qimia 11
Transcript
lia TevzaZe qimia 11 maswavleblis wigni lia TevzaZe, nunu javaxiSvili qimia XI klasi maswavleblis wigni redaqtorebi lali baqraZe solomon nozaZe lali qadagiZe dizaini da dakabadoneba nino guruli © gamomcemloba `diogene~, 2010 yvela ufleba daculia ISBN 978-9941-11-167-9 gamomcemloba `diogene~, Tbilisi, kekeliZis q. 6, telefoni 95 63 94, tel./faqsi 96 79 71 www.diogene.ge 3 4 maswavleblis wignis koncefcia maswavleblis wignis ZiriTadi mizania qimiaSi swavleba/swavlis xarisxis amaRleba. am miznis misaRwevad maswavleblis wigns upiratesad oTxi funqcia aqvs: 1. samecniero da zogadi informaciis miwodeba. dRes, samecniero-teqnikuri progresis epoqaSi, mecnierebis ciklis sagnebis arc erTma pedagogma ar SeiZleba absoluturad yvelaferi icodes. miT umetes, rom yovel 10 weliwadSi samecniero informacia Zveldeba da misi naxevari axldeba. wignis funqciaa, daexmaros qimiis maswavlebels, ise dagegmos gakveTilebi, rom man moswavleebTan erTad moiZios axali informaciebi ramdenime alternatiuli wyarodan, daaxarisxon isini, amoarCion da praqtikulad miznobrivad gamoiyenon TavianTTvis saintereso. 2. qimiis maswavleblis profesiuli ganviTarebis xelSewyoba. maswavleblis wignSi ganxilulia inovaciuri saswavlo teqnologiebi, moswavleze orientirebuli swavleba/swavlis ZiriTadi principebi da swavleba/swavlis axali midgomis ZiriTadi maxasiaTeblebi. maswavleblis wignis funqciaa, daexmaros qimiis maswavlebels, gaiazros Tavisi roli saganma naTleblo reformis warmatebiT ganxorcielebaSi da SeimuSaos swavlebis sakuTari stili. 3. saswavlo procesisa da gakveTilebis dagegmva/warmarTvaSi daxmareba. maswavleblis wignSi ganxilulia Tanamedrove interaqtiuli gakveTilis struqtura, misi dagegmvis etapebi. mocemulia gakveTilebis dagegmvis sanimuSo sqema da sxvadasxva tipis ramdenime gakveTilis scenari. 4. Sefasebis axali sistemis daxasiaTeba da SefasebaSi daxmareba. saxelmZRvaneloSi ganxilulia monitoringis, Semowmebisa da Sefasebis xerxebi, formebi da saSualebebi. mocemulia rekomendaciebi, romlebic daexmareba qimiis maswavlebels Sefasebis axali sistemis efeqtianad danergvaSi. amgvarad, qimiis maswavleblis wigni moicavs bevr aucilebel informaciasa da rekomendacias, romelic daexmareba maswavlebels, sworad SearCios da dagegmos aqtivobebi moswavleze orientirebuli swavleba/swavlis procesis praqtikulad gansaxorcieleblad. mocemuli saxelmZRvanelo naxevrad Ria tipisaa. Cveni rCevebi da rekomendaciebi emsaxureba maswavleblis codnisa da praqtikis gamdidrebas da ar zRudavs mis Tavisuflebas, miiRos gadawyvetileba ama Tu im gakveTilisTvis aqtivobebis SesarCevad da gamosayeneblad. avtorebis azriT, dRes qimiis maswavleblebs yvelaze metad iseTi saswavlo strategiis SemuSaveba sWirdebaT, romelic xels Seuwyobs qimiis gakveTilebze swavlisa da kvlevis procesebis ganxorcielebas. es mxolod maSin SeiZleba moxdes, rodesac maswavleblis swavlebis stili SeTavsebadi aRmoCndeba TiToeuli moswavlis swavlis stilTan. maSin TandaTan aRmoifxvreba saswavlo masalis gagebis deficiti, moixsneba disciplinis problema da gaizrdeba moswavleTa motivacia qimiis gakveTilebze damoukidebeli swavlis gansaxorcieleblad. Zlieri mxareebi 1. gasagebi da martivi instruqciebi moswavleebisTvis, romlebSic prioriteti eniWeba: • aRmoCenebisa da erToblivi an damoukidebeli kvlevebiT swavlas. • kritikuli da logikuri azrovnebis ganviTarebas. • wina wlebSi SeZenili codnis gagebasa da zogadi unarebis doneze gaazrebas. 