Faaiuga su`ega sikolasipi 2012
Transcript
Faaiuga su`ega sikolasipi 2012
OLA e fa’asoa fa’amatalaga mo a’oga i le gagana Samoa Talafa’asolopito Laufatu a Samoa Lipoti o le Vaiaso Samoa i Malo Aufaatasi O tu’ugamau pau Pe iai ea se mea lelei e tupu mai Otara? A lea! PULETINI A’OGA E le fa’atauina~Not for Sale Imeli feso’ota’i: [email protected] 25 Fepuari 2013 Vol 3 Issue 4 Faaiuga su’ega sikolasipi 2012 O suafa nei o i latou na manumalo i sikolasipi o le 2012 i mataupu ta’itasi: Accounting Alexander James Gibbs Bayfield High School E to’avalu i latou ua maua faailoga sikolasipi mo le gagana Samoa e tusa i le faasilasilaga a le NZQA e le i mamao atu. Mai lena to’avalu ua avea ai Mose Agricultural & Horticultural Science George W Nelson Lindisfarne College Tanielu o le kolisi a Magele ma Art History Sila na auai i su’ega mo Sikolasipi i le Biology Chemistry Chinese Rosza Maria Majsa Auckland Girls’ Grammar School Max Alexander Ashmore Mount Albert Grammar Tao Tom Yang Mount Roskill Grammar Yi Lin Huang Macleans College Classical Studies Thomas J B Leggat Wellington College Dance Kendall Victoria Jones St Dominic’s College Drama Kalyani Nagarajan Epsom Girls’ Grammar Economics Durandon Jae Govender Rosehill College English Alexander Ducat ACG Senior College French Ruitao Hu Rosmini College Geography Abigail Parry North St Cuthbert’s College German Colin Kuehne Wellington College Graphics Nicole Jayne Austin Timaru Girls’ High History Benjamin J H Guerin Scots College Japanese Riki Fujii Macleans College Latin Alan Ansell New Plymouth Boys’ High School Faaauau itulau e 3 ta’imua i le aofa’i o togi na ia maua. E lata i le 8,000 fanau a’oga a Niu 2012, ae 2344 ua faamanuiaina. E 272 le aofa’i o tama ma teine a’oga na su’eina le gagana Samoa i le Fola lona 3 o le tusipasi NCEA, lea ua filifilia ai le to’avalu. E tolu tausaga le umi o le taimi e fa’aaoga ai nei faailoga e i latou ua faamanuiaina. E tusa ma se $3.7 miliona o le a faaaluina ai. E 10 i latou na maua le faailoga pito MOSE LE TA’ITA’I: Mose Tanielu i le togiga a lana a’oga maualuga (premier). E tolu na maua e le kolisi a Ueligitone, a o le isi tolu na maua mai Aukilani. I lona aotelega e faapenei: 10 sikolasipi pitoaluga $30,000 54 sikolasipi Sikola O se taimi o Me, 2013 e tulaga ese $15,000 patipatia ai nei ’ausiga i se 33 sikolasipi sili i sauniga, ma faailoa ai le suafa mataupu $6,000 o le ua na maua le faailoga 224 sikolasipi tapulaa a le alii palemia mo le 2012. ‘ausia Ua fesiligia e se tama’ita’i su’esu’e ia auala o loo a’oa’oina ai e faia’oga le sipela ia latou tamaiti. O Dr Brigid McNeill o le Iunivesite a Canterbury na faia sana su’esu’ega i le mataupu ma ia molimauina ai ni vaivaiga, e talitonu o le a fesoasoani i le faaleleia o lea vaega o le a’oga a le fanau. Muamua, na ia matauina le le fesoota’i o le mau e taulagi ma le faatinoga moni. “Ua iloa i la’u suesuega le tele o le silafia o faia’oga a Niu Sila i ala e a’oa’o ai le sipela, peita’i e foliga latou te le faatinoina.” E manatu la Dr McNeill e mafua i le le lava taoso o le to’atele i le kalama o le gagana Peretania poo se tasi fo’i gagana o loo a’oa’o ai le fanau. Na ia faapea mai e moomia le malamalama o faia’oga i le gagana ma ona fausaga e faavae ai a latou faatonuga. O itu lelei o lenei aua e le gata e faaleleia ai le sipela ae atia’e ai fo’i le utuvagana a tamaiti atoa ma tomai i le faitau malamalama. E manatu le tama’ita’i o le a’o tauloto o upu e masani ai tamaiti i le na o foliga i fafo o le upu. Ae tatau ona taula’i le a’oga e le Malo le tausinio. gata i tomai o le sipela, a ia iloa fo’i ona foliga loloto. O fesili taua, O le a le upu? O a mea e fausia ai se upu? E faapefea ona sipela le upu? O le a lona vaevaega? “E tatau ona a’oa’o tamaiti ia latou iloa mua o upu Dr Brigid McNeill (prefixes) ma