjekës i
zhvillimeve kulturore e letrare ndër
arbëreshë, megjithë largësinë dhe
vështirësitë që kemi për t’i parë ato
hap pas hapi, gjithnjë ka qenë e qartë
se bota arbëreshe në Itali ka qëndruar
dhe i ka ruajtur e zhvilluar më tej
gjuhën, traditat dhe kulturën e saj,
identitetin etno-kulturor, në saje të një
kompleksi rrethanash, ndër të cilat
përkatësia në ritin bizantin dhe
organizimi i veçantë kishtar ka luajtur
një rol me rëndësi të dorës së parë.
Kjo mund të vërehet fare mirë dhe në
jetën letrare e kulturore arbëreshe të
pandashme nga kjo rrethanë. Dhe nuk
do mend se pikërisht ky kompleks
rrethanash ka krijuar mundësinë që
Arbëreshët t’i jepnin botës dhe
kulturës shqiptare në përgjithësi vlera
me peshë. Kjo mund të thuhet edhe
në raport me kulturën italiane. Të
gjitha këto kanë bërë që bota
arbëreshe të paraqesë një nga begatitë
etno-kulturore jo vetëm të Italisë së
Jugut, po të tërë Europës. Letërsia e
saj bilinge paraqet një fenomen me
interes për kulturën shqiptare, po
edhe për italianen, jo vetëm për faktin
se shkruhet në dy gjuhë, po pikërisht
për botën që sjell ajo, botë që nuk
është e mundshme të merret me mend
pa komponentin bizantin të saj.
Për ne që vizitojmë herë pas here
katundet arbëreshe nuk mund të mos
vërehet
se
shumë
elemente
integrative të botës së sotme,
ekonomia, organizimet shoqërore,
mediumet masive, rrjedhat shoqërore
e të punës, sikur e favorizojnë
shkrirjen e këtij komuniteti në botën
përreth. Ruajtja dhe zhvillimi i
gjuhës, i traditës dhe i jetës kulturore
në rrethana të reja ndesh gjithnjë e më
shumë vështirësi. Përqafimi na ana e
autoriteteve italiane i Rezolutës për
gjuhët minoritare dhe krijimi i bazës
ligjore për nxënien e arbërishtes në
shkolla dhe përdorimin e saj dhe në
funksione të tjera të jetës së
komunitetit paraqet një hap me
shumë rëndësi për zhvillimet e
mëtejme. Efektet pozitive tashmë po
vërehen gjithandej në botën
arbëreshe.
pagina 11
Ho letto con attenzione l’editoriale del
direttore di “Jeta Arbëreshe”, Agostino
Giordano :”Lungro, Eparchia o
Diocesi?”. In esso ho colto la
preoccupazione per la possibilità di un
tale orientamento dell’Eparchia di
Lungro e della vita spirituale fra gli
arbëreshë che vorrebbe favorirne lo
scioglimento nelle correnti generali
spirituali ed ecclesiastiche in Italia. E
questo, a prima vista e da lontano, può
anche sembrare normale. Credo che per
tutti quelli che abbiano avuto un
contatto più ravvicinato con il mondo
arbëresh e che hanno avuto la
possibilità di riflettere almeno un po’
sulle circostanze della sua resistenza per
i cinque secoli passati, questa
preoccupazione non sembra fuori
luogo. Per me, che seguo gli sviluppi
culturali e letterari fra gli arbëreshë,
malgrado la lontananza e le difficoltà
che abbiamo per seguirli passo dopo
passo, sempre è stato chiaro che il
mondo arbëresh in Italia ha resistito ed
ha
conservato
e
sviluppato
maggiormente la lingua, le tradizioni e
la sua cultura, l’identità etno-culturale,
grazie a un complesso di circostanze,
tra le quali l’appartenenza al rito
bizantino,
e
l’organizzazione
ecclesiastica particolare ha giocato un
ruolo importante di prima mano.
Questo si può osservare benissimo
anche nella vita letteraria e culturale
arbëreshe inseparabile da questa
circostanza. Ed è ovvio che proprio
questo complesso di circostanze ha
creato la possibilità agli Arbëreshë di
dare al mondo e alla cultura albanese, in
generale, valori importanti. Questo si
può dire anche in rapporto alla cultura
italiana. Tutto questo ha fatto sì che il
mondo arbëresh rappresenti una delle
ricchezze etno-culturali non solo
dell’Italia meridionale, ma dell’intera
Europa. La sua letteratura bilingue
rappresenta un fenomeno interessante
per la cultura albanese, ma anche per
quella Italiana, non solo per il fatto che
si scrive in due lingue, ma proprio per il
mondo che essa rappresenta, mondo
che non è possibile immaginare senza
la sua componente bizantina.
Per noi che visitiamo ogni tanto i paesi
arbëreshë non possiamo non osservare
che molti elementi integrativi del
mondo di oggi, l’economia, le
organizzazioni sociali, i media di
massa, i flussi sociali e di lavoro, è
come se favorissero lo scioglimento di
questa comunità nel mondo circostante.
La tutela e lo sviluppo della lingua,
della tradizione e della vita culturale in
circostanze nuove incontra sempre più
difficoltà. L’abbraccio da parte delle
autorità italiane della Risoluzione per le
lingue minoritarie e la creazione della
base legale per l’apprendimento
dell’arbëresh nelle scuole e il suo uso
anche in altre funzioni di vita della
comunità rappresenta un passo molto
importante per gli ulteriori sviluppi. Gli
effetti positivi già si vedono dappertutto
Rexhep Ismajli
Universiteti i Prishtinës (Kosovë), akademik
Respektimi, ruajtja dhe zhvillimi i
traditës fetare bizantine dhe i
veçantive të botës arbëreshe brenda
komunitetit më të gjerë të krishterë në
ato pjesë të Italisë është po ashtu një
element i rëndësishëm për zhvillimet
e
tërësishme
etno-kulturore
arbëreshe. Bota arbëreshe ka pasur
gjithnjë veprimtarë shpirtërorë dhe
etër të ndritur që kanë qenë pjesë e
rëndësishme e këtyre zhvillimeve,
nxitës të shquar të tyre. Ndihmesa e
tyre për ruajtjen dhe zhvillimin e
traditave arbëreshe ka qenë e
pazëvendësueshme.
Mendoj se sot pasojat e favorizimit të
zhvillimeve drejt asaj që quhet
‘latinizim’ i kishës arbëreshe mund të
kishte pasoja të paparashikueshme
për fatin dhe zhvillimet e tërësishme
ndër arbëreshë. Mendoj se për botën e
krishterë, po ashtu, do të ishte një
dëm po të krijoheshin rrethana
vështirësuese për funksionimin e
komunitetit fetar arbëresh me të
gjitha veçantitë e tij bizantine në
kohën kur shumë rrethana të tjera,
shoqërore e ekonomike globalizuese,
e favorizojnë shkrirjen. Nga editoriali
shihet po ashtu se orientimet,
vendimet dhe qëndrimet e sinodeve e
të instancave të ndryshme fetare ndër
arbëreshë dhe në Vatikan kanë qenë
dhe janë favorizuese për ruajtjen e
këtyre veçantive. Si në 5 shekujt e
kaluar, besoj se edhe në këto rrethana
etërit shpirtërorë arbëreshë, që kanë
ditur të krijojnë kaq shumë vlera
shpirtërore e kulturore për këtë
komunitet dhe për tërë kulturën, do të
gjejnë rrugën më të mirë për ruajtjen
dhe zhvillimin e veçantive arbëreshe
dhe në këtë çështje thelbësore, më
duket. Nga Prishtina më duket se
orientimi drejt theksimit të mëtejmë
të eparkisë nuk mund të ketë
alternativë, ndërsa rrëshqitja drejt
dioqezës mund të sillte zhvillime të
paparashikueshme për të ardhmen e
veçantive arbëreshe.
Nuk i di mirë rrethanat e komunitetit
priftëror arbëresh aktualisht, por
besoj se njerëz të ndritur si monsinjor
Eleuterio Fortino, veprimtar i shquar
shpirtëror,
veprimtar
kulturor
arbëresh, me përvojë të madhe pune
në Vatikan, mund të ndihmojnë që të
gjitha dilemat e tilla të sqarohen dhe
tradita e Eparkisë së Ungrës të
vazhdojë jetën e saj gjenuine
arbëreshe.
nel mondo arbëresh.
Il rispetto, la tutela e lo sviluppo della
tradizione religiosa bizantina e delle
particolarità del mondo arbëresh
all’interno della comunità cristiana più
vasta in quelle parti d’Italia è dunque un
elemento importante per gli sviluppi
complessivi etno-culturali arbëreshë. Il
mondo arbëresh ha avuto sempre
attivisti spirituali e padri illuminati che
sono stati parte importante e stimolatori
insigni di questi sviluppi . Il loro aiuto
per la tutela e lo sviluppo delle
tradizioni
arbëreshe
è
stato
insostituibile.
Penso che oggi gli effetti del
favoreggiamento degli sviluppi verso
ciò che si chiama “latinizzazione” della
chiesa arbëreshe potrebbe avere
conseguenze imprevedibili per il
destino e gli sviluppi complessivi fra gli
arbëreshë. Penso che per il mondo
cristiano, parimenti, sarebbe un danno
se si creassero circostanze che rende
difficoltoso il funzionamento della
comunità religiosa arbëreshe con tutte
le sue particolarità bizantine nel
momento in cui molte altre circostanze,
sociali ed economiche globalizzanti, ne
favoriscono
lo
scioglimento.