2. masalis gagebasa da siRrmiseul gaazrebas emsaxureba, agreTve swavlis Sedegebs amowmebs teqstSi CarTuli an teqstTan miznobrivad dakavSirebuli: • savarjiSoebi. 5 • feradi ilustraciebi. • cdebi. • testebi. • kiTxvarebi. • saSinao davalebebi. 3. Sriftis Sesabamisi zoma, furclisa da akinZvis kargi xarisxi. siaxleebi saxelmZRvanelo saganmanaTleblo resursia. masSi mocemuli aqtivobebis gamoyenebiT moswavles: • eqmneba motivacia swavlisTvis. • gansazRvravs kvlevis obieqts. • akvirdeba sxeulebsa da movlenebs. • gegmavs, atarebs da aanalizebs cdebs. • swavlobs aRmoCenebis gziT. ecnoba qarTveli qimikosebis wvlils am aRmoCenebSi. • iZens da iyenebs monacemebis moZiebisa da warmodgenis sxvadasxva xerxebs. • qmnis da iyenebs modelebs, plakatebs, kolaJebs, proeqtebs. • cdilobs, praqtikulad gamoiyenos is, rac gaigo. • iRebs gadawyvetilebas. • qmnis sistemas, miuCens masSi obieqts adgils. 6 erovnuli saswavlo gegma qimia XI klasi wlis bolos misaRwevi Sedegebi: qim.XI.1. qim.XI.2. qim.XI.3. qim.XI.4. qim.XI.5. qim.XI.6. qim.XI.7. mimarTuleba: qimiuri movlenebi moswavle aRwers atomis aRnagobas. moswavle akavSirebs elementis adgilmdebareobas periodul sistemaSi misi atomis aRnagobasTan. moswavle nivTierebaTa Tvisebebs ukavSirebs atomis eleqtronul aRnagobas da qimiuri bmis xasiaTs. moswavle axasiaTebs Jangva-aRdgeniT procesebs. moswavle axasiaTebs eleqtrolizis movlenas da mis rols teqnikasa da mrewvelobaSi. moswavle gansazRvravs qimiuri wonasworobis gadaxris mimarTulebas. moswavle axasiaTebs qimiur elementebsa da maT naerTebs, msjelobs maTi mniSvnelobis Sesaxeb. wlis bolos misaRwevi Sedegebi da maTi indikatorebi mimarTuleba: qimiuri movlenebi qim.XI.1. moswavle aRwers atomis aRnagobas Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: • iyenebs atomis aRnagobis Sesaxeb Tanamedrove warmodgenebs da elementebis Tvisebebs akavSirebs atomis aRnagobasTan; • gansazRvravs eleqtronebis ganawilebas eleqtronul doneebsa da qvedoneebze. gamoTvlis TiToeul energetikul doneze orbitalebis raodenobas da eleqtronebis maqsimalur ricxvs; • gamosaxavs atomTa eleqtronul konfiguracias s-, p- da d- elementebisaTvis eleqtronebis ganawilebis ZiriTadi principebis gaTvaliswinebiT. qim.XI. 2. moswavle akavSirebs elementis adgilmdebareobas periodul sistemaSi misi atomis aRnagobasTan Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: • ganasxvavebs fardobiT atomur masas da masur ricxvs; • adarebs erTmaneTs erTi da imave elementis izotopebs maTi fizikuri da qimiuri Tvisebebis mixedviT. miRebul Sedegebs akavSirebs atomis aRnagobasTan; • asabuTebs atombirTvis muxtis mniSvnelobas elementebis individualobis gansazRvraSi; • adarebs erTmaneTs erTi da imave jgufis an periodis elementebs atomis aRnagobis TvalsazrisiT da gamoaqvs Sesabamisi daskvna; • akavSirebs elementebis mier kationebis da anionebis warmoqmnis unars maTi savalento eleqtronebis raodenobasTan; • adgens zogierTi elementis ionebis da keTilSobili airebis gare garsebis aRnagobis identurobas. 