si’usi’u o upu (suffixes), atoa fo’i leo i totonu o upu, ma mamanu masani i le sipela,” o sona taofi lea. I lana su’esu’ega o ni faia’oga tulagalua se 405 i vaega eseese o le atunuu na taula’i ai le vaai i auala o loo fa’aaoga e su’e ai tomai o tamaiti i le sipela, faatonuga e a’oa’o ai le sipela, tapenaga a a’oga i lona a’oa’oina, atoa malosiaga ma vaivaiga i polokalame sipela ta’itasi. Na ta’ua fo’i e Dr McNeill le sootaga o le sipela malamalama ma le tusitusi. O loo sili ona pagatia fanau i le tusitusi i lo le sipela, e 32 pasene o loo tusitusi i lalo ifo o le tapulaa moomia, tulaga aoao. E talitonu le tama’ita’i su’esu’e o i latou ua mautu tomai i le sipela e lelei fo’i a latou tusitusi, talu ai mafua’aga e pei ona fa’aalia. ITULAU 2 O LA Lipoti o le vaiaso: E mafai fo’i ona tupu i Otara se vavega—atina’e Sistema Aotearoa O se tasi o taulagalaga a le malo mo tupulaga laiti a Aukilani i Saute e iai le Sistema Aotearoa, o se polokalame a’oga i le musika, lea na filifilia ai Otara e avea ma ulua’i nofoaga e amata ai. Tatalaina e le minisita o Chris Finlayson i le 2011, na sailia se Faia’oga Faatonu ma filifilia ai le alii Samoa o Dr Joe Harrop e faafoeina. Na saunoa le minisita ua fetaui le filifiliga o Dr Harrop, o ia o se Niu Sila, o se Aukilani, o se tasi fo’i e malamalama i le aganuu a tagata Pasefika. Talu mai le 2011 ua mae’a ni fa’aaliga laiti i luma o matua ma le mamalu lautele i le aai a Otara, ua mae’a fo’i ni a latou koneseti faitaulia, e aofia ai le tasi i le 2012, i luma o se ‘aumaimoa e 600 i le Maota Maimoa o le TelstraClear Pacific i Manukau. O molimau a le ‘aumaimoa, e ma’eu le tulaga ua tula’i mai ai taumafaiga a le fanau pe a fua i le taimi faatauvaa. Faapea mai se alii faimusika, e le faigofie ona a’o le violini, le selo ma ituaiga meafaileo nei ua ta’u i le musika o manoa—poo uaua fo’i (strings). ‘E faigofie ona ta le ukulele ma le kitara.’ Ui i lea na ia ta’ua e vave le pu’e a tamaiti laiti i lo le ’aumatutua. E tele fo’i molimau ta’uleleia ua fe’avea’i i nusipepa ma isi auala o faasalalauga. Ia Novema i le tausaga talu ai na lauliliu ai le polokalame e se alii foma’i o le Iunivesite AUT, ma faamaonia ai le tulaga maualuga o lona faatinoga talu ina faavaeina. A o le fesili faigofie sa fia tulitulia, o le a se aoga o lenei polokalame mo le fanau? I se avanoa taua tele na talanoa ai ma le alii Faia’oga Faatonu o le polokalame. Saunoa Dr Harrop, “O lenei polokalame e faatatau tonu lava i le fanau talavou faato’a ulufale i le a’oga, mai le Tausaga 2 aga’i i luga. Ae to’atele lava ia tatou tamaiti.” E iai le mafua’aga i le filifilia o lea vaitausaga. Ole taimi lea e ulufale ai fanau i a’oga ma amata fo’i ona fetosoa’iina i le mau filifiliga ona o le si’osi’omaga sa’oloto ua latou maua. Ua iloa i nofoaga e maulalo ai le tamaoaiga o aiga ma aai le ta’iina gofie o le fanau e a latou uo. E mafua ai ona ulu i se kegi, ma i’u ane i se olaga o soligatulafono. O le faamoemoe la o le polokalame o le faasalavei ma faasao pe taofi mai le fanau mai nei ala taufaasese. Na ta’ua fo’i le sootaga malosi o tomai tau le musika ma ’ausiga manuia i le potua’oga. E tele su’esu’ega e faamaonia ai se ‘ai faasili mo fanau e iai ni a Grace Turbott ma lana selo latou taleni musika, faatusatusa i na e leai. A o molimau aupito sili ona faamoemoeina o na a matua e ana fanau o loo ua auai. Saunoa mai se tina e faapea, “Talu ina ulufale la’u tamaitiiti i le polokalame a Joe, ua le toe tafaovale. Ua to’aga e fai ana mea’aoga. Ua fiafia e alu i le a’oga. Fai mai fo’i e fia avea o ia ma se faimusika ta’uta’ua. ” E manatu le tina o se mea lelei tele lenei ua tupu i lo latou aai. Faaalia e Dr Harrop o le tausaga lenei o se tausaga taua i le atina’e o le polokalame. Ua uma le laasaga faamasani ma ua sauni e faamautu o se faiga e le toe maluelue. E mafua