Dall’editoriale (del Giordano, ndr.) si
evince parimenti che gli orientamenti,
le deliberazioni e le posizioni dei Sinodi
e di diverse istanze religiose fra gli
arbëreshë, e in Vaticano, sono stati, e
sono, favorevoli alla tutela di queste
particolarità. Come nei 5 secoli passati,
credo che anche in queste circostanze i
padri spirituali arbëreshë, che hanno
saputo creare tanti valori spirituali e
culturali per questa comunità e per tutta
la cultura, sapranno trovare la strada
migliore per la tutela e lo sviluppo delle
particolarità arbëreshe anche su questo
problema essenziale, mi sembra. Da
Prishtina mi sembra che l’orientamento
verso
l’ulteriore
accentuazione
dell’”eparchia” non possa avere
alternative, mentre lo slittamento verso
la “diocesi” potrebbe portare sviluppi
imprevedibili per il futuro delle
peculiarità arbëreshe.
Non la conosco bene la situazione della
comunità sacerdotale arbëreshe,
attualmente, ma credo che uomini
illuminati come monsignor Eleuterio
Fortino, operatore spirituale insigne,
operatore culturale arbëresh, con grande
esperienza di lavoro in Vaticano,
possano aiutare e far sì che tutti questi
dilemmi vengano schiariti e che la
tradizione dell’Eparchia di Lungro
continui la sua vita genuina arbëreshe.
ALFABETIZZAZIONE ARBËRESHE
(Abetare, Gramatikë, Histori, Letërsi, Folklor, Rit, Muzikë, Glosar)
2 libre - euro 5,30
(editor Shoqata Aiadi, Ungër; botues “Il Capitello”, Torino 2000;
Redaktorë: I.C.Fortino (koordinator), V.Bruno, A.Giordano, p.E.Giordano, C.Stamile, E.Tocci)
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
Telefononi Antonio Uberti-t
0982 - 582241
faqe e njëmbëdhjetë
TEKSTE E STUDIME
Loreqi i shkruan De Radës
Italo Costante Fortino
nga Shën Benedhiti (Cs), Universitet l’Orientale i Napolit
Società Nazionale Albanese
Ufficio di Presidenza
Pallagorio, 9 nov. 1896
Illustre mio maestro ed amico,
Perdonatemi se da tanto tempo non vi scrivo, e pure avrei a dirvi molte e molte cose; avrei
bisogno di assai vostri saggi consigli e suggerimenti. Il tempo assolutamente mi manca,
occupato come sono negli affari di casa e più nella corrispondenza […]sime con l’estero.
Ho abusato, pertanto, della gentilezza vostra, sapendo che benevolmente mi sapete
compatire.
Alla Baronessa G. Knorr avevo mandato una copia dell’ultimo “Resto del Carlino”. Ella
oggi mi ha fatto tenere da Gresten un suo biglietto di visita, nel quale ha scritto: Obbligatissima del graditissimo invio si rallegra dell’encomio giusto impartito all’illustre
amico -.
Ho ricevuto a tempo il 2° foglio stampato dell’Antologia: anche questo ho mandato a
Bukarest, ove quei nostri connazionali hanno ammirazione grandissima e venerazione per
voi, il che mostra che sanno bene il loro dovere.
Duolmi che il Cav. Morano ritardi tanto; volete che gli scriva io?
Compiacetevi mandare l’acchiuso mio biglietto di visita al Cavas del Consolato inglese a
Monastir, di cui fate cenno nella vostra cartolina di oggi a Luigi, e scrivetegli che mandi
anche a me i nomi e gli indirizzi delle persone a noi amiche nella Macedonia e nella Bassa
Albania. Raccomandate a lui la massima sollecitudine e la massima chiarezza nel segnare
i nomi.
Da Bukarest hanno cominciato a mandare a me cartoline-vaglia per gli abbonamenti alla
Rivista. Io respingerò il danaro, perché, mi pare che la Rivista nel modo come è ora
compilata è affatto contraria agli intendimenti nostri, oltre ai molti strafalcioni, e non
vorrei che quei bravi nostri connazionali si formassero una cattiva idea di noi, dopo che
hanno avuto agio di ammirare ed apprezzare il vostro Fiamuri e le vostre Rapsodie.
Avete letto la lettera al Console ellenico riportata nel 2° n.° della Rivista?
Allogherò per scusa a quei buoni amici che la pubblicazione è stata momentaneamente
sospesa, almeno fino alla riunione del II Congresso. Intorno alla quale vi scriverò presto,
tanto più che, sempre da Bucarest, mi fanno premura per saperne la data precisa.
Da varie parti d’Italia mi scrivono che si vogliono costituire “Comitati d’azione” per
l’Albania. Finora ho risposto evasivamente; vi terrò presto informati di tutto per avere i
vostri ordini e comunicarli.
Vi mando sempre i giornali, nei quali scrivo, alla meglio, qualche cosa. Ambirei il vostro
parere, affinché possa modificare le mie idee, nel senso che voi mi indicherete.
Luigi trovasi assente; domani verrà e sono sicuro che sarà assai lusingato dalla vostra
cartolina.
Vi racchiudo copia di una lettera da me scritta al sig.r Paleo Mesci che mi richiedeva in
conformità in una lunghissima sua, scritta, come quelle dei connazionali nostri di
Rumenia, in lingua nostra. Gradite i sensi di mia affettuosa stima e devozione
Aff.mo amico
Anselmo Lorecchio
---------------
Kjo liter e Anselm Loreqit na buthton interesat çë kishin inteletualët arbëreshë ndë
fund të shekullit XIX, aq për politikën e arbëreshëve sa për politikën e Shqipërisë.
Politika kulturore e Anselmit i drejtohej një publiku shumë të gjerë çë vej më atej se
kufijt e Italjes: ai kish lidhje me Baronesën Knorr çë interesohej për kulturën
arbëreshe e shqiptare, me shqiptarët çë gjëllìjin ndë Rumani e çë ishin shumë ativë
për ringjalljen e kulturës shqiptare e për indipendencën e Shqipërisë, me
personalitete çë gjëndëshin ndë vendet shqiptare të Maqedonisë si edhe të
Shqipërisë.
Shumë interes nd’atë mot kanë pasur rivistat arbëreshe: të parin vend e zë rivista e
De Radës “Fjamuri Arbërit”, çë direturi ja dërgoj jo vetëm atire çë kishin interes e çë
gjëndeshin ndë Italje, por ja dërgoj njerëzve çë mirrshin me politikë e me kulturë çë
gjëllìjin jasht Italjes, ndë Rumani, ndë Shqipëri, ndë Austri, ndë Gjermani, ndë
Macedoni etj.
Anselm Loreqi (Puhëri 1843 – Romë 1924) është një arbëresh i zgjuar e shumë ativ
për të ringjallur kulturën arbëreshe me vullnet të fortë, si edhe për të zgjidhur
problemin kulturor e politik të Shqipërisë. I laureartur ndë Napul, ndë Fakultetin e
Drejtësisë, ndë Kalabrje shurbeu si gazetar, por edhe si agjent i demanit e si delegat
ndë skollat. Pra qe edhe konxilìer provinçall e sindak te katundi i tij. Ai mori pjesë
ndë Kongresin e parë Arbëresh ndë Koriljano Calabro ndë vitin 1895, ku u formua
Shoqëria Kombëtare Arbëreshe, një asoçacionë ku ai qe President. Loreqi është
shumë i njohur mësemë si direturi i rivistës “La Nazione Albanese”, çë zuri e dolli
çë nga viti 1897 e u ngjat njera te viti 1924, një rivistë çë shkruajti për gjithë
problemet politike e kulturore më të ndìejtura nd’atë mot: si ishin kultura, gjuha dhe
leteratura e arbëreshëvet, indipendenxa e Shqipërisë, Katedra universitare e gjuhës
dhe e leteraturës arbëreshe, lidhjet me Shqipërinë, politika e Italjes për Arbëreshët e
për Shqipërinë. Për të njohur më mirë problemet politike, kulturore e njerëzore
shqiptare vate të vizitoj Shqipërinë e pra shkruajti nëndë volume, gjithë me titull
“Albania”.
Ndëse edhe sod na duam të dimë cili ish penxieri i Loreqit për situatën e Shqipërisë
ndë fund të shekullit XIX, sosën të dhjavasim librin çë ai shkruajti e çë ka titullin “La
faqe e dymbëdhjetë
Ta shpëtojmë Gjuhën Shqipe!
Ardian Ndreca
nga Shiroka, Shqipëri; Pontificia Universitas Urbaniana, Romë
Dikur Aleksandër Xhuvani zemërohej
kur dikush përdorte fjalën “germë” në
vend të fjalës “shkronjë”, Mustafa
Kruja, Justin Rrota, Viktor Volaj,
Eqrem Çabej dridheshin kur shihnin
sesi fjala “usta” përdorej për
“mjeshtër”, “rast” për “rasë”,
“shënim” për “shenjim”.
Dikur gjuhëtarët shkruenin, tosknisht
apo gegnisht, me mendimin me e mbajt
të pastër shqipen dhe me e shkrue atë
sa ma saktë.
Sot kemi mbërritë në nji pikë që gjuha
shqipe, falë padijes së madhe, nuk
shkruhet, përçudnohet.
Para nja nji viti i dërgova nji e-mail
kryeredaktorit të nji prej të
përditshmeve ma të mëdha që shtypen
në Shqipni, tue i thanë se titulli kubital
në faqe të parë: «Tri mjekë...» ishte
gabim.
Mendojsha se ishte nji gabim i
teknikëve apo i ndonji gazetari të ri,
prej
atyne
që
të
shkruejnë
“eleminatore”
apo
ngatërrojnë
kuptimin e termave “simulant” me
“stimulant”... por isha un gabim.
Kryeredaktori m’u përgjegj se ishte ai
që kishte të drejtë, bile kishte konsultue
edhe fjalorin...
Nji njeri që të thotë se ka konsultue
fjalorin për me pa sesi përshtatet nji
cilsor me nji emën, asht thjesht nji i
padijtun i pashpresë, çfarëdolloj posti
të zanë.