7 qim.XI. 3. moswavle nivTierebaTa Tvisebebs ukavSirebs atomis eleqtronul aRnagobas da qimiuri bmis xasiaTs Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: • aRwers sxvadasxva tipis bmebis warmoqmnis meqanizmebs. ganasxvavebs ionur, kovalentur da metalur bmebs. mohyavs magaliTebi. • axasiaTebs wyalbadur bmas da akavSirebs masTan sxvadasxva nivTierebis fizikur Tvisebebs. • naerTis qimiuri formulis gaTvaliswinebiT adgens struqturul formulas da axasiaTebs masSi arsebul bmebs. • ganasxvavebs jerad da ujer bmebs. msjelobs ujeri bmebis warmoqmnis meqanizmze da sqematurad gamosaxavs σ− da π− bmebis warmoqmnas. qim.XI. 4. moswavle axasiaTebs Jangva-aRdgeniT procesebs Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: • adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs.�������������������������������������������� mohyavs mJangavebisa da aRmdgenebis magaliTebi, msjelobs maT gamoyenebaze; • gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi; • abalansebs Jangva-aRdgeniT reaqciebs; • asaxelebs da axasiaTebs yoveldRiur cxovrebasa da bunebaSi mimdinare Jangva-aRdgeniTi procesebis magaliTebs da gamoTqvams mosazrebas maTi dadebiTi da uaryofiTi Sedegebis Sesaxeb. qim.XI. 5. moswavle axasiaTebs eleqtrolizis movlenas da mis rols teqnikasa da mrewvelobaSi Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: • akavSirebs eleqtroqimiur procesebs metalTa aqtivobis mwkrivsa da Jangva-aRdgeniT reaqciebTan; • adgens marilebis nalRobebisa da wyalxsnarebis eleqtrolizis procesSi eleqtrodebze ionuri ganmuxtvisas mimdinare reaqciebis sqemebs; • aanalizebs da afasebs eleqtrolizuri procesebis mniSvnelobas qimiur mrewvelobasa da teqnikaSi; • asrulebs eleqtrolizis gamoyenebasTan dakavSirebul raodenobriv gamoTvlebs. qim.XI.6. moswavle gansazRvravs qimiuri wonasworobis gadaxris mimarTulebas Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: • ganasxvavebs Seqcevad da Seuqcevad reaqciebs. wers Sesabamis tolobebs; • iyenebs le-Satelies princips da ganWvrets sxvadasxva faqtoris (wneva, nivTierebaTa koncentracia, temperatura) qimiur wonasworobaze gavlenis xasiaTs. CamoTvlis saTanado magaliTebs; • moiZiebs da ganixilavs teqnologiuri procesebis optimizaciis mizniT qimiuri wonasworobis ZiriTadi principebis gamoyenebis magaliTebs. qim.XI. 7. moswavle axasiaTebs qimiur elementebsa da maT naerTebs, msjelobs maTi mniSvnelobis Sesaxeb Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs. • msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvisebebze da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan; • aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs; • msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze; • ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elementebisaTvis; • gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad. miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqimiuri Zabvis mwkrivis mixedviT. 8 programis Sinaarsi Sedegebis miRweva SesaZlebelia mocemuli Sinaarsis safuZvelze: Tanamedrove warmodgena atomis aRnagobaze. atombirTvis Sedgeniloba, izotopis cneba. kvanturi ricxvebi da orbitalebi. umciresi energiis principi. paulis principi. hundis wesi. eleqtronuli konfiguracia. s-, p- da d- elementebi. perioduli sistemis jgufebi da periodebi (atomTa eleqtronuli aRnagobis moxedviT). eleqtrouaryofiToba. Jangvis ricxvi. Jangva-aRdgeniTi reaqciebis klasifikacia. Jangva-aRdgeniTi reaqciebis tolobebis Sedgena. qimiuri