mai i le malo o Venesuela lenei polokalame. I le 1975 i se tama’i nuu o lea malo na faapotopoto ai e se alii faimusika ni tamaiti se 11 i lona faletaavale e fai musika faatasi. O le amataga lea o le polokalame El Sistema, o se polokalame o a’oga i le musika e le gata e a’oa’o ai fanau i tomai musika, ae o se auala fo’i e lavea’i ai le fanau iti mai le olaga o kegi, le ola faasamasamanoa e i’u i le solitulafono. I le taimi nei ua avea le El Sistema ma se faamuamua a le malo Venesuela, o se auala ua faamaonia lona aoga i ana tupulaga talavou. E 400,000 tamaiti o loo auai i le polokalame, ae 31 ni faaili simefoni ua faavaeina. A o suiga iloga ma le taua ua iloa i faamau pa’u o solitulafono a fanau talavou, atoa ai ma le tia’i a’oga. A ua alu i luga le numera o fanau e i’u lelei i a’oga. E 21 atunuu ua latou faata’ita’ia le polokalame. I Niu Sila nei ua 180 le aofa’i o le ’aufaaili a Dr Joe Harrop. Ua iloa e i latou ona ta’u igoa o Beethoven, Mozart ma isi sau’ai o le musika. Se’i faatafa teisi le selo atigi’apa ma le penisio! O lea ua tuutaula manuao mai Europa ma se leo fou e uiga ese fo’i lona tofo! LEO MALIE: Le alii o Dr Joe Harrop, Faatonu o le Sistema Aotearoa, ma nisi o le ‘aufai faaili o loo oloolo fiafia a latou violini. E fitu a’oga i Otara e a’o’oga ai se vaega to’atele o le fanau, o loo galulue felagolagoma’i ma le pulega faatonu. Ata: Scoop NZ FE P U A R I 2 0 1 3 LO MI G A 4 Vala’au Kalaiesetete mo Hekia e faamavae O le Aso Lua o le vaiaso ua mavae na savalia ai Magaala o le Taulaga o Kalaiesetete e Ata: David Hallett se potopotoga e silia i se afe ma ona tupu tagata. Na savavali ma tauvala’au mo le minisita o a’oga e faamavae mai lona tofi. Na filo i le solo se vaega to’atele o le fanau a’oga, matua, faia’oga ma pulea’oga. Na manino mai i fe’au sa tusi i pepa ma laupapa i o latou lima lo latou le fiafia i le malo. O fe’au e pei o le ’Ua tatau ona alu Hekia’, ‘E talapelo Ki’, ‘O Kalaiesetete o lo’u aiga’, ma isi e atagia ai le mau lagona eseese e mafua i fuafuaga a le malo mo a’oga i le taulaga poo le itumalo fo’i, o loo faagasolo nei. O le fuafuaga e tapuni a’oga, tuufaatasi nisi a’oga, toloi se tonu mo isi a’oga, e manatu le solo tete’e o ni faiga e le tonu. E manatu isi ua sese tele le taimi, ma o se fuafuaga sa tatau ona faateletelegese lona faatinoga. I le fuafuaga lata mai a le minisita, ua toe tuu ai le avanoa mo a’oga e 31 e faaali ai ni o latou taofi seia aulia Mati 28. O le faaiuga o Me e lau ai le i’uga mulimuli. O isi a’oga e fitu ua sauni le malo e tapuni o Branston Intermediate, Glenmoor, Greenpark, Kendal, Linwood Intermediate, Manning Intermediate, ma Richmond. I se sevei na faia, e 71 pasene o tagata i Canterbury e manatu sa le tatau i le palemia ona toe tofia Parata i le tofi minisita o a’oga. Mau e fiafia mau e faanoanoa I le tula’i mai o le vevesi i Kalaiesetete i le va o le malo ma a’oga ua matauina ai sona aafiaga tele i le fanau a’oga. I nisi o ripoti faasalalauina o loo taula’i lea i aafiaga o lenei fetotoa’iga, i tamaiti a’oga. O i latou uma na talia se faaiuga fiafia mai le minisita e tusa ia latou a’oga. O le tama’ita’i o Diamond, 9 tausaga o le a’oga a Phillipstown na tagi aueue ina ua ta’u mai le i’uga faanoanoa. E faapena le lagona i tamaiti a Aranui (ata i luga), Branston Intermediate, Glenmoor, Greenpark, Kendal, Linwood Intermediate, Manning Intermediate, ma Richmond, lea ua faaopoopo i le lisi o a’oga tapunia. O Aranui o se tasi o a’oga i le itu i sasa’e o Kalaiesetete e to’atele fanau Pasefika e a’o’oga ai. Faapea fo’i Avondale Primary, Aranui High, Chisnallwood Intermediate, ma Wainoni. A o isi na feoso fiafia i luga ina ua faasaoina a latou a’oga—tainane e mo sina vaitaimi. FE P U A R I 2 0 1 3 LO MI G A 4 ITULAU 3 O le faasoa: Faatonu folau ta’ua Fai mai ua tatou iai i se taimi