U mundova me i thanë se numrori “tre”
asht i vetmi që në standardin shqip ka
dy gjini (në gegnisht edhe numrori
“dy” por e shpreh me gjatësinë e
zanores).
Ishte e kotë, si i thonë te ne: a e ke pa
nji pelë matanë!
Cili asht kushtrimi?
Gjuha shqipe asht tue u bdarë e tue u
zhgatrrue prej se shumica e shqiptarëve
nuk e kanë mësue në shkolla. Në
shkollat tona gjuha mësohet shumë
pak, dijet që jepen janë tepër të
kufizueme e dijet që merren janë të
pamjaftueshme.
Ka shumë shqiptarë që kanë studjue
jashtë që shkruejnë mjaft mirë në gjuhë
të hueja e për faqe (??) të zezë në
gjuhën amtare.
Çka të bajmë?
Këtu detyra parësore asht e qeverisë
dhe e ministrit të arsimit në veçanti. Në
mos ndërhyjshin sa ma parë kanë me
qenë përgjegjës për nji brez
shqiptarësh që shkruejnë e flasin
gjuhën amtare për dreq, me ba me
qeshë edhe pulat.
SALVIAMO L’ALBANESE! - Una volta
Alessandro Xhuvani si inquietava quando
veniva usato il termine “germë” al posto
della parola “shkronjë” (lettera). Gli
studiosi Mustafa Kruja, Justin Rrota,
Viktor Volaj, Eqrem Çabej tremavano
quando vedevano come il termine “usta”
si usava al posto di “mjeshtër”, “rast” al
posto di “rasë”, “shënim” al posto di
“shenjim” ecc.
Una volta i linguisti scrivevano, usando il
tosco oppure il ghego, con la
preoccupazione di mantenere pura la
lingua albanese e di scriverla
correttamente. Oggi siamo giunti al punto
in cui la nostra lingua, a causa della più
crassa ignoranza, non si scrive più ma
semplicemente si storpia.
Un anno fa mandai al direttore di uno dei
più diffusi quotidiani albanesi un
messaggio, dicendo che non si poteva
stampare in prima pagina con caratteri
cubitali l’errore elementare: “Tri
mjekë…”. Dove l’aggettivo è di genere
femminile mentre il sostantivo è maschile.
Pensai subito che fosse un semplice errore
dei tecnici o di qualche giovane
giornalista, di quelli che scrivono
“eleminatore” o che scambiano il
significato del termine “simulante” con
“stimolante”, ma ero io che mi sbagliavo.
Il direttore mi rispose che aveva ragione
lui; anzi, mi diceva che aveva consultato
persino il dizionario! Mi stupì molto
questo fatto. Consultare il dizionario per
vedere come un aggettivo numerale
concorda con il sostantivo! Chissà che
dizionario avrà, però rimane sempre un
ignorante senza speranza, qualunque
posto riesca ad occupare.
Cercai ancora di spiegare che il numerale
“tre” nell’albanese standard ha due generi
(in ghego anche il numerale “due”, ma
soltanto per via della vocale “y” che è più
lunga al femminile). Non c’era nulla da
fare. Lasciai “vincere” l’ignorante, perché
era inutile.
Qual è l’allarme che lanciamo oggi?
La lingua albanese sta andando in malora,
perché la maggioranza degli albanesi non
l’ha studiato a scuola. Nelle nostre scuole
si studia poco e male la lingua materna. Le
conoscenze
dell’albanese
sono
insufficienti e il grado di preparazione
degli alunni è un disastro.
Che fare? Il compito primario spetta al
Governo e al ministro della Pubblica
Istruzione. Se non intervengono subito,
saranno responsabili per una generazione
di albanesi che non sanno né scrivere né
parlare la loro lingua materna.
questione albanese” (Katanxar 1898). Është edhe shumë interesant jetri libër çë
Anselmi shkruajti e çë dolli Romë ndë vitin 1904 me titull: “Il pensiero politico
albanese in rapporto agli interessi italiani”.
Kjo liter çë njihet nanì për herën e parë – testi orixhinal gjëndet ndë Arkivin e Shtetit
të Tiranës (Fondi 24, Dosja 54/5, fleta 173) – jep një kontribut për të njohim
movimentin kulturor e politik arbëresh dhe shqiptar, lidhjet ndër shqiptarët çë
gjëndëshin ndë çdo vend të Europës, funcionën çë kanë pasur rivistat ndë fushën e
politikës e të kulturës. Për të shkruar storjen e Arbëreshëvet dhe lidhjet me shqiptarët,
kem’ të dhjavasim gjithë rivistat çë dualltin ndë Italje e ndë Shqipëri, ture u nisur nga
“Omnibus” e “Albanese d’Italia”. Edhe sod rivistat japin një kontribut të madh
politikës kulturore, gjuhës dhe leteraturës.
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
pagina 12
TEKSTE E STUDIME
Kongresi i Manastirit
Me rastin e 100-vjetorit: ngjarje e shënuar e kulturës shqiptare
Historia e alfabetit të gjuhës shqipe është një rrugë e gjatë, jo e lehtë për të ardhur në
ditën fatlume, në nëntorin e vitit 1908, 100 vjet më parë, kur u mblodh në Manastir
ky kuvend me vlera të veçanta kombëtare, historike dhe kulturore. Ishte vullneti,
dëshira, pasioni dhe mbi të gjitha patriotizmi i shqiptarëve që për afro 3 shekuj e
gjysmë luftuan pa marrë parasysh rrjedhojat politike dhe ekonomike që mund të
kishin duke iu kundërvënë ideologjisë së pushtuesit edhe për çështjet kulturore. Në
këtë periudhë të gjatë dhe të errët, shqiptarët brenda dhe jashtë vendit u përplasën me
dallgë të fuqishme që donin të pengonin zgjidhjen e problemit të vetëm, alfabetit të
njësuar të gjuhës shqipe.
Nëse sot si dëshmi të parë të shkrimit shqip njohim “Formulën e pagëzimit “ të vitit
1462 që na la Pal Engjëlli, kryepeshkop i Durrësit dhe mik i Skënderbeut, një burrë
“i pajisur me mendje shumë të lartë dhe zotësi të rrallë në të folur, me dituri si askush”
siç e portretizonte humanisti ynë Marin Barleti. Mendja ta do, ashtu siç e kanë
vërejtur edhe studiues të tjerë, që kjo traditë të jetë më e vjetër se shekulli XV.
Kërkimet dhe hulumtimet mund të na çojnë më në thellësi të viteve, ndoshta 2-3
shekuj më parë. Ndoshta “fati” na do dhe biem në një traditë më të hershme të
shkrimit të gjuhës sonë nga ajo që njihet deri më sot.
Më pas nisi një rrugë e gjatë e vështirë e mundimshme, plot vuajtje, sakrifica,
raprezalje, por gjithnjë në besimin se çështja e alfabetit të vetëm të shqipes do të
zgjidhej. Do të prijnë në këtë drejtim prekursorët e parë : Buzuku e Budi, Bardhi e
Bogdani që pa asnjë mëdyshje secili ka meritën e vet në këtë fushë, secili hyri në
histori dhe secili bëri histori.
...Në muajt e parë të vitit 1879, një komision i kryesuar nga 29 vjeçari Sami Frashëri,
i caktuar që më 1877 nga Komiteti i Stambollit dhe i përbërë nga P.Vasa, H.Tahsimi
e J.Vreto filloi punën për zgjidhjen përfundimtare të alfabetit të përbashkët të
shqipes. Autorët e komisionit përbënin një elitë intelektuale për kohën , personalitete
të kulturës dhe politikës shqiptare.Ata hartuan alfabetin që njihet me emrin alfabeti i
Stambollit. Kështu alfabeti i Stambollit u mbështet , kryesisht në atë latin, përcaktoi
raportin në mes tingujve dhe shkronjave duke pranuar se shqipja ka 36 fonema që
duhet t’i përgjigjen 36 shkronja. Edhe renditjen e shkronjave që e kemi sot , e kemi
marrë nga alfabeti i Stambollit.
Fundi i shek. XIX kishte elektrizuar të gjitha forcat intelektuale për ta zgjidhur këtë
problem. Situata po ndizej gjithnjë e më shumë. Patriotët shqiptarë po e kuptonin se
pushtuesi jo vetëm që nuk donte zgjidhjen e këtij problemi, por e pengonte atë.
Ndërgjegjja politike e shqiptarëve sa vinte e rritej dhe nuk pajtohej me një gjendje të
tillë kaosi në fushën e shkrimit. “T’u tregojmë armiqve edhe hutat...shohëmë se do të
guxonjënë më të sillen pas kësaj mënyrë” thuhej në një shkrim të botuar në vitin
1905.
Realiteti i kohës kërkonte që shqipja të kishte alfabetin e saj. I gjithë potenciali
intelektual i patriotëve shqiptarëve u vu në shërbim të zgjidhjes së këtij problemi me
vlera të veçanta për kulturën tonë. Nervozizmi kishte arritur kulmin. Gjithandej
dëgjoheshin vetëm ankesa, gjithandej kërkohej që të zgjidhej kjo çështje. Kombi i
Bostonit shkruante: “Gjuha shqipe edhe nga gurët e rrugëve do të shkruhet e do të
këndohet”.
S’kishte më kohë për pritje. Dhe historikisht merita i takon klubit shqiptar
“Bashkimi” të Manastirit, i drejtuar nga Fehim Zavalani.që në mbledhjen e dt. 27
gusht 1908 vendosi të thirrte një Kongres në Manastir, në nëntor e atij viti për t’i
dhënë “mbarim kësaj të madhe nevojë për bashkimin e shqiptarëve në një abe”.
Thirrja e Kongresit të Manastirit u mirëprit nga forcat atdhetare, duke e konsideruar
një ngjarje edhe me vlera të veçanta kulturore dhe politike.
Më 14 nëntor 1908 , 100 vjet më parë, në një ditë të ftohtë dhe të acartë, kur gjatë
ditëve të Kongresit edhe dëbora do të mbulonte qytetin e Manastirit, u mblodh
Kongresi i Manastirit që do të finalizonte përpjekjet më se tre shekullore për të miratuar
sistemin shkrimor të gjuhës shqipe, alfabetin që kemi sot. Ai vazhdoi punimet deri më
datën 22 nëntor të atij viti. Numri i delegatëve qe i vogël, vetëm 32 kishin të drejtë vote,
ndërsa 18 jo, që përfaqësonin 26 qytete, shoqëri dhe klube.
Kongresi zgjodhi si kryetar të Kongresit të Manastirit Mithat Frashërin; nënkryetarë:
Luigj Gurakuqin dhe Gjergj Qiriazin; sekretarë: Hilë Mosi, Thoma Avrami, Nyzhet
Vroni.
Në dy ditët e para u diskutua se në cilin alfabet duhet të mbështetet alfabeti ynë, kur
përhapjen më të madhe e kishin alfabeti i Stambollit, i shoqërisë “Bashkimi” dhe i
shoqërisë “Agimi”të Shkodrës. Por, pas diskutimesh, duke u nisur nga dëshira e mirë,
u miratua që të hartohej një alfabet i ri.
Gjergj Qiriazi i entuziazmuar nga diskutimet në të cilat vihej re një dëshirë e madhe
që çdo pengesë të sheshohej dhe të merrte udhë zgjidhja përfundimtare e alfabetit të
njesuar të shqipes, në relacionin e tij shkruante: “Kur u hap Kongresi, kur u mbajtën
fjalimet e zjarrta gjatë tri ditëve të para dhe kur të gjithë panë se Shqipëria ka burra
të zot,, për të punuar për mbrojtjen e kombit të tyre, secili nga delegatët e harroi veten,
duke parë nevojën e madhe për të zgjedhur një alfabet që i bashkonte gegët me toskët
dhe me gjithë zemër e shpirt u dha pas kësaj pune”.
Në ditën e tretë u zgjodh një komision prej 11vetësh që do të merrej me hartimin e
alfabetit të shqipes. Kryetar i komisionit u zgjodh Gjergj Fishta, një personalitet i
kulturës shqiptare, poet i talentuar, erudit, që shquhej për forcën e fjalës, mendjen e
mprehtë dhe logjikën e fortë. Nënkryetar u zgjodh Mithat Frashëri, sekretar Luigj
pagina 13
(ec te faqja 14)
Tomor Osmani
Universiteti i Shkodrës (Shqipëri)
La storia dell’alfabeto della lingua albanese è una strada lunga, non facile per giungere
al giorno fortunato, nel novembre del 1908, cento anni fa, quando si riunì, a Manastir,
questo Convegno con particolari valori nazionali, storici e culturali. C’era la volontà, il
desiderio, la passione e soprattutto il patriottismo degli albanesi che per quasi tre secoli
e mezzo combatterono senza prendere in considerazione le conseguenze politiche ed
economiche che potevano avere nel contrapporsi all’ideologia dell’occupatore anche
per i problemi culturali. In questo lungo e oscuro periodo, gli albanesi, dentro e fuori la
Madrepatria, si scontrarono con onde poderose chë volevano proibire la soluzione
dell’unico problema, dell’alfabeto unificato della lingua albanese.
Se oggi, come prima testimonianza dello scritto albanese conosciamo la “Formula del
Battesimo” del 1462 che ci lasciò Pal Ëngjëlli, arcivescovo di Durazzo e amico di
Skanderbeg, un uomo “fornito di mente eccelsa e capacità rara nel parlare, con scienza
come nessuno”, come lo ritraeva il nostro umanista Marin Barlezio. E’ ovvio, così come
hanno osservato anche altri studiosi, che questa tradizione sia più antica del sec.XV. Le
ricerche ci possono portare più indietro negli anni, forse 2-3 secoli prima. Forse “il
destino” ci è favorevole e ci imbattiamo in una tradizione più antica della scrittura della
nostra lingua rispetto a quella che si conosce fino ad oggi.
Più tardi iniziò una lunga e difficile e faticosa strada, piena di sofferenze, sacrifici,
rappresaglie, ma sempre nella fiducia che la questione dell’alfabeto unico dell’albanese
si sarebbe risolta. Procederanno in questa direzione i primi precursori: Buzuku e Budi,
Bardhi e Bogdani che, senza alcuna esitazione, ognuno ha il proprio merito in questo
campo, ciascuno è entrato nella storia e ciascuno ha fatto storia.
Nei primi mesi del 1879, una commissione guidata dal ventisettenne Sami Frashëri,
designato dal 1877 dal Comitato di Istanbul e composto da P.Vasa, H.Tahsimi e J.Vreto,
cominciò a lavorare per la soluzione finale dell’alfabeto unico della lingua albanese. Gli
autori della Commissione formavano una élite intellettuale all’epoca, personalità della
cultura e della politica albanese. Essi elaborarono l’alfabeto che si conosce con il nome
di “alfabeto di Istanbul”. Così l’alfabeto di Istanbul si è basato principalmente su quello
latino, determinò il rapporto tra i suoni e le lettere, riconoscendo che l’albanese ha 36
fonemi a cui devono corrispondere 36 lettere. E anche l’ordine delle lettere che abbiamo
oggi l’abbiamo preso dall’alfabeto di Istanbul.
La fine del sec. XIX aveva elettrizzato tutte le forze intellettuali per la soluzione di
questo problema. La situazione si riscaldava sempre di più. I patrioti albanesi capivano
che l’invasore non solo non voleva la soluzione di questo problema, ma la ostacolava.
La coscienza politica degli albanesi andava crescendo sempre più e non si conciliava
con una simile situazione caotica nel campo della scrittura. “Mostrare ai nemici anche
i fucili… vediamo se oseranno comportarsi in questa maniera” si diceva in uno scritto
del 1905.
La realtà del tempo richiedeva che la lingua albanese avesse il suo alfabeto. Tutto il
potenziale intellettuale dei patrioti albanesi si mise al servizio della soluzione di questo
problema con valori particolari per la nostra cultura. Il nervosismo era arrivato al suo
culmine. Dappertutto si sentivano solo lamentele, dappertutto si chiedeva la soluzione
di questa faccenda. “La Nazione” di Boston scriveva:”La lingua albanese anche dalle
pietre delle strade sarà scritta e letta”.
Non c’era più tempo per aspettare. E storicamente il merito spetta al club albanese
“L’Unione” di Manastir, diretto da Fehim Zavalani, che nella riunione del 27 agosto
1908 decise di indire un Congresso a Manastir, nel novembre di quello stesso anno per
dare “fine a questa grande necessità per l’unione degli albanesi in un alfabeto”. La
convocazione del Congresso di Manastir fu ben accolta dalle forze patriottiche, che la
considerarono un evento con particolari valori culturali e politici.
Il 14 novembre 1908, cento anni fa, in una giornata fredda e gelida, quando durante i
giorni del Congresso anche la neve avrebbe ricoperto la città di Manastir, si riunì il
Congresso di Manastir, che avrebbe finalizzato gli sforzi di più di tre secoli per
approvare il sistema di scrittura della lingua albanese, l’alfabeto che abbiamo oggi. Esso
continuò i lavori fino al 22 novembre di quell’anno. Il numero dei delegati fu piccolo,
solo 32 avevano diritto di voto, mentre 18 no, e rappresentavano 26 città, associazioni
e club.
Il Congresso scelse come presidente del Congresso di Manastir Mithat Frashëri;
vicepresidenti: Luigj Gurakuqi e Gjergj Qiriazi; segretari: Hilë Mosi, Toma Avrami e
Nyzhet Vroni.
Nei primi due giorni si discusse su quale alfabeto dovesse basarsi il nostro alfabeto,
quando la divulgazione maggiore ce l’avevano l’alfabeto di Istanbul, della società
“Bashkimi” e della società “Agimi” di Scutari. Ma, dopo le discussioni, partendo dal
buon desiderio, venne approvato che si elaborasse un alfabeto nuovo.
Gjergj Qiriazi, entusiasmato dalle discussioni nelle quali si notava il grande desiderio di
appianare ogni ostacolo perché si avviasse la soluzione finale dell’alfabeto unico della
lingua albanese, nella sua relazione scriveva:”Quando si aprì il Congresso, quando si
tennero i discorsi infiammati nei primi tre giorni, e quando tutti videro che l’Albania ha
uomini capaci, per lavorare per la difesa della loro nazione, ciascuno dei delegati ha
dimenticato se stesso, guardando alla grande necessità di scegliere un alfabeto che
riunisse i gheghi e i toschi, e con tutto il cuore e l’anima si occupò di questo lavoro”.
Al terzo giorno venne scelta una commissione di 11 persone che doveva occuparsi della
compilazione dell’alfabeto della lingua albanese. Presidente della commissione venne
scelto Gjergj Fishta, una perosnalità della cultura albanese, poeta di talento, erudito, che
si distingueva per la forza della parola, per la mente aguzza e la forte logica.