bmis tipebi: kovalenturi (arapolaruli da polaruli), ionuri da metaluri. donorul-aqceptoruli bmis warmoqmnis meqanizmi. wyalbaduri bma. eleqtronuli orbitalebis hibridizacia. σ- da π− bmebi. eleqtrolizi, misi roli warmoebaSi. Seqcevadi da Seuqcevadi reaqciebi. qimiuri wonasworoba, le-Satelies principi. qimiur wonasworobaze moqmedi faqtorebi (koncentracia, temperatura, wneva). elementebi: wyalbadi, halogenebi, Jangbadi, gogirdi, azoti, fosfori, naxSirbadi, siliciumi, natriumi, kaliumi, magniumi, kalciumi, alumini, rkina, manganumi. maTi mniSvnelovani naerTebi, miReba, Tvisebebi, gamoyeneba. 9 Sinaarsisa da miznebis ruka saaTebis ganawileba standartis Sesabamisi Sedegebi da indikatorebi Temis, paragrafis dasaxeleba 16 1 Tema 1 wardgena 1 1. warmodgenebis ganviTareba •iyenebs atomis aRnagobis Sesaxeb Tanamedrove warmodgenebs da elementebis Tvisebebs akavSirebs atomis aRnagobasTan; atomis aRnagobis Sesaxeb 1 2. atombirTvis Sedgeniloba 2 3. qimiuri elementis izoto • ganasxvavebs fardobiT atomur masas da masur ricxvs; • adarebs erTmaneTs erTi da imave elementis izotopebs maTi puri Sedgeniloba fizikuri da qimiuri Tvisebebis mixedviT. miRebul Sedegebs akavSirebs atomis aRnagobasTan; • gansazRvravs eleqtronebis ganawilebas eleqtronul done4. eleqtronebi atomSi, ato ebsa da qvedoneebze. muri speqtrebi da kvanturi 2 qimia XI.1. 2. • asabuTebs atombirTvis muxtis mniSvnelobas elementebis individualobis gansazRvraSi; ricxvebi 1 5. atomis eleqtronuli for • gamoTvlis TiToeul energetikul doneze orbitalebis raodenobas da eleqtronebis maqsimalur ricxvs; mula 1 6. praqtikuli samuSao: mcire • gamosaxavs atomTa eleqtronul konfiguracias s- da p- elementebisaTvis eleqtronebis ganawilebis ZiriTadi principebis (I-III) per io debis atomTa gaTvaliswinebiT. perioduli formulebi 2 7. IV (didi) periodis atomTa • gamosaxavs atomTa eleqtronul konfiguracias s-, p- da delementebisaTvis eleqtronebis ganawilebis ZiriTadi prineleqtronuli formulebi cipebis gaTvaliswinebiT. • akavSirebs elementebis mier kationebis da anionebis warmo8. atomis agzneba da ioni qmnis unars maTi savalento eleqtronebis raodenobasTan; zacia • adgens zogierTi elementis ionebis da keTilSobili airebis gare garsebis aRnagobis identurobas. 9. atomis eleqtronuli for • adarebs erTmaneTs erTi da imave jgufis an periodis elementebs atomis aRnagobis TvalsazrisiT da gamoaqvs Sesabamisi mula da perioduli sis daskvna; tema 2 2 1 10. Temis Sejameba 15 1 Tema 2 wardgena 2 1. kovalenturi bma 2 2 10 qimia XI.3. • aRwers kovalenturi bmebis warmoqmnis meqanizmebs. mohyavs magaliTebi. • naerTis qimiuri formulis gaTvaliswinebiT adgens struqturul formulas da axasiaTebs masSi arsebul bmebs. • ganasxvavebs jerad da ujer bmebs. msjelobs ujeri bmebis 2. martivi da jeradi bmebi warmoqmnis meqanizmze da sqematurad gamosaxavs σ- da π bmebis warmoqmnas. 3 . a t o m u r i o r b i t a l e b i s • msjelobs ujeri bmebis warmoqmnis meqanizmze da sqematurad gamosaxavs σ- da π bmebis warmoqmnas. hibridizacia 2 4. kovalenturi bma donor- • aRwers kovalenturi bmebis warmoqmnis donor-aqceptorul meqanizms. mohyavs magaliTebi. aqceptoruli meqanizmiT 1 5. ionuri bma • aRwers ionuri bmis warmoqmnis meqanizms. adarebs ionur da kovalentur bmebs da mohyavs magaliTebi. 2 6. metaluri bma • aRwers metaluri bmis warmoqmnis meqanizms. adarebs metalur, ionur da kovalentur bmebs da mohyavs magaliTebi. 2 7. wyalbaduri bma • axasiaTebs wyalbadur bmas da akavSirebs masTan sxvadasxva nivTierebis fizikur Tvisebebs. 1 8. praqtikumi: kavSiri atomis • moswavle nivTierebaTa Tvisebebs ukavSirebs atomis eleqtronul aRnagobas da qimiuri bmis xasiaTs aRnagobas, qimiuri bmis xasiaTsa da nivTierebis Tvisebebs Soris 1 9. Temis Sejameba 21 1 Tema 3 wardgena qimia XI.4. 5. 2 1. Jangvis ricxvi • gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi; 1 2. kavSiri atomis aRnagobasa • gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi; da elementis Jangvis ricxvs Soris 1 3. praqtikumi: naerTSi ele • gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi; mentTa Jangvis ricxvebis gansazRvra 2 4. Jangva-aRdgenis reaqciebi • adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa da aRmdgenebis magaliTebi, msjelobs maT gamoyenebaze; 2 5. eleqtronuli balansi • abalansebs Jangva-aRdgeniT reaqciebs; 2 6. Jangva-aRdgenis reaqciebis • adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa da aRmdgenebis magaliTebi, msjelobs maT gamoyenebaze; klasifikacia 1 7. praqtikumi: Jangva-aRdgenis • abalansebs Jangva-aRdgeniT reaqciebs; reaqciebi 1 8. praqtikuli samuSao: Tvi • adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa da aRmdgenebis magaliTebi, msjelobs maT gamoyenebaze; sebiTi reaqciebi mJangavebsa da aRmdgenebze 1 9. praqtikuli samuSao:Jangva- • adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa da aRmdgenebis magaliTebi, msjelobs maT gamoyenebaze; aRdgenis reaqciis gamok vleva 2 10. wylis eleqtrolizi 2 11. marilebis eleqtrolizi • moswavle axasiaTebs eleqtrolizis movlenas da mis rols teqnikasa da mrewvelobaSi • adgens marilebis nalRobebisa da wyalxsnarebis eleqtrolizis procesSi eleqtrodebze ionuri ganmuxtvisas mimdinare reaqciebis sqemebs; • akavSirebs eleqtroqimiur procesebs metalTa aqtivobis mwkrivsa da Jangva-aRdgeniT reaqciebTan; 11 1 1 12. eleqtrolizi xsnadi ano • adgens marilebis nalRobebisa da wyalxsnarebis eleqtrolizis procesSi eleqtrodebze ionuri ganmuxtvisas mimdinare diT reaqciebis sqemebs; • akavSirebs eleqtroqimiur procesebs metalTa aqtivobis mwkrivsa da Jangva-aRdgeniT reaqciebTan; • asrulebs eleqtrolizis gamoyenebasTan dakavSirebul raode13. praqtikumi: eleqtrolizis nobriv gamoTvlebs. raodenobrivi daxasiaTeba 1 14. Temis Sejameba • asaxelebs da axasiaTebs yoveldRiur cxovrebasa da bunebaSi mimdinare Jangva-aRdgeniTi procesebis magaliTebs da gamoTqvams mosazrebas maTi dadebiTi da uaryofiTi Sedegebis Sesaxeb. • aanalizebs da afasebs eleqtrolizuri procesebis mniSvnelobas qimiur mrewvelobasa da teqnikaSi; 10 1 Tema 4 wardgena qimia XI.6. 1 1. Seuqcevadi da Seqcevadi • ganasxvavebs Seqcevad da Seuqcevad reaqciebs. wers Sesabamis tolobebs; reaqciebi 2 2. qimiuri wonasworoba • axasiaTebs qimiur wonasworobas da CamoTvlis magaliTebs. 1 3. wonasworobis mudmiva • raodenobribad axasiaTebs wonasworebis process. 2 4. qimiuri wonasworobis ga • iyenebs le-Satelies princips da ganWvrets sxvadasxva faqtoris (wneva, nivTierebaTa koncentracia, temperatura) daxris pirobebi qimiur wonasworobaze gavlenis xasiaTs. CamoTvlis saTanado magaliTebs; • moiZiebs da ganixilavs teqnologiuri procesebis optimizaciis 5. qimiuri reaqciis optimaluri mizniT qimiuri wonasworobis ZiriTadi principebis gamoyenebis pirobebis SerCeva magaliTebs. 2 1 6. Temis Sejameba 9 1 Tema 5 wardgena qimia XI.7. 2 1. wyalbadi da misi naerTebi 2 2. tute metalebi da maTi naerTebi 2 3. tute miwametalebi da maTi naerTebi 1 4. praqtikuli samuSao: TvisebiTi reaqciebi metalebze 1 5. Temis Sejameba • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs. • msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvisebebze da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan; • aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs; • msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze; • ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elementebisaTvis; • gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad. miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqimiuri Zabvis mwkrivis mixedviT. 12 14 1 Tema 6 wardgena 1 1. alumini da misi naerTebi 2 2. 2 3. 2 4. 2 5. 1 6. 2 7. halogenebi da maTi naer Tebi 1 8. Temis Sejameba 7 1 Tema 7 wardgena 2 1. rkina da misi naerTebi 2 1 1 qimia XI.7. • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs. • msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur TvinaxSirbadi da siliciumi. sebebze da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan; maTi naerTebi • aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs; azoti da fosfori. maTi • msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze; naerTebi • ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elementebisaTvis; azotmJava da nitratebi • gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad. Jangbadisa da gogirdis miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqiSedarebiTi daxasiaTeba miuri Zabvis mwkrivis mixedviT. gogirdmJava da misi naer Tebi qimia XI.7. • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs. • msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvi2. manganumi da misi naerTebi sebebze da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan; 3. praqtikuli samuSao: Tvi • aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs; sebiTi reaqciebi • msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze; • ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elemente4. Temis Sejameba bisaTvis; • gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad. miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqimiuri Zabvis mwkrivis mixedviT. SeniSvna: sul 108 saaTi, maT Soris sagakveTilo datvirTva _ 92 saaTi; sarezervo _ 10 (TiToeul Temaze saWiroebisamebr 1 an 2 saaTi; referatebisa da proeqtebis prezentaciisTvis _ 6. 13 saswavlo masalis wardgenis fazebis axsna-ganmarteba a. motivacia `motivacia~ laTinuri sityvaa da qarTulad „moZraobas~, „amoZravebas~ niSnavs. sakuTari Tavis „amoZraveba~ miznis miRwevis gasaadvileblad, risame sasargeblod mosazrebis, sabuTis, safuZvlis moyvana, Sinagani barierebis gadalaxvis kargi saSualebaa. motivi aris raRac qcevis, qmedebis gamomwvevi mizezi/sababi da pirovnebas yovelTvis ubiZgebs garkveuli miznisken. rac Zlieria motivi, miT Zlieraa adamiani ganwyobili miznis misaRwevad. mizani xom yovelTvis raRac moTxovnilebis dakmayofilebas ukavSirdeba. kidev ufro rTulia sxvebis motivacia. es niSnavs, ubiZgos sxvas, Secvalos Tavisi Zveli qceva axliT. axali erovnuli saswavlo gegmis Sedegebis misaRwevad gansakuTrebiT didi mniSvneloba aqvs maswavleblis mier TiToeuli moswavlis motivacias. unda ganvasxvaoT moswavleTa Sinagani da garegani motivacia: rogorc garegani (swavla niSnebisaTvis, mSoblebis SiSiT, waxalisebisaTvis, maswavleblis SiSiT/siyvaruliT), ise Sinagani (swavla ganviTarebisTvis, sagnis interesiT, pirvelobis surviliT, megobrebTan TanamSromlobiT). motivacia gavlenas axdens swavlis procesis efeqtianobaze. amasTan Sinagani motivacia ufro xangrZlivi da marTvadia, vidre garegani, romelic niSnebis/jildoebis miRebis survils an dasjis SiSs efuZneba da am garegani faqtorebis ararsebobisTanave mcirdeba/qreba. Sinagani motivacia sxvadasxva moswavles sxvadasxvanairi aqvs: zogs susti, zogs Zlieri. TiToeuls gansakuTrebuli damokidebuleba sWirdeba: susti motivaciis moswavles zogjer Seqeba da mxardaWera ganawyobs swavlisken, magram aqac zomierebis dacvaa saWiro _ SeiZleba zedmetma Seqebam Sinagani motivacia, piriqiT, daaqveiTos. motivaciis gamowvevaze aranakleb mniSvnelovania misi SenarCuneba gakveTilze swavlis procesSi. profesionali pedagogi saswavlo procesis swori organizebiT xels Seuwyobs moswavleebSi motivaciis Camoyalibebas, Tu gakveTilze aqtivobebis dagegmvisas gaiTvaliswinebs moswavleTa: swavlis stils, interesebs, SesaZleblobebsa da saWiroebebs. ras gulisxmobs masalis swori organizeba? aqtivobebi ise daigegmos, rom axali masalis swavla eyrdnobodes Zvels da gamomdinareobdes misgan. moswavles saSualeba hqondes, axali naswavli Seadaros/Seapirispiros ZvelTan da gamoTqvas Tavisi azri. sasurvelia, yvela gakveTili daiwyos samotivacio aqtivobiT, romelic daexmareba sxvadasxva interesisa da SesaZleblobis moswavles, gaiazros swavlis mizani da iTanamSromlos maswavlebelTan/moswavleebTan miznis misaRwevi saSualebebis SesarCevad. moswavleTa aqtiuroba swavlis procesSi zrdis maT motivacias. ramdenime rCeva, romelic daexmareba maswavleblebs moswavleTa motivaciisTvis, ase SeiZleba CamovayaliboT: 1. martivad, realurad dagegmeT gakveTilis mizani standartis misaRwev Sedegebze dayrdnobiT da daexmareT moswavleebs, gaacnobieron, ra SeuZliaT maT gaakeTon gakveTilze miznis misaRwevad. 2. ecadeT, ise SearCioT aqtivobebi, rom saswavlo masala iyos saintereso, saSualo sirTulis, arc Zalian advili, arc Zalian rTuli, raTa warmatebam swavlaSi ganumtkicos moswavleebs sakuTari Tavisadmi rwmena. 3. daexmareT moswavleebs, Tavi igrZnon klasSi gundis wevrad da aiRon pasuxismgebloba wyvilebSi, jgufebSi muSaobisas Sedegis miRwevaze. 4. mravalferovani saswavlo meTodebis gamoyenebiT daexmareT moswavleebs, SearCion maTTvis „komfortis zona~, SeZlebisdagvarad mieciT swavlisas davalebis arCevis ufleba, daexmareT, pozitiurad ganawyoT moswavleebi erTmaneTis mimarT, rom gamoricxoT arajansaRi konkurencia. 5. ecadeT, moswavleTa Sefasebisas gaakeToT pozitiuri komentarebi. jer aRniSneT is dadebiTi, rac namuSevarSi dainaxeT, Semdeg ki, Tu aucilebelia, miuTiTeT daSvebul Secdomaze da 14 mieciT Sansi Secdomis aRmosaCenad/gamosasworeblad. sust mxareebze saubrisas nu SeexebiT maT pirovnulad, mieciT rwmena, rom SeZleben problemebisgadalaxvasa da warmatebis miRwevas. nabij-nabij aswavleT namuSevris kritikulad, obieqturad TviT/urTierTSefaseba. moswavleTa motivaciisTvis gansakuTrebiