pdf

La Quotidiana 5-3-2014, p. 15
Vegn ina nova «Guerra da la Crim»?
Per la marina russa dal Mar nair
DA GUIU SOBIELA-CAANITZ
■ Ina da las vias principalas da «la
veja Turin», tranter la Porta Susa ed
il Museum d’artigliaria, ha num «Via
Cernaia». Era quest num geografic fa
endament ina battaglia da l’istorgia
piemuntaisa. In lexicon talian declera:
«Flum da la Crim (43 km), (…) ha dà
ses num ad ina battaglia sanguinusa da
la Guerra da la Crim, cur che l’armada
franzosa ed in’unitad da ‘bersaglieri’
piemuntais han battì l’armada russa
(16 d’avust 1855)» (1). Quai era ina
giada. Ils schuldads «Alpini» piemuntais e d’autras valladas han pers en
Ucraina, tranter 1941 e 1943, uschè
blers giuvens ch’ins na vegniss betg endament da commemorar lezza «guerra
da Mussolini» – ubain mo per suspirar:
«Mai pli!» Ins sa dumonda perencunter
sch’in schef «providenzial» d’oz, suenter il success global da sia olimpiada a
Sotschi, n’haja betg mustgas d’instradar ina nova Guerra da la Crim.
Il pievel tatar
Ma tge san ins insumma da lezza peninsla? L’emprim lain nus consultar
in’ovra publitgada il 1896, pia 41
onns suenter la battaglia surmenziunada, il tom 10 da «Meyers Konversations-Lexikon» sut il chavazzin
«Krim»: «Cun sia vegetaziun subtropica porscha quella regiun deliziusa la variaziun la pli multifara da villas, fortezzas e ruinas da la preistorgia, da claustras e moscheas tataras, da bels ierts e
vignas e da stupents ierts d’ulivas (…).
Guauds da ruvers, da faus, da tieus e da
lareschs cuvernan ils culms; giusum
creschan plantas d’arbajas, cipressas e
fighers (…). Products principals da la
■ RADIO
Crim èn grauns, panitscha, tubac, in
vin excellent e tutta sort fritga squisita
(…). 1237 èn ils Tatars penetrads en il
pajais e l’han numnà ‘Crim’ (‘fortezza’). Ils Venezians han martgadà cun
els, ma èn vegnids stgatschads dals Genuais; lezs han monopolisà il commerzi cun la Crim per duatschient onns
(…). Ils Tircs als han stgatschads en la
segunda mesadad dal 15avel tschientaner» (p. 728). Ils Tatars da la Crim èn
penetrads pliras giadas en Russia. «Ils
Russ als han battids grevamain il 1744
ed han annectà la Crim il 1783. Il 1790
èn var 300 000 Tatars emigrads en
l’Imperi osmanic. Durant la Guerra da
la Crim (1854–1855) (…) han ins persequità puspè ils Tatars, suspectads da
simpatia per la Tirchia; in decret als ha
obligads da bandunar la riva per la retroterra. Tranter 1860 e 1862 èn passa
200 000 Tatars emigrads (…). Il 1944
han ins accusà l’entira populaziun tatara da collavuraziun cun ils Tudestgs;
ins l’ha deportada en l’Asia centrala»
(2). L’orientalist Wolfgang Günter
Lerch scriva en la «Frankfurter Allgemeine» (FAZ) dals 28 da favrer 2014:
«Ils Tatars han dastgà turnar en Crim
pir en ils onns otganta (…). Lur lingua
è stretgamain parenta cun il tirc da Tirchia; per Tircs d’Istanbul u d’Ankara
èsi bler pli lev d’encleger in Tatar da la
Crim ch’in Usbec u in Casac (…). Ils
Russ resguardavan ils Tatars da la
Crim, sco dal reminent ils pievels islamics dal Caucasus, sco esters e perfin
exotics. Durant il 19avel tschientaner
han adina dapli umans russ profità da
la riva da la Crim per lur vacanzas da
stad. Scripturs sco Anton [Pavlovitsch]
Tschehov e Lev [Nicolajevitsch cont]
Tolstoj (…) han fatg vacanzas là (…).
Vita capita - episoda 433
Consorzi empè da fusiun
La fusiun tranter Surgonda e Saluorn è
ida giu per la glatscha. Uss manglass in
consorzi da scola tuttina purtar ensemen
las vischnancas. Ed Ernesta Caflisch
mussa decolté…
Reschia: Michel Decurtins
ha el fatg 4 albums: Plüsch – Sidefiin Früsch gwäsche ed Eile mit Weile. Ma
Ritschi vuleva propi far musica. Uschia ha el
fatg il 2009 ses emprim album solo:
«Probier mi doch mal us», e quel ha cuntinuà là, nua che Plüsch avevan finì: sco
grond success. Ritschi è stà persvadì da
vulair cuntinuar da far musica, da viver per
sia gronda passiun! Perquai cumpara uss ses
segund album solo: «Öpfelboum u Palme»,
ch’el ha preparà e producì tut sez.
Redacziun: Jachen Prevost
19.00 L’INSTRUMENTALA
22.03 NOSS CHORS (REP.)
Giusep Sialm e sias ovras
Ils 7 da mars festivass Giusep Sialm ses
80avel anniversari, deplorablamain è el gia
mort l’onn 1985. El ha creà da quai da 100
cumposiziuns per chors e per musicas
instrumentalas. Cun laschar reviver per
exempel il marsch «Rätikon» u la chanzun
«nus viagein» vul il Radio Rumantsch regurdar a l’enconuschent cumponist da Segnas.
Redacziun: Christa Soliva
Retus Giger
cun il chor mischedau Surrein
«Ti ed jeu – negin ha peda tgei miseria
senza fin». Uschia tuna in vers en la poesia
«Peda» da Conradin Giger, ord la quala
Gion Antoni Derungs ha cumponì ina
chanzun. «Peda» sa numna era il nov disc
cumpact dal chor mischedau Surrein cun
24 chanzuns profanas ed ecclesiasticas.
Nus preschentain il nov disc e nizzegiain la
chaschun per far in purtret cun il dirigent
Retus Giger.
Redacziun: Flavio Tuor
10.15 RADIONOVELA
21.15 ALBUM DA L’EMNA
Ritschi – Öpfelboum u Palme
23.03 PROFIL (REP.)
Ritschi (Andreas Ritschard) è la vusch da la
band da success Plüsch, ed el è quel che stat
davantvart sin il palc. Cun ses quatter amis
Giusep Collenberg (63):
«Jau lasch segir encrescher per ella»
Ils bigliets da chartun èn istorgia e betg pli
valaivels en il traffic public. Per Giusep
Collenberg èn els però anc adina mintgadi.
El è numnadamain il terz ed ultim stampadur da bigliets da la Viafier retica. La fin da
mars va el dentant en pensiun e la maschina
da stampar bigliets da chartun vegn en il
museum da viafier a Bravuogn. «Jau na vul
betg dir che quai vegn ad esser in mument
Ins enconuscha cunzunt la poesia
d’Alexander [Serghejevitsch] Puschkin
‘La funtauna siglinta da Batschisaraj’.
Batschisaraj (‘palaz cun iert’) è la chapitala tradiziunala dals Tatars da la
Crim (…). Suenter 1988 avevan ils var
280 000 Tatars onns a la lunga gronda
fadia da s’adattar, perquai che Moscau
gidava strusch. Senza il sustegn da
cumpatriots en Tirchia u en l’exil europeic avessan bleras famiglias tataras
stuì renunziar (…). Oz speran ils Tatars
da la Crim ch’in’Ucraina democratisada als dettia dapli dretgs ed als gidia a
dar nova vita a lur cultura» (p. 12). Il
tatar da la Crim è renconuschì en Rumenia sco lingua da la minoritad tatara
a sid dal delta dal Danubi (Dobrogea).
Per «proteger la populaziun»
da l’Ucraina
Il russ ha remplazzà il tatar sco lingua
da la maioritad en la Crim. Questa
(strusch 2 milliuns olmas), cun sia chapitala Simferopol (335 000 olmas), fascheva part da la republica sovietica
ucranaisa ed è perquai oz ina regiun
autonoma aifer l’Ucraina. «67% da sia
populaziun è russa, 7% tatara e mo
26% ucranaisa (…). La Russia ha empermess da na pretender nagin territori da l’Ucraina, la quala da sia vart l’ha
dà en locaziun (…) enfin a l’onn 2042
il port da Sevastopol, basa da la flotta
russa en il Mar nair» (3). President
Vladimir Vladimirovitsch Putin vul
ina colliaziun maritima directa cun ses
collega da Damascus Baschar al-Assad
tras il port sirian da Tartus. Ma ils
schabetgs da favrer 2014 a Kiev han
stimulà Vladimir Constantinov, president dal soviet da la Crim, a far ina visita a la Duma (il parlament russ) a
Moscau, nua ch’el ha rapportà, cuntrari a la vardad, che Kiev saja «occupà
d’ina armada estra da var 5000 umens»
e che la Russia duaja «proteger»
l’Ucraina («FAZ» dals 21 da favrer, p.
2). Durant ils dis suandants han millis
schuldads senza ensaina – vairamain
russ – occupà la peninsla e schizunt il
soviet regiunal a Simferopol. «La Russia controllescha gia la Crim» («NZZ»
dals 4 da mars, p. 1). L’emprim da mars
ha il parlament federal russ lubì a Putin d’intervegnir en la Crim «per proteger la populaziun russa»; lez ha precisà ch’el veglia actuar en ils interess da
la Russia e dals umans russofons en
Ucraina, pia betg mo en la Crim. Il nov
primminister Serghej Axionov (Simferopol), elegì d’in «soviet controllà da
milizas armadas senza segn d’enconuschientscha» («NZZ» dals 4 da mars,
p. 2), ha annunzià ina votaziun populara davart il futur da la peninsla per
ils 30 da mars. Ina tala, arranschada segund reglas democraticas, fiss tuttafatg
legitima, damai che la Crim exista gia
legalmain sco republica autonoma;
l’occupaziun da territoris ucranais perencunter violescha cleramain il dretg
internaziunal. Putin, suenter il success
da sia olimpiada, ha pers il senn da la
mesira e patescha da quai ch’ils Grecs
da l’antica numnavan «hybris» («arroganza», «luschezza», «superbia»). L’istorgia enconuscha precedents, per
exempel Napoleun (1769–1821) e
Hitler (1889–1945); l’emprim han
fermà ils alliads, cunzunt zar Alexi
(1777–1825) che ha manà ses Cosacs
enfin a Paris (v. La Quotidiana dals 16
da november 2010), ed il segund han
fermà auters alliads, tranter lezs in segund malsaun da «hybris»: Stalin
trist, ma jau lasch segir encrescher per ella».
Giusep Collenberg raquinta da sias ex-
perientschas cun la maschina, dal svilup dals
bigliets ed insumma da ses 24 onns en la
stamparia da la Viafier retica.
Redacziun: Riccarda Mühlemann
■ TELEVISIUN
8.30-12.50 CUNTRASTS SRF INFO (REP.)
«Dick und Doof» da l’Engiadin’Ota –
e lur ultima stagiun
En il vitg numn'ins els «Dick und Doof».
En sasez han els num Marti Laudenbacher e
Rudolf Büsch. Dapi 15 onns èn els responsabels per il runal da skis Müsella a La PuntChamues-ch en l’Engiadin’Ota. A l’ur dal
travasch e da la high society passentan els lur
mintgadi senza gronda agitaziun.
17.40 TELESGUARD SIN SRF 1
L’emissiun d’infurmaziun sin SRF 1
cun suttitels tudestgs sin TXT 777
(rep. SRF info tranter las 18.00 e las 22.00)
(1879–1953). «The Economist» (Londra) dals 22 da favrer 2014, sut la lingia grossa: «Putin’s inferno», punctuescha: «Putin resguarda l’Ucraina sco
part integrala da la zona d’influenza
russa (p. 7). Quai san ins gia daditg.
Da fanadur 2013 a Kiev ha’l referì ad
ina dieta davart la cultura cristiana ortodoxa da l’Ucraina: «Cun quella occasiun ha’l fatg endament l’unitad spirituala fundada dal principadi medieval da Kiev tranter ils pievels slavs da
l’ost, il russ, l’ucranais ed il bieloruss,
intimond a l’Ucraina, en num da lezza
ierta istorica, d’aderir a l’uniun da duana cun Russ, Bieloruss e Casacs, empè
da suttascriver il patg cun l’Uniun europeica» (4). L’annexiun da la Crim
fiss pia la vendetga da Putin per la nova
orientaziun europeica da l’Ucraina.
President federal Didier Burkhalter,
parsura da l’Organisaziun per segirtad
e cooperaziun en Europa, ha gist numnà ambassadur Tim Guldimann delegà
spezial en Ucraina. Lez veteran da la
diplomazia svizra en Tschetschenia,
Iran ed auters pajais sa fitg bain russ ed
è segir il mediatur ideal per ina tala incumbensa. Ils set pajais dal «G7» han
reagì a moda inditgada mettend en dumonda lur collavuraziun cun la Russia.
Co va quai vinavant ?
1. Edigeo (ed.), Enciclopedia Zanichelli 2006.
Bologna (Zanichelli, ISBN 88-08-22804-5) 2005,
p. 377, chavazzin «Cernaia».
2. Yves Lacoste (ed.), Dictionnaire de géopolitique. Paris (Flammarion, ISBN 2-08-035101-X)
1993, p. 495, chavazzin «Crimée».
3. De Agostini Libri S.p.A, Calendario Atlante
De Agostini 2014. Novara (Istituto geografico
De Agostini) 2013, p. 1105, chavazzin «Ucraina».
4. Olga Stieger en : Religion & Gesellschaft in
Ost und West 9/2013. Turitg (Institut G2W) p. 19.
«TOP 3» - Il nov gieu da musica
tranter las 16.03 e las 17.00 uras a partir dals 03-03-2014
«Always» da Bon Jovi, «Yesterday» dals Beatles ubain «Blau blüht der Enzian»
da Heino; èn quests hits stads ina giada en ils top 3 da la parada da hits?
Mintga di a las 16.45 uras udis vus in hit da l’istorgia da musica. Nus vulain
savair sche quest toc è stà ina giada en ils top 3 da la parada da hits svizra u betg.
Engiavinai e gudagnai mintga di in bon per in disc cumpact.
■ RADIO RUMANTSCH
06.00
06.06
06.30
06.40
06.50
07.00
07.06
07.30
07.40
07.50
08.00
08.06
08.30
08.40
09.00
09.05
09.15
09.30
09.45
10.00
10.15
10.30
11.00
11.03
Novitads
Actual la damaun
Novitads
Impuls dal di Silvio Camenisch (rep.10.55)
Revista da medias/Meteo
Novitads
Actual la damaun
Novitads
Kikeri6
Revista da medias/Meteo
Novitads
Actual la damaun
Novitads
Il chavazzin dal di
Novitads
La cuppina
Chalender
La truvaglia
Tge chaussas
Novitads
Radionovela (rep. 21.45)
Famus e glorius
Novitads
Actual da mezdi
11.30
12.00
12.06
12.25
13.00
14.00
14.03
15.00
15.03
16.00
16.03
16.30
16.50
17.00
17.06
17.50
18.00
18.06
19.00
20.00
20.03
21.00
21.15
22.00
22.03
23.00
23.03
Novitads
Novitads
Actual da mezdi e RTR cumpact a mezdi
Prevista Telesguard
Las gratulaziuns
Novitads
Musica
Novitads
Musica
Novitads
Gieu «Top 3»
Program da kino
Prevista Telesguard
Novitads
RTR cumpact – survista dal di
Meteo
Novitads
Cumpact la saira
L’instrumentala
Novitads
Ballape live al Radio Rumantsch
Novitads
Album da l’emna
Novitads
Rep. Noss chors
Novitads
Rep. Profil