Vicepresidente venne scelto Mithat Frashëri, segretario Luigj Gurakuqi; membri: Ndre
Mjeda, Gligor Cilka, Dhimitër Buda, Bajo Topolli, Sotir Peci, Gjergj Qiriazi, Shahin
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
faqe e trembëdhjetë
TEKSTE E STUDIME
Turpi gesta di persone indegne
Në 90-vjetorin e vdekjes, njetër vepër e pabotuar
di Bernardo Bilotta (1843-1918)
transkriptoi Agostino Giordano
ka Purçilli (Cs)
Ndër pesëmbëdhjetë të shëndreut 1905, Binard Bilota mbaroi së shkruari veprën satirike “Turpi gesta di persone indegne (Vepra të turpëshme njerzish të padenjë), që e
kish zënë ditën 15 të vjeshtit t’atij viti, tre muaj më parë. Vepër e pabotuar. Ndë fund të veprës auktori shkruan këtë shënim: “Mi dispiace di aver dovuto lordare la penna
riferendo le turpi gesta di persone indegne, di poema e di storia. Le scrissi perché siano condannati dalla gente futura (Më dhispëlqen se pat ‘ zhyeja pendën, ture rrëfyer
veprat e turpëshme njerzish të padenjë, për poemë e për histori: por i shkruajta se të jenë të dënuar ka gjindjat e ardhëshme”. Poemthi (si e quan vetë autori, “Poemetto)
- cm. 21x31, 88 fletë katëfaqesh, dmth. 352 faqe - përmban 15 kënga, me 737 sekstina (strofë gjashtëshe), dmth. 4422 vargje, njëmbëdhjetërrokësh, rimë ABABCC.
Aq strofët sa këngët dhe faqet e poemthit janë të singuara me laps blu nga vetë autori. Poemthi ka përkthimin autograf të autorit në gjuhë italiane. Poemthi rrëfyen historí
njerzish të liq, frasnjotë dhe purçilotë, bashkëkohës të autorit. Ture zënë ka Pjetri Janji Viçravet.
1.
Rrëfìejmi çë bëri një me short sā nj’mal.
Si do u shtū e bëri i erth mīr,
ndomos se ish njarī pa krip e val,
ndomos se ish laviçk. Lik tue gjillīr,
shortmath ai mbjith me at kuf rëgjënd e ār:
e vëj t’zë j rrux sarua ku s’ish të pār.
2.
I ligu, mbi ku folmi, mbjith turres
sā dōj, se shortja e llavt ndër duer ja sīll.
Me t’egjrit mbjidhej e vēj se të kish pjes
të turresvet çë kallojen kuj vërrjīl
të pjot të kish. Caherez, tek I vlojen
shokt brigandra, vēj gjithve e ja kallonej.
3.
Ndër ta ai dil e hinej si këmilli
të del e hīn ndë bot’t si ë hera e moti.
Si t’egjrit, s’mbanej thiken ngult te milli.
Bënej si mīr I vinej: s’ish më çoti
Ndrë t’egjrit shok. Mund thom se gjith shkonej
Ndrë t’ligat. Dīj t’i hāj e nd’bitht ja bënej.
(vjen ka faqja 13)
4.
Një hēr purartin shokt, se ca lëkūr
kēsh ndëjtura ndonj shkak, se kish t’I thahshin
t’i shisjen prana, ai naten fsheht i muer:
se gjith t’i shit ai vet, turrest mos ndahshin,
e mos bëhshin aq pjes sa brigant ishen.
I këndjen gjith turrest, çë shokt kīn kishen.
5.
Si kshtu purartin shokt, sa i erth ndër duer,
e rrmbien e t’e pēnguen e me të e qelljen
si dhī o dash ç’kā t’theret kūr t’jēt hēr,
Mbjatu s’ja vūn amera o t’e therjen,
se prisjen krien të vin me shokt e tjēr
t’i thōj si kish t’e bëjen at pa-ndēr.
6.
Mihali ish krei brigandvet. Me t’tjēr shok
Ndër malet Baslikats ahiera gjëndej.
Të bënej qiqe t’egra atjè nga llok
me ār se t’ngarkohej njera ç’ndëndej.
Krei pritej nd’ato dit çë kin rrëmbier
t’egrin Pjeter, çë fsheht i kish kalluer.
Kongresi i Manastirit
Gurakuqi, anëtarë: Ndre Mjeda, Gligor Cilka, Dhimitër Buda, Bajo Topolli, Sotir
Peci, Gjergj Qiriazi, Shahin Kolonja dhe Nyzhet Vrioni.
Komisioni pranoi njëzëri se alfabeti i shqipes duhet të kishte si bazë alfabetin latin,
mungesat e të cilit do të plotësoheshin me anë të dyshkronjëshave. Nuk u morën
parasysh preferencat e anëtarëve për ndonjë shkronjë të veçantë, por njëzëri u miratua
shenja për çdo tingull-fonemë të shqipes, duke ruajtur raportin e përcaktuar në
alfabetin e shoqërisë së Stambollit se shqipja kishte 36 fonema. Kështu në ditën e
shtatë u shpall vendimi i komisionit që miratonte dy alfabete. U vendos që të merret
alfabeti i Stambollit, të cilit iu bënë pesë ndryshime dhe bashkë me të edhe një abece
thjesht latine që të mësohen e të përdoren bashkarisht në mes shqiptarëvet. Mësimi
në shkollë të jetë shtrënguar dhe i detyruar për të dyja. Alfabetit të Stambollit iu bënë
pesë ndryshime.
Kryetari i Komisionit Gj.Fishta shpjegoi pse u pranuan dy alfabete dhe jo një.
Alfabeti i Stambollit ishte i mjaftueshëm për t’iu përgjigjur nevojave të kombit. Por
që të shtypeshin libra përjashta Shqipërisë dhe për të dërguar telegrame jashtë vendit
duhej një alfabet me shkronja latine, praktikë që e ndeshim edhe në gjuhë të tjera, si
në gjermanisht. Delegatët e Kongresit e vlerësuan këtë vendim, duke e quajtur një
fitore të madhe që arriti t’i bashkojë shqiptarët dhe të ndikojë në përhapjen e gjuhës
shqipe dhe të arsimit kombëtar.
Ndonëse Kongresi miratoi dy alfabete , ai i mbështetur në atë latin që një tingullfonemë mund të paraqitej edhe me anë të dyshkronjëshave, fitoi si më i përshtatshmi
për natyrën e gjuhës sonë, i lehtë dhe i thjeshtë në të shkruar dhe praktik, pasi me të
mund të shtypeshin libra në çdo vend të Europës që përdornin këtë sistem shkrimor.
Miratimi i alfabetit të njësuar në Kongresin e Manastirit, më 1908, ishte një fitore e
madhe për kulturën dhe arsimin kombëtar që i tregonte opinionit vendës dhe të huaj,
kur pavarësia nuk ishte shumë larg, dhe populli shqiptar ishte në gjendje që çështjet
e kulturës t’i zgjidhte pa ndihmën e të tjerëve. Dhjetë vjet para Kongresit të Manastirit
Çajupi deklaronte “Alfabeti duhej të zgjidhej prej nesh” .
Ndonëse Kongresi i Manastirit, si qëllim kryesor, kishte hartimin e një alfabeti të
vetëm për të gjithë shqiptarët, por edhe me kërkesat e shumta që u bënë nga shqiptarët
brenda dhe jashtë vendit, ai një vëmendje u kushtoi edhe çështjeve të tjera të lëvizjes
sonë kombëtare, si dhe atyre kulturore dhe arsimore. Ai qe një tubim me vlera të
veçanta gjuhësore dhe historike, që u karakterizua për atdhetarizëm, tolerancë,
mirëkuptim, që i dha një shtysë zhvillimeve politike, kulturore dhe arsimore dhe
ndërgjegjësoi më tej popullin tonë drejt pavarësisë së Shqipërisë. Njëkohësisht për
herë të parë në historinë tonë çeli rrugën e Kongreseve për të diskutuar çështje
madhore të kulturës sonë.
Alfabeti i shqipes pret 100-vjetorin e tij.
faqe e katërmbëdhjetë
7.
Te e prisjen, si erth nata bën nj’fanua
e poqtin nd’ata prush sa mish të dishtin.
Të ngrën e t’pīr rrot zjarrit me kamnua,
pra t’egrin të pēnguer edhe tagjìstin.
Të frijtur me baxofa e vēr si ishen,
pār t’fjëjen, lān një t’ruenej Kë litht kishen.
8.
Kur fjëhej zjarrit rrot, tue rrahallisur,
aì Pjetri, çë rrīj fort si djāll penguer,
prit gjumi t’zëj edhe kuj qe kumbisur
t’e ruenej, mos t’i pshtonej si mënjhēr.
Si erth çë gjumi u qas e vū përposh
kë e ruenej, këmbet vū nji uri kalosh. (…)
9.
Si dogj pengoret këmbvet e t’i lshōj,
mbi urin çelt kumbisi edhe lloret
të lidhura mosmāj t’bënej si dōj.
Shortmadhi, si kshtu kputi gjith pēngoret,
pataksi gjithnjherje e si petosh
kcēj ka bazuli e ngau ndë vendt përposh. (...)
Kolonja dhe Nyzhet Vrioni.
La commissione approvò all’unanimità che l’alfabeto dell’albanese dovesse avere come
base l’alfabeto latino, le cui deficienze si sarebbero colmate con i dittonghi. Non si
presero in considerazione le preferenze dei membri per qualche segno particolare, ma
all’unanimità vennero approvati segni per ogni suono-fonema dell’albanese, guardando
il rapporto definito nell’alfabeto della società di Istanbul che la lingua albanese aveva
36 fonemi. Così, al settimo giorno, venne proclamata la decisione della commissione
che approvava due alfabeti. Si decise di adottare l’alfabeto di Istanbul, al quale vennero
fatti sei cambiamenti, e insieme a quello anche un abbecedario puramente latino, che si
apprendessero e si usassero insieme tra gli albanesi. L’insegnamento a scuola che fosse
obbligatorio e costrittivo per entrambi. All’Alfabeto di Istanbul vennero apportate
cinque modifiche.
Il presidente della commissione Gjergj Fishta spiegò perché vennero approvati due
alfabeti e non uno. L’alfabeto di Istanbul era sufficiente per rispondere alle necessità
della nazione. Ma perché si stampassero libri al di fuori dell’Albania e per mandare
telegrammi fuori nazione occorreva un alfabeto con lettere latine, pratica che si ritrova
anche in altre lingue, come nella tedesca. I delegati del Congresso apprezzarono questa
decisione, considerandola una grande vittoria che è riuscita a riunire gli albanesi e a
incidere nella divulgazione della lingua albanese e dell’insegnamento nazionale.
Benché il Congresso avesse approvato due alfabeti, quello basato su quello latino,
secondo cui un suono-fonema potrebbe essere rappresentato anche con un digramma,
vinse come quello più adatto alla natura della nostra lingua, leggero e semplice nella
scrittura e pratico, siccome con quello potevano stamparsi libri in ogni paese
dell’Europa che usavano questo sistema di scrittura.
L’approvazione dell’alfabeto unificato nel Congresso di Manastir, nel 1908, era una
grande vittoria per la cultura e l’istruzione nazionale, che mostrava all’opinione interna
e straniera che l’indipendenza non era molto lontana e che il popolo albanese era in
condizione di risolvere i problemi culturali senza l’aiuto degli altri. Dieci anni prima del
Congresso di Manastir, Çajupi dichiarava: “L’alfabeto dovrebbe essere scelto da noi”.
Benché il Congresso di Manastir avesse, come scopo principale, la compilazione di un
unico alfabeto per tutti gli albanesi, anche per le molte richieste che vennero fatte dagli
albanesi dentro e fuori madrepatria, prestò attenzione anche agli altri problemi del
nostro movimento nazionale, come anche a quelli culturali e scolastici. E’ stata
un’adunanza con particolari valori linguistici e storici, che si caratterizzò per
patriottismo, tolleranza, comprensione, che ha dato un impulso agli sviluppi politici,
culturali e scolastici e coscientizzò vieppiù il nostro popolo verso l’indipendenza
dell’Albania. Nello stesso tempo, per la prima volta nella nostra storia, aprì la strada ai
Congressi per discutere problemi importanti della nostra cultura.
L’Alfabeto della lingua albanese aspetta il suo centesimo anniversario.
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
pagina 14
Giuseppe Gangale
TEKSTE E STUDIME
(1898 - 1978)
Simbiett, Giuseppe Gangale ççy shứmy veta e kuitonjin me ndéry e me zhomyr,
bỡny njy kjind e dhiet viett ççy kkur oshty llér (07.03.1898 – 13.05.1978) e njy
zhet e dhiet viett ççy kkur ka vdekur.
Shứmy ndodie na kany ndaluer sa t’e kuitòim si dduhet e si ket box rrethi jỡny.
Ndiekiet ty horys ku shyrbejim kany pyshtitur kyta shyrbese e kyta veta te methy.
E kyta thonjin se donjon miry horin e gjiuhin e tire. Jany pa tru! Uroi se krietarty
ty keny digkuer si kety bihen me kytò gjindie…pa tru, pa ndér e pa bésy…Na
Ghangkalin e kemi kuituer me shyrbese, me ndér, me ty dhimbura e me turres. E
shokja, Margherita, ngka menat, te mesha lusin ppy mua. Zhepa na vreny kka
kjiaga e ka haré ppy ata ççy kemi bony e ddomi ty bomi. Njy shyrbes i mathy oshty
botimi: Giovanni Giudice, Poesie di Gangale (Rradderi i Europes, Il ramingo
d’Europa, con testi in italiano, romancio, arbyresh, francese, tedesco). Rubbettino
Ed. 2003). E jany shumy shyrbeset ççy kishym te mendyt sa ty bojim…po i bomi.
Mos shprishni pernat dirkjavet (Nolite dare margaritas ad porcos)! Sa ka shkruer e
sa ka bony aì! Mo se martune aì ddex e ddo ty vemi pypara me tru e ty shpitomi
ata ççy na jemi e ata ççy tatrat tony na kany llony. O’ lléry Zzirò-i ty Detit, lytir
ppy ty llerty, arbyresh ppy ty zhgjedhurt; fjet françezhin, inglezhin, tedheshkun;
njeh gjindiet faroesi, Gridjonet; philosof, gazhetar, botimtar, filoloh, gjuhtar, poet
i hogh. Ngky mumi ty shkruemi atì kka gjithy veprat ççy aì ka shkruer. Te bjedhia
e ghibrit ççy kemi ngkar mo lla, gjiehen gjithy veprat ççy aì ka shkruer e mo se mo
poezhit ççy ka shkruer te mendyt ççy ngky shyrbex. Thex: “Mund shkruemi poezhì
vett kkur kemi bony dytirin tony e ddomi ççikk ty prohemi”. Atì ddomi ty kuitomi
mo shumy se gjithy gkén ççy ka dhony (ose ka bjerr, si thex aì) sa ty shpitox gjuhin
e arberishte tony. “Jetryt vishen me pendat tona e na vdesmi ty djakaruer!”.
Burr me shpirtin ty math ka zhony shumy udhy. Ka passur njy besy e humbyt, e
rondy edhe e ashpyr. Po kka (<ngka) gjithy vendet e Europes o’ ktier (ttier), te i
prazhmi mot, te Shumbria (Shyn Maria) e Andalit, te Shumbria e Manipulies, te
Shi’ Mikeghi etj. Kka ty tix ngky ka kjony i mbjedhur kkur ish i ngjagh e as nanì
i vdekur. “Nemo est propheta in patria” (Mosnjo oshty i mbjedhur te hora e tix).
Jany veta ççy vrenjin ty bohenjin ty bukur me emrin ty Ghangkalit, po ngky
ddonjin ty mbjedhynjin laimin e tix.
Ppy gjuhin: ngkanjò kety mbysonjy gjuhin e momys; atò ççy ka mysuer mbi
gjunjavet ty asaja. Daskalli i tix ka kjony Radha (De Radha), aì burr(y) i math.
Veprat e Radhys sott diovasen vett sa ty priren te gjuha shkipetare. Ki shyrbes
oshty shumy i rond pysé gjuha e tix, çç’oshty gjuha jone, ngky muny ty priret me
singkat e tire ppy shumy arsie. Ngky mund ty njihet Ghangkali gjuhtar (glottologo)
mos ngky diovasmi pakk pakk veprat e tix: Arra-Buka, Ntoni i Darys, Fjala e
Andalit, Ngjalori i gjuhys joony, Flamuri edhé vistari, Fragmenta etnologica
arberisca Medhiae-Calabriae ex textubus novissimis pagi Marcidhusiae; Arberisca
I, II, III, IV; Sopra la traduzione del I° Canto dell’Inferno di Luigi Lorecchio; Salve
Regina; Glossarium arberiscum Marcidhusiae; Textus Arberisci Marcidusiae;
Parole e frasi nel Grigioni romancio; Trascrizione fonetica del Milosao; Aeschyli
Agamenon; Konka e paar e Odhisies; Un progetto per la lingua arberesca; Un
linguista fra gli albanesi della Calabria; G. Psychrotis, Rhapsodhiae arberiscae
apocriphae; G. Th. Elenco di 1113 parole tedesche con rispettiva traduzione in
arberesh di Carfizzi (!). Kety kish ddall, po njer nani ngky ka mundur ty ddall
ghibri me Rryfimet (Racconti). Kyta rryfieme jany shumy ty bukur. Te gjuha
arbereshe, ose mo miry e njy koiné-je, ka shkruer ddi rryfieme vett: Hora e bukury,
Te hiri. E kio gjuhy o’ vyrtety e bukur! Jany fjalyt e gjuhavet ty horavet
tona…Kyto fjaly i ka mbjedhur kute ezzur hor mbi hor. Jany njy vistar i math ççy
aì na ka lloony. Sa ty bohet atà ççy kish te mendyt aì tex: “ Te ngka hory dduhenjin
tri o katyr veta ççy kety vohenjin bashky ty kyrkonjin, ty diovasnjin, ty shyrbenjin
e ty thonjin si kety shkruhet gjuha e tire e si kety bohenjin paradigmet e kyshtù ty
shpitonjin gjuhin e tire. Pra ty shyrbenjin bashky atò kka horyyt ndandizh; pra ty
vohejin bashky ty paryt kka krahini e ty zhojin ty vonjin hunjyt ty gjuhys e
arberishte kute mbatur pypara sivet veprin e Radhys. Kyta ngky vrett gjuhin e
horavet (katudavet) t’atire e kio gjuhy kety mbysohet te shogha mo tutjè.
Si my ka thony daskalli Mandalà: “Ngkanjo ççy ddo ty kykonjy shyrbeset
arbyreshy ket’e vrenjy me Ghangkalin!”. E kio oshty pyrgjegjia mo e bukur. Horyt
tona vdesnjin ppy shumy arsie, po njo, vyrtety, oshty shumy e rondy: ngky kemi
shyrbier me tru (ose ngky kemi shyrbier as njy ççikk, ose, vyrtet, likk) e se ngky
kemi vretur ty shpitomi gjuhin tone te ngka katund. Radha, Varibboba, Billotta,
Camarda, Gangkali (e ngk’i thom gjithy) kany shyrbier me tru e gjith kany thony
njy shyrbesy vett: kety vremi ty shkruemi si fjasmi te horyt tona. E kyta thoty
“direttori” i Jetes e arbyreshe”, G. Gustini. Jetryt shyrbenjin sa ty shkatronjin
gjuhin e horavet tona e sa ty gharghonjin gjindiet ççy kany mah t’e mbysonjonjin,
kka maghi i gjuhys. Flamurin ty kysai udhy e kany Shi’Nikoghisty.
don Giovanni Giudice
nga Shën Kolli (Kr)
Quest’anno, Giuseppe Gangale che molte persone ricordano con onore e con cuore,
compie centodieci anni da quando è nato (07.03.1898 – 13.05.1978) e trenta anni da
quando è morto.
Molte circostanze ci hanno impedito di ricordarlo come si dovrebbe e come il nostro
circolo doveva fare. Gli avvenimenti del paese dove lavoravamo hanno sputato su
questi fatti e su questi grandi uomini. E queste persone dicono di amare il loro paese e
la loro lingua. Sono senza cervello! Mi auguro che le autorità competenti abbiano
compreso come si devono comportare con queste persone senza comprendonio, senza
onore e senza fede…Gangale noi l’abbiamo ricordato con lavori, con onore, con
sacrifici e con denaro. La moglie, Margherita, ogni mattina, durante la messa, prega per
me. Giuseppe ci guarda dal cielo e gioisce per quello che abbiamo fatto e vogliamo
fare. Un’ opera grande è questa pubblicazione: G. Giudice, Poesie di Gangale (Rradderi
i Europes, Il ramingo d’Europa, con testi in italiano, romancio, arbyresh, francese,
tedesco). Rubbettino Ed. 2003. E sono molte le iniziative che avevamo in mente di
attuare…ma le faremo! Non gettate le perle ai porci! Quanto ha scritto ed ha fatto lui!
Più che monumenti lui voleva e vuole che andiamo avanti con intelligenza e salviamo
così quello che siamo e quello che i nostri padri ci hanno lasciato.
E’ nato a Cirò Marina, italiano di nascita, arbyresh per scelta; parla il francese, inglese,
tedesco; conosce le popolazioni faroese, i Grigioni; filosofo, giornalista, editore,
filologo, linguista, fine poeta. Non possiamo scrivere qui di tutte le opere che lui ha
scritto. Nell’indice del libro citato sopra, si trovano tutte le opere che egli ha scritto,
soprattutto le poesie che buttava giù nei momenti di pausa dal lavoro. Diceva:
“Possiamo scrivere poesie solo quando abbiamo adempiuto il nostro dovere e
vogliamo riposarci un po’ “. Qui vogliamo soprattutto ricordare il tempo che vi ha
dedicato (o che “ho perso”, come diceva lui) per salvare la lingua arberisca nostra. “Gli
altri si vestono con le nostre penne e noi moriamo nudi!”. Uomo di grande spirito, ha
intrapreso molte vie. Ha avuto una fede profonda, seria e dura. Ma da tutti i luoghi
d’Europa, negli ultimi tempi della sua vita è ritornato alla Madonna di Andali, alla
Madonna di Manipuglia, da S. Michele ecc. Dai suoi non è stato accolto quando era
vivo e neanche ora da morto. “Nessuno è profeta in patria!”. Ci sono persone che
cercano di farsi belle col nome di Gangale, ma non vogliono accogliere il suo grido.
Per la lingua: ognuno deve imparare la lingua materna, quella che ha imparato sopra le
ginocchia di sua madre. Il suo maestro è stato De Rada, quel grande uomo. Le opere di
Rada oggi si studiano solo per tradurle in lingua schipetara. Questo lavoro però è molto
difficile perché la sua lingua, che poi è la nostra lingua, non si può trascrivere con i
loro segni per molti motivi. Non si può conoscere Gangale glottologo se poco poco
non studiamo le sue opere: Noce-Pane, Antonio Dara, La parlata di Andali, La rinascita
della nostra lingua, Bandiera e tesoro, Frammenti etnologici della Media-Calabria dagi
ultimissimi testi del Villaggio di Marcedusa; Cose Arberische, I, II, III, IV; Sopra la
traduzione del I° Canto dell’Inferno di Luigi Lorecchio, Salve Regina; Vocabolario
arberisco di Marcedusa; Testo dell’arberisco di Marcedusa; Parole e frasi nel Grigioni
romancio; Trascrizione fonetica del Milosao; Agammenone di Eschilo; Primo canto
dell’Odissea; Un progetto per la lingua arberisca; Un linguista fra gli albanesi della
Calabria; G. Cirotano, Rapsodie arberische apocrife; G. Th. Elenco di 1113 parole
tedesche con rispettiva traduzione in arberesh di Carfizzi (!). Doveva uscire, ma finora
non è potuto uscire il libro con i Racconti. Questi racconti sono molto belli. In lingua
arberisca, o meglio in una koiné linguistica, ha scritto due racconti soltanto: Bel Paese,
Nella cenere. E questa lingua è veramente bella! Sono le parole della lingua dei nostri
paesi…Queste parole lui le ha raccolte camminando di paese in paese. Sono un grande
tesoro quello che lui ci ha lasciato. Perché si attuasse quello che lui aveva in mente,
diceva: “In ogni paese ci vorrebbero tre o quattro persone che si dovrebbero mettere
insieme per cercare, studiare, lavorare e dire come si dovrebbe scrivere la loro lingua
e come si dovrebbero stabilire i paradigmi e così salvare la loro lingua. Poi dovrebbero
lavorare insieme quei dei paesi vicini; poi ancora mettersi insieme i migliori della
provincia e cominciare a piantare i pali della lingua arberisca tenendo sempre davanti
agli occhi l’opera di De Rada. Questo operare non uccide la lingua dei loro paesi e
questa lingua deve essere appresa più in là nella scuola.
Come ha detto il prof. Mandalà: “Chiunque vuole ricercare cose arbyreshe ha a che fare
con Gangale!”. E questa è la risposta più bella. I nostri paesi muoiono per molti motivi,
ma uno è veramente molto importante: non abbiamo lavorato con intelligenza (o
addirittura non abbiamo lavorato neanche un po’, o sicuramente male) e non abbiamo
cercato di scrivere come parliamo nei nostri paesi. Radha, Varibobba, Bilotta,
Camarda, Gangale (non li nomino tutti) hanno lavorato con intelligenza e tutti hanno
detto una sola cosa: dobbiamo cercare di scrivere come parliamo nei nostri paesi. E
questo dice il direttore della rivista “Mondo Albanese”, G. Agostino. Gli altri lavorano
per rovinare la lingua dei nostri paesi e per allontanare le persone che hanno voglia di
impararla, dall’amore per la lingua. La bandiera di questa strada ce l’hanno i
Sannicolesi.
P.S. L’articolo è stato scritto nella lingua di S. Nicola. -Fa uso continuo delle doppie; -La hj inserita nell’alfabeto schipetaro è resa con X (chi greca)
-Il suono di alcune vocali ha una triplice lunghezza: breve, semibreve, doppia. Per esigenze grafiche l’abbiamo trascurato alquanto. Si potrebbero rendere con un accento
lungo le doppie e con un accento grave (da destra a sinistra) le semidoppie. Es. aắấậỡứẽ
-La shwa è resa con y quando non si pronuncia e quando serve per creare sillaba. Ma il discorso è lungo. Generalmente è pronunciata con una vocale chiara (o, i, e, u). Non
ci sono nasali. Prevalgono i suoni duri perché portano la patina greca da cui provengono.
pagina 15
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
faqe e pesëmbëdhjetë
TEKSTE E STUDIME
Vlerësimet për letërsinë arbëreshe të K. Trebeshinës
Kasëm Trebeshina e ka shkruar
“Skicë për historinë e letërsisë
shqipe” në vitin 1993. Kemi një
version të punimit që na ka dhënë vetë
autori. Janë 34 faqe të shkruara me
makinë shkrimi. Punimi ka 13 pjesë.
Shqyrtojmë pjesën e tretë me titull
“Vazhdimësia dhe dështimi” (ff. 6-9)
dhe pjesën e pestë “Lavdia dhe
mbyllja e letërsisë klasike shqipe” (ff.
12-14) ku ai prek edhe temën e
letërsisë arbëreshe dhe rëndësinë e
veprës së De Radës.
Në pjesën e tretë “Vazhdimësia dhe
dështimi”, Trebeshina nis me fillimet
e letërsisë shqipe: “Me shtrirjen e
administratës turke në të gjithë
Ballkanin, në Shqipëri filloi të
krijohej një realitet i ndryshëm nga ai
që ishte më parë dhe, si rrjedhim, një
gjë e tillë çoi në një ndryshim të
dukshëm shpirtëror, që u bë më i
përcaktuar pas Revolucionit Francez”.
Si edhe në shkrime të tjera, thekson
rëndësinë e pushtimit turk të
Shqipërisë.
Për plotësimin e kuadrit të
zhvillimeve në kohë, autori trajton
rolin e arbëreshëve: “Në se ne do të
kërkonim patjetër vazhdimësinë tonë
që nga Shekulli i Katërmbëdhjetë,
copëza të asaj vazhdimësie duhet të
shkonim t’i mblidhnim tek Arbëreshët
e Italisë”. Vlerësimi është pozitiv, por
edhe kontradiktor: “Megjithatë, kjo
nuk do të kishte asnjë kuptim, se ajo
vazhdimësi përfaqsohet nga një grup i
vogël njerëzish dhe është e ngarkuar
me ndikimin e gjithëanshëm të jetës
së popullit të madh italian”.
Lidhja me Italinë dhe me ndikimin e
kulturës italiane në dokumentet e para
të gjuhës shqipe, sipas Trebeshinës, i
largon sot ato nga ne: “Ky është
shkaku që monumentet e para të
shkrimit të gjuhës sonë, megjithë
rëndësinë shumë të madhe që kanë për
ne, megjithë domosdoshmërinë e
studimit të kujdesshëm të tyre,
mbeten të ftohta dhe të largëta”. Jep të
njëjtin vlerësim edhe për letërsinë
arbëreshe: “Po kaq e ftohtë dhe e
largët mbetet dhe krijimtaria artistike
e arbëreshëve dhe një gjë e tillë nuk
kushtëzohet dhe shpjegohet vetëm me
faktorin gjuhësor. Më vendimtar në
këtë rast është faktori shpirtëror”.
Pranë këtij vlerësimi kemi tezën për
rivlerësimin
e
letërsisë
së
bejtexhinjve: “Prandaj të çudit fakti
që bejtexhinjtë, për shkaqe besimi dhe
vetëm besimi, nuk vlerësohen sa
duhet. Gjithëkush ka të drejtën e tij
dhe mullisi ka hallin e ujit, por
bejtexhinjtë janë parashkuesit e
letërsisë shqipe që lë në plan të dytë
çështjet e besimit dhe i paraprin
‘literaritetit’. Me ata fillon ajo letërsi
që ne sot mundohemi të lëvrojmë, ajo
letërsi që mundohet të shikojë nga
Europa dhe Bota”.
Në pjesën e pestë “Lavdia dhe mbyllja
e letërsisë klasike shqipe” kemi
vlerësimin për tre autorë të
faqe e gjashtëmbëdhjetë
Kasëm Trebeshina
ha
scritto
“Riassunto per la storia della letteratura
albanese. Pensieri censurati” nel 1993.
Abbiamo una versione di questo saggio
dataci dallo stesso autore. Sono 34
pagine scritte a macchina. Il saggio ha
13 parti. Esaminiamo la terza parte
intitolata “La continuazione ed il
fallimento” (pp. 6-9) e la quinta parte
“La gloria e la fine della letteratura
albanese classica” (pp. 12-14) in cui
tocca anche il tema della letteratura
arbëreshe e l’importanza dell’opera di
De Rada.
Nella terza parte “La continuazione ed
il fallimento”, Trebeshina inizia con gli
esordi della letteratura albanese: “Con
l’estensione dell’amministrazione turca
in tutti i Balcani, in Albania iniziò a
crearsi una realtà diversa dalla
precedente e, di conseguenza, ciò portò
ad un evidente cambiamento spirituale,
che divenne più definito dopo la
Rivoluzione Francese”. Come in altri
suoi scritti, sottolinea l’importanza
dell’occupazione turca dell’Albania.
Per completare il quadro degli sviluppi
nel tempo, l’autore tratta il ruolo degli
arbëreshë: “Se noi cercassimo
senz’altro la nostra continuazione dal
secolo quattordicesimo, parti di quella
continuazione dovremmo andare a
raccoglierle tra gli Arbëreshë
dell’Italia”. La valutazione è positiva,
ma anche contraddittoria: “Nonostante
ciò, questo non avrebbe nessun senso,
perché quella continuazione è
rappresentata da un piccolo gruppo di
persone ed è carica dell’influenza totale
della vita del grande popolo italiano”.
I legami con l’Italia e con l’influenza
della cultura italiana sui primi
documenti della lingua albanese,
secondo Trebeshina, li allontanano oggi
questi documenti da noi: “Questo è il
motivo per cui i primi monumenti della
scrittura della nostra lingua, anche se
per noi sono di grande importanza,
anche se il loro studio attento è
indispensabile, rimangono freddi e
lontani”. Dà la stessa valutazione anche
sulla letteratura arbëreshe: “Allo stesso
modo rimane fredda e lontana anche la
produzione artistica degli arbëreshë e
ciò non è condizionato e spiegato solo
con il fattore linguistico. In questo caso
è più decisivo il fattore spirituale”.
Accanto a questa valutazione, abbiamo
la tesi per la rivalutazione della
letteratura dei bejtexhinj: “Perciò ti
meraviglia il fatto che i bejtexhinj, per
motivi di fede e solo di fede religiosa,
non vengono valutati come si deve.
Ognuno ha il diritto di pensare come
vuole, ma i bejtexhinj sono i precursori
della letteratura albanese che lascia in
secondo piano le questioni della fede e
precede ‘la letterarietà’. Con essi inizia
quella letteratura che noi oggi ci
sforziamo di coltivare, quella
letteratura che si sforza di guardare
verso l’Europa e verso il Mondo”.
Nella quinta parte “La gloria e la fine
della letteratura albanese classica”,
Edmond Çali
rëndësishëm të letrave shqipe: “Siç
përmendëm edhe më lart, Shekulli i
Nëntëmbëdhjetë i dha Shqipërisë
letërsinë e saj kombëtare dhe tre
autorët e saj më të mëdhenj: De
Radën, Naim Frashërin dhe Gjergj
Fishtën”.
Që me vlerësimin dhe përcaktimin e
parë për De Radën Trebeshina jep
radhën e hierarkisë: “I pari, për arsyet
që u thanë dhe që nuk është nevoja të
përsëriten, nuk mund të luante
plotësisht rolin që i takonte dhe të
rrinte në krye të të treve, kurse dy të
tjerët dhanë plotësisht atë që mund
dhe duhej të jepej”.
Naim Frashëri merr vendin kryesor në
këtë treshe autorësh: “Frashëri, pasi
bën plotësisht të tijat përpjekjet
njëqind vjeçare nga Shekulli i
Tetëmbëdhjetë
gjer
tek
i
Nëntëmbëdhjeti, me vetëdijshmërinë
dhe sigurinë e misionit të tij, hap
tërësisht ‘Portën’ e letërsisë shqipe.
Që këtej atij i lind e drejta për të qënë
Ati i letërsisë shqipe me të gjitha
privilegjet që i vijnë prej atij titulli”.
Në vlerësimin për Fishtën, Trebeshina
ndalet më gjatë për të motivuar
pasvendosjen e tij në letërsinë e
Shekullit të Nëntëmbëdhjetë: “Poeti
Gjergj Fishta, megjithëse pjesën më të
madhe të jetës së tij e ka në Shekullin
e Njëzetë, si letrar i takon Shekullit të
Nëntëmbëdhjetë. Në veprën e tij
shumë të gjërë gjen pasqyrimin e saj
të plotë e gjithë jeta shqiptare e
Shekullit të Nëntëmbëdhjetë, gjejnë
shprehjen e plotë të gjitha llojet e
synimeve të popullit shqiptar,
sigurisht akoma të cunguara dhe në
një gjendje gjysëm primitive
zhvillimi”.
Pra vendi i veprës së Fishtës në
sistemin letrar shqiptar kushtëzohet
nga gjendja e Shqipërisë së periudhës
së tij: “Është pikërisht kjo shkallë
gjysëm primitive zhvillimi e popullit
shqiptar në të gjithë përmbajtjen e saj
që e mban Fishtën të mbërthyer në
Shekullin e Nëntëmbdhjetë dhe nuk e
lë të kalojë në Shekullin e Njëzetë”.
Si gjithmonë, edhe në pjesët e
shkrimit që trajtuam, Trebeshina është
origjinal, duke mbështetur teza
personale për disa çështje të
rëndësishme të historisë së letërsisë
shqipe: për vendin e letërsisë
arbëreshe dhe të veprës së De Radës
në sistemin letrar shqiptar, por edhe
për çështje të tjera që dalin nga
citimet, veçojmë këtu tezat e tij për
letërsinë e bejtexhinjve dhe për
vendin e Fishtës në letërsinë shqipe.
Universitet “Orientale” i Napolit
abbiamo la valutazione su tre autori
importanti delle lettere albanesi:
“Come abbiamo già detto, il
diciannovesimo
secolo
diede
all’Albania la sua letteratura nazionale
ed i suoi tre autori più grandi: De Rada,
Naim Frashëri e Gjergj Fishta”.
Già con la valutazione e la prima
definizione su De Rada, Trebeshina dà
l’ordine della gerarchia: “Il primo, per i
motivi che abbiamo detto e che non
serve ripetere, non poteva esercitare
completamente il ruolo che gli spettava
e stare a capo dei tre, mentre gli altri
due diedero completamente ciò che si
poteva e che si doveva dare”.
Naim Frashëri occupa il posto
principale in questo trio di autori:
“Frashëri, dopo che rende del tutto suoi
gli sforzi centenari dal secolo
diciottesimo e fino al diciannovesimo,
con la consapevolezza e la certezza
della sua missione, apre completamente
‘la Porta’ della letteratura albanese. Ciò
gli dà il diritto di essere il Padre della
letteratura albanese con tutti i privilegi
che derivano da questo titolo”.
Nella valutazione di Fishta, Trebeshina
si ferma più a lungo per motivare la sua
collocazione nella letteratura del secolo
diciannovesimo: “Il poeta Gjergj
Fishta, anche se passa la maggior parte
della sua vita nel ventesimo secolo,
come letterato appartiene al secolo
diciannovesimo. Nella sua opera molto
vasta si rispecchia tutta la vita albanese
del diciannovesimo secolo, trovano la
loro completa espressione tutte le mire
del popolo albanese, sicuramente
ancora mutilate ed in uno stato
semiprimitivo di sviluppo”.
Dunque il posto occupato da Fishta nel
sistema
letterario
albanese
è
condizionato
dalla
situazione
dell’Albania del suo periodo: “E’
proprio questo grado semiprimitivo di
sviluppo del popolo albanese in tutto il
suo contenuto che tiene Fishta
inchiodato nel secolo diciannovesimo e
non lo lascia passare nel ventesimo
secolo”.
Come sempre, anche nelle parti citate
del saggio preso in esame, Trebeshina è
originale, sostenendo delle tesi
personali per alcune questioni
importanti della storia della letteratura
albanese: per il posto della letteratura
arbëreshe e dell’opera di De Rada nel
sistema letterario albanese, ma anche
per altre questioni che vengono fuori
dalle citazioni, sottolineiamo qui le sue
tesi per la letteratura dei bejtexhinj e per
il posto di Fishta nella letteratura
albanese.
JETA ARBËRESHE
+
FJALOR
Jeta Arbëreshe, 59 / llanar - vjesht 2008
i Emanuele Giordano-s
40 €URO
pagina 16