sili ona popole ma atuatuvale i le talafaasolo o le tagata. E molimau foma’i popoto a le lalolagi ma le ‘au su’esu’e i le ola maloloina. Tainane le mau ’ausiga mata’iina i le Saienisi ua faaleleia ai le ola maloloina, le oso ma le puna maoa’e a le Tekonolosi i lenei seneturi ua siitia maualuga ai le atina’e o tagata ma tamaoaiga o atunuu, a ua matauina ai fo’i le o vaavaalua ma lagona o le popole ma le le mautonu i le lumana’i. E faasili le uiga o le upu popole i le stress o le gagana Peretania. O se tulaga tau le mafaufau loto ma le tino e mafua i le atu ma le so’ona galue. Fai mai ua avea le popole ma se tasi o fasioti tagata numera muamua e faaopoopo i isi ua masani ai. E le faigata fo’i ona matauina o lenei i totonu o o tatou aiga ma nuu. O se tagata talavou poo se e pele ae faafuase’i lava lona alu ese. E taofi nisi e mafua i le saosaoa tele o le taaviliga a le olaga, ua tutupu ai le mau fesili e leai ni tali, o faafitauli ua le mafai i le malosi faaletagata ona faatonutonu. Ua le lava le malologa a le tino a o aga’i ina uumi itula faigaluega, ua naunau i le tupe ona o le faula’i o mana’oga e fia faamalieina, ae galo ai e tasi lava le ola. Fai ma se faata’ita’iga le molimau a se tasi na feagai ma ni faalavelave o ni maliu se lua i le vaiaso ua mavae. Ta’u mai le tasi i Samoa, ta’u mai le tasi i Ausetalia. Ta’u mai le tina o loo i le falema’i i se tulaga faaletonu. I le taimi e tasi o loo feagai ma fitaituga o tiute o le galuega ma ona fo’i popolega, ae le ta’ua popolega masani tau le aiga ma le fanau. O le upu moni, e le faigofie ona faatonu lagona malolosi e sapotu faatasi, atili pe afai o loo utiuti le faasoa tauseleni. Tatou manatu fo’i i le atuatuvale o matua i Kalaiesetete ona o le tulaga taumate o loo tula’i mai ai le mataupu i le tapunia o a’oga. Lenei ua savalia le lua tausaga o tauave pea e i latou nei lagona. Fai mai foma’i, e tatau ona tatou talia le moni, e o’o le popole i tagata uma, ma soo se meafaiola i lalo o le la. E aga’i mai fafo le popole e ala i gaioiga ma uiga o isi, a o nisi taimi fo’i, tatou te faatupu le popole ia i tatou lava i mea laiti ma le le aoga, e mafua ai le atu, le ita, faanoanoa ma lagona faapena. Lona lua, tatou talia le moni, e leai se tatalo faavavega e tuli ese ai le popole. Ae mafai ona tatou faia i ai se faiga, e ala lea i lo tatou iloilo toto’a o le pogai ma le mafua’aga, ona saili lea o le fofo. E le faatusalia lo’u popole i le popole o le isi uso o loo sili le mafatia. Lena o loo popole i mea faigofie ma le uso matelaina o loo popole pe aulia le isi aso. La lea o se mea e mafai ona faatonutonu. Avea ma se faamanatu pea lava lenei mea, o ta’ua e faatonu folau, ae le o le popole. NIUPAC PUBLICATION Email: [email protected] Tel: (09) 269-6186 Postal Address: 4 Magic Way, Randwick Park, Manurewa Mathematics with Calculus Thomas J B Leggat Wellington College Music Callum John Blackmore Selwyn College Physical Education Emma Mary Dwight Otumoetai College Physics Byung Cheol Cho Auckland Grammar Samoan Mose Tanielu Mangere College Science Katherine J H Murray Solway College Spanish Jaume Benson Guiu John McGlashan College Statistics & Modelling Alan Ansell New Plymouth Boys’ High School Te Reo Maori Tamati Nicholas Te Kura Kaupapa Maori o Ruamata Te Reo Rangatira Te Korou Whangataua Roberts Te Kura Kaupapa Maori o Hoani Waititi Technology Adam P Bodene Gorrie Kavanagh College Visual Arts-Design Tarn Sinead McConville St Cuthbert’s College Visual Arts -Painting Rebecca M M Hawkes Rangi Ruru Girls’ School Visual Arts - Photography Oluwatomi Esther Ige Northcote College Visual Arts - Printmaking Sophia Smolenski Spotswood College Visual Arts - Sculpture Felixe Jeffs Laing Epsom Girls’ Grammar O i latou uma nei ua faamanuiaina i sikolasipi a’oga e $2,000 i le tausaga mo vaitausaga e tolu, i le tuutuuga e tatau ona tausisia le pasi ‘B” ia latou taumafaiga i le iunivesite. E to’asefulu na mauaina sikolasipi ta’i $10,000 i le tausaga mo vaitausaga e tolu i le tuutuuga e tasi. O i latou nei i le sefulu pito i luga o le faaputuga. E to’a 8 ua filifilia mo le faailoga i le gagana Samoa, lea ua sili ai Mose Tanielu o le Kolisi a Magele i le faaopoopoga o togi. All rights reserved. This bulletin and its content is protected by copyright laws of New Zealand and international convention. Except for educational purposes, any other activity pertaining to its use is prohibited. NIUPAC 2011 Levi Tavita Muliagatele Vavao Fetui Saili Aukuso MPS, BTheol, BA, Grad Dip Tchg MA, BA, Dip TESL, Dip Tchg MA, BEd, Dip TESL, Dip Tchg [email protected] Hao Jeng Hillcrest High School Media Studies Editors: [email protected] Otootoga talamua vaiaso: Mai le itulau 1 [email protected] Me’i i luga ‘ausiga fanau Pasefika Na patipatia e le alii faipule Samoa o Peseta Sam Lotu-Iiga le iuga manuia ua tula’i mai i su’ega a le fanau Pasefika mo le NCEA o le 2012. I lona faitauga muamua e tula’i mai ai faaiuga nei: E 67.3 pasene Peseta na pasi i le tusipasi lona 2, toe lava 3 pasene ua siitia ai mai le 64.4 pasene i le 2011. I le tusi lona lua e 60.6 pasene e pasi, mai le 58.9 pasene i le 2011. Ae na ia faaalia fo’i o iai pea se galuega tele e tatau ona fai. E 163,000 le aofa’i o fanau a’oga na maua faai’uga o a latou su’ega i le amataga o Ianuari. Ae lata i le 7000 le aofa’i ua faatau atu ni talosaga mo le toe iloiloina o o latou togi i mataupu na su’eina. E le o manino mai se mafua’aga tonu ua to’atele ai le ‘autalosaga. Atonu o se taimi o i luma e maua ai se faamatalaga atoatoa. Su’esu’ega atina’e o le gagana O se su’esu’ega a le alii polofesa o Tom Klee o le Iunivesite a Canterbury o le a maua ai sina vaaiga faasili i le mataupu i le gagana ma lona atina’e i Aotearoa nei. O lenei su’esu’ega e talitonu o se taulagalaga muamua, ma o le a taula’i tonu i le si’omaga o le gagana ma lona afuaga, mai lava i le olaga o le pepe Kiwi se’ia avea ma se tagata matua. O le tele o su’esu’ega ua faia e faavae i isi su’esu’ega ma fuainumera mai fafo, saunoa mai le alii polofesa. Sootaga le manuia matamata TV E 1000 le aofa’i o ni tamaiti na faia ai se su’esu’ega i le mataupu i le sootaga o le matamata TV ma uiga faaletaupulea e aliali mai i tausaga mulimuli ane. Na faamaonia i le su’esu’ega e iai. O tamaiti na sili le tele o taimi e faaaluina i luma o le TV o i latou foi na na molia i ni gaioiga faasolitulafono ma aafia i ni faiga faaletaupulea. O lenei su’esu’ega na faafoe e le Iunivesite a Otago, ina ua atoa le 5 tausaga o le fanau e aulia le 15. Na faamaonia ai i fuainumera le maualuga o le avanoa e avea ai i latou nei ma ni tagata matutua e saua ma faatupu vevesi. Faapea mai le su’esu’ega, e taua le iai o se puipuiga a matua i le ata e aoga, ma faatapulaa fo’i le taimi. O le tele o fe’au e momoli mai e ata i le TV e le lelei i le atia’eina o mafaufau iti. Fili o tamaiti, 73 tausaga le matua E leai sa tatou upu mo le paedophile ae foliga ua lata i ai le upu ‘fili o tamaiti’ i le alii o Dennis John Batchelor, 73 tausaga, ua molia nei i le faamasinoga i Kalaiesetete i moliaga faasaga i fanau laiti. Na ia fa’aaoga le Facebook e maileia ai ni teineiti i lona fa’aaoga lea o se igoa faafoliga e fesoota’i ai o se isi teineitiiti fo’i. O moliaga e aofia ai le pule le uma ma le faaoolima mataga i teineiti laiti. E lau nei moliaga a o loo falepuipui i isi fo’i moliaga faapea. E nofo i Kalaiesetete lenei toeaina. “mafaufauga o le vaiaso” E le o le popole tatou te feoti ai, a o la tatou tali atu i ai Hans Selye, foma’i poto faapitoa i le popole E tatau i le tagata ona faalogologo i sina musika, faitau sina solo, ma matamata i se ata manaia i aso ta’itasi o lona ola, e le mafai ai e popolega vale o le olaga ona aveese le matagofie na tuu e le Atua i lona agaga Johann Wolfgang von Goethe, fatusolo Siamani ITULAU 4 O LA FE P U A R I 2 0 1 3 LO MI G A 4 Laufatu a Samoa ATA: ASO MUAMUA I LE A’OGA O LE PULU FAUMALO ma’i. E igoa ia Guki. Samoa, e masani ona tanu e “So’o se kaimi lava ga ke kogafikia ai se tagata tino maliu o o latou ma’i, e siva malie ma le kaume. aiga pele i o latou aiga. “Ae fa’asa kele oga ‘aka se ma’i i le kaimi e O le faata’ita’iga, o le va o siva ai Guki. E kele gi ma’i sa maguia ai i le fale tetele e lua o lo matou fofo a le lo’omakua . . .” aiga e iai fanuamaliu e Ua matou ta’o’oto filemu nei i luga o laupae solo ai. matou fala moe, a o matou fa’alologo atu i O ma’a lapopo’a e faavae ai isi tu’ugamau ae salani luga i ma’a lamolemole ninii mai tala a Sarai. O matou nei tamaiti ua ta’itasi nei ma fa’agalegale moe, se’ia o’o lava ina le vaitafe. E si’omia e ma’a le fanuamaliu uma le malosi e ala ai. atoa. O le tu’ugamau la o Nuti e iai ni atigi O luma o tuugamau e ola faasolosolo ai faisua lapopo’a lava se lua i luga. A o’o i le ni ‘ulu ma le ma’afala. po, e foliga mai o ni mata tetele o se sau’ai O lau’ulu mamago e to’ulu i luga o o loo mata’ia mai a’u i taimi uma ou te tu’ugamau, ma e foliga mesi ai ma le fesavalia’i ai i vaifale. O le pau ia! manaia. E te va’aia ai fo’i ni lala o la’au, O taimi uma ou te mafaufau ai i tala aitu fasila’au, vao, lausului, lau’ulu ma pepa o a Sarai, ae maise pe ‘a ou fepasia’i i tafatafa faaputu ai i tafatafa o tu’ugamau, e o tu’ugamau ia, e pei susunu ai. lava ua ou va’aia Nuti O tua o lo matou fanuatanu o siva mai i o’u luma e ola tauluulu ma lana taume. E moni e pau! ai laufala, fa’i ma fau ae tova ai Fesili i so’o se Samoa na soifua mai Samoa. ni nai niu. Latou te fa’amatalaina atu ia te outou E iai tia maualuluga o tua’a fa’aaloalogia tala uma fa’apenei e uiga i tu’ugamau o o o o matou matua, a o isi tu’ugamau e latou aiga e va’aia lelei i tafatafa o fale, ia, fa’asolosolo lelei ai atigi faisua e uiga ese ma tu’ugamau fo’i e masani ona latou fefefe le lapopo’a. ai a o laiti. A o’o i po masina e uiga ese le pupula O le tasi na o mea ua ou misia talu ona ou papa’e mai o atigi faisua, pei ni fugala’au taunu’u mai i Niu Sila. papa’e ua matala mai i luga o ma’a uli o O tu’ugamau o Niu tu’ugamau. E masani ona fa’amatala mai e lo matou Sila e mananaia, ae peita’i e vava Auntie o Sarai tala i aitu. O lo matou mamao ma fale. totogi lena pe ‘a matou o e salu sului, e E manaia le ta’ai ai ana tapa’a Samoa. latalata mai o “E! Kou te iloa ku’ugamau la ‘e i ‘o?” o le tu’ugamau o ou aiga amataga lea o lana tala i le isi po ma fa’asino lona lima i le mea o iai tu’ugamau. ia te oe, e ui lava fo’i ina o nisi taimi, “Ioe,” o la matou tali atu lea i ai. e tau maua ai le O iiga e la e iai le ku’ugamau o se kiga matafefe. kalegia kele . . . O le kagaka fa’amalolo O se galuega a le tufuga Samoa, Michel Tuffery, faaigoa o le Pulu (Bull). Fai mai le faamatalaga na fau e le alii le faatusa e faailo ai le faumalo o le pisupo a papalagi i matai’ai masani a le Pasefika e iai le i’a, atoa isi tomai e fesoota’i i le tausiga. O se faata’ita’iga i aafiaga le lelei mai fafo. O se fe’au taua ae malie lona moliga. ATA: ASO MUAMUA I LE A’OGA O SE PESE E TAUMAVAE AI Le mavaega a Tavita ma Ionatana aue, loto e ua nuti momoia Ua faapena oe le manamea Oi talofa o le a tete'a Lo'u fatu e ua ta'e, vaivai ai le tino Le uo moni, aue, o le a lilo Tali: La'u lupe o le a e sola ma faaifo ane i le fafa O le a e talafulu i le ana na moe ai o le tama A iai o ni ou alofa tu mai i le pa sopo'ia Lia'i mai ai lou solosolo, tofa E le galo oe i lo’u agaga Se'ia i'u lenei soifua O le mavaega lea i Tulafasa O le afiafi i sisifo ou te alaala ai Ae a ou tu mai i le vaveao i sasa'e O a'u lena e te tagoseu ai Ia malie lou finagalo i la’u faatali Ua lumafale i moana ae tua i le papa Ua le o ni masei ae tuu ni lelei Pei o le upu ua naumati o le nuu nei O nai a'u upu ta'utino, faiva o Fiti ia lililo E magalo mea uma i la ta so'o tino Aumai Mesepa ta mavae ai Aue le loto, ua liu suavai O lau teu faaaloalo, liua ai lo'u fatu O le ma'a salafa ua e tu'u ai a'u Malie o le papa i Ta’u, ma le faga i Lalau Le papa i Galagala, le togafau a faitala. Tala: Tusia e Le’autuliilagi Malaeta Sapi Sauvao. Ata o le tala na tusia e Nina Price. O i laua e ana le puleiata © i upu ma ata. Ulua’i lomia i le Folauga I, Alaga’oa o le Atamai, Ueligitone, 1997 Ata o le pulu: © www.teara.govt.nz Pese: © Toleafoa Talitimu Sio O LA FE P U A R I 2 0 1 3 LO MI G A 4 Sponsored by Evaleon Books LOU TALAFA’ASOLO SAMOA IN HISTORY Afioga Maiava Iulai Toma o le ulua’i amepasa a Samoa i le malo tele o Meleke. O ia fo’i o le sui muamua o Samoa i le faalapotopotoga a Malo Aufaatasi 24 FEP—02 MATI 1978 24 Tofia Maiava Iulai Toma amepasa mo Amerika ma Malo Aufaatasi tulafono na faaleaogaina ai sitiseni Peretania o tagata Samoa 1963 Ulua’i malaga vaa Polenisia 737 va o Samoa-Aukilani 1977 Faavae YMCA i Apia 1949 Faaali le fu’a a Samoa o loo iai nei, mo le taimi muamua 1928 Apia. 400 sui o le Mau taofia e leoleo a le malo 1944 1938 Tuumalo Taisi Nelesoni i lona 61 01 MATI Aso fanau Tui Atua Tupua Tamasese Efi 1883 Aso fanau Taisi Nelesoni 1930 25 Folafola e Blake se vavao o sauaga faasaga i le Mau Tatala ulua’i falemeli a Siamani i Apia 2003 1900 28 Sefululima (15) le aofa’i o ulumatagaluega auina i Niu Sila mo le a’oa’oina i tomai faalegaluega. Sisi le fu’a a Siamani i Mulinuu e faailo amataga o lana pule 26 Ueligitone. Tauaao atu se talosaga i le palemene a Niu Sila e toe sui ai le ITULAU 5 2001 02 Faigapalota a Samoa, malo HRPP, 28 sui I se mea i totonu o le tauaofiaga a fu’a i le ata i luga o loo agiagia ai le tagavai a Samoa. Atonu poo talanoa i lona tuaoi i le uiga o le tau, pe o usu fo’i sana pese faa-Samoa ma faalele i le savili. Afai o lagona lona mimita, e sala ina faapea. O ia na muamua agiagi i se matagi fou o suiga i le Pasefika, ina ua mafai e ia ona tavae ese le pule faakolone. I totonu o potufono a Malo Aufaatasi e ese fo’i le lagona. I le avea ai ma se tasi o sui matua o le saofa’iga o lona uiga o iai ma le tiute. Ua faapea ai ona faaleo sona manatu o se tasi ua lava le potomasani. O se sui ua malamalama i faafitauli o malo laiti a le Pasefika. Mataupu e pei o le faamafanafanaina o le lalolagi, ma’ale’ale o tamaoaiga e mafua i le pule sa’oloto a le maketi. O nei uma o loo lagona ai se leo o Samoa i faasoaga manatu e ala i ona ta’ita’i. Ua iloa e Samoa le malosi e maua i le ’aumea faatasi ma uso a malo—lapo’a, laitiiti, mau’oa, mativa. E le gata mo se lelei mo lona atina’e ma le tamaoaiga, a o le taua mo faigamalo malamalama. Ae sili ai, o le mautinoaga e maua ai le saogalemu ma le puipuiga o malo laiti mai malo tetele. Faapei o soo se faalapotopotoga, e lipoti sui ta’itasi i le fono i le tulaga o lona auiluma i soo se vaega. E tali atu i le faalapotopotoga i soo se fesili e siligia ai mai lea taimi i lea taimi. O tali o na fesili e avanoa i ai Samoa ma le lalolagi i lona faitauina ma iloiloina. E talitonu e umi se taimi e agiagia ai le tagavai a Samoa i le nofoaga o Malo Aufaatasi i Amerika, ae ao ina manatua fo’i le agaga saili malo o tagata Samoa, na naunau e fai so latou lava malo tuto’atasi. Tulimanu o Fesili & Tali EVALEON BOOKS & NIUPAC PUBLISHING Telefoni (09) 269-6186. Tautua e ala i le gaosia o alaga’oa mo a’oga (tusi mo le a’oa’oina o le faitau i le gagana Samoa, tusi e a’oa’o ai gagana, kalena, posters, yearbooks, brochures. E tautua fo’i i le fa’aliliuga o gagana, ma le tapenaina o ni tusi e fia lomia i so’o se sionara o fatuga. (o se taaloga e fai i le vave; taumafai e tali ia le silia le minute) AUTU: Tui Atua Tupua Tamasese 1. O Tui Atua o le Ao o le Malo o Samoa. Sa’o pe Sese? 2. Na avea ma palemia i le suafa Tupuola Efi. Sa’o pe Sese? 3. Sa lauga o ia i luma o le fono a Malo Aufaatasi. Sa’o pe Sese? 4. O Tui Atua sa a’oga i Niu Sila. Sa’o pe Sese? 5. O lona tama o Tupua Tamasese Meaole. Sa’o pe Sese? All our books are distributed by the University Bookshop Ltd, Auckland City. Contact: www.ubsbooks.co.nz/ & Wheelers Books NZ. Contact: www.wheelersbooks.co.nz ASK FOR OUR Latest publications 6. O lana masiofo o Filifilia Tamasese. Sa’o pe Sese? TALI: 1. S 2. S 3. S 4. S 5. S 6. S Lau Amata: (i tusi e tolu) 2011, 2012 O se folasaga o vaegamea o le gagana, leo, upu ma uiga i sona aotelega. Fa’atasi ma galuega e su’esu’eina ai le fanau a’oga. ITULAU 6 O LA F E P U A R I 2 0 1 3 LO MI G A 4 PASO SAMOA GAGANA E LUA UILI FAU UPU T Saili tali o fesili o lo’o i lalo. Pule oe pe sipela i luma (clockwise) po’o tua (anticlockwise). E sa le feosoosofa’i. 1. Saili upu e ta’i 5 mata’itusi, ma o latou soa i le Igilisi: _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ 2. 3. Saili le upu (5 mt) o lona uiga o le to care for someone i le Igilisi: ________________________ ________________________ Su’e le upu tausili ma tusi sona fa’amatalaga: ________________________ ________________________ ________________________ Fa’atumu le paso i upu Samoa. Fill the crossword with Samoan words only—unless directed otherwise. A I U 1 L 1. afiafi—evening; fiafia— happy, glad, content; faifai— mock, ridicule; fa’ifa’i—pick 2. mock—faifai 3. fia: o se motale e o ma se veape na te faamatala atili le uiga o se veape; naunau pe mana’o e fai. ft., fia moe, fia ’ai, fia alu 4. fai—do, build, make; fai— stingray; fa’i— banana, pick; 4 S I 5 6 8 9 10 11 12 4. Tusi uma upu/ fuiupu e ta’i 4–6 mata’itusi, 13 14 15 ma o latou soa i le Igilisi (English). ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ fa’i—break; fia—be how many; afi—fire, lighter, engine; TALI SUDOKU 3 ‘ai fa’i—eat banana; fiafia—entertainments fi’afi’a ft. Nonu fi’afi’a—a type of plant T S A M O G A A L A F U A I O V A I I S O G A U T A M A S A I M T U I A V P P A A V E A T U V A S A A A S A V E U S U A I P O 20 21 22 Fa’alava~Across Lalo~Down 4 First name, actor (5) 1 Music Director in Otara, Dr Joe who? (6) M I A G T A L A U A P A A S O S O P O A A A 11 tears in Maori (7) 12 A musical instrument (5) 13 skin sugarcane (3,4) 18 creaking (2) 19 Ex Manu, Inga who? (9) 20 slap (2) 21 Manu Samoa: Robert who? (10) 22 Hymn: E, lo’u tama e, __ faafetai (2) U A © PasoSamoa, 2013 2 to give water (6) 3 dry (plu.) (6) 5 Ex BC Murphy who? (3) 6 take (3) 8 catch (4) 9 look (4) 10 Manu: Talaga who? (7) 14 be in demand (6) 15 nursery of young coconuts (4,2) 16 translate: edible seaweed (4,2) 17 first (5) 20 End, stop (3) MATE LE IGOA & ATUNUU E IAI POLE ma PAPA TALI PASO LOMIGA 3 18 19 7 water channel (6) 8 Ardie who? (5) Fa’atumu pusa numera (tama’i sikuea) i fuainumera 1 i le 9. Ia uma ane le galuega ua maua atulaina ta’itasi (tu, fa’alava) o iai le 1 i le 9. E tofu le atulaina ma lona fa’atulagaga e ese mai le isi M 16 17 ___________________________ ___________________________ © Sudokuessentials.com UILI FAU’UPU 3 7 SUDOKU #4 (ta’aloga i numera) 2 Papa, e te iloa oe o tagata matutua e sili le ola fiafia? E sa’o, o le taimi lena ua le toe iai ni fanau e tausia . . . poo ni toloa’i e o ae tia’i mai . . . Aisea fo’i ua e saunoa ai faapea papa! Ua e musu e tausi a’u! Ave loa a’u i le SPCA !!
Documenti analoghi
Tulaga 44 fanau Pasefika faatulagaga OECD
I Amerika e le i mamao atu na faailoa ai ni
faaiuga a se fono o ni alii foma’i failotu, o ni
Toe tu mai le oti— toe fo`i i le a`oga Maualuga mana`oga
(II) “O le tagata loto maualalo, e fai mo ia le malo
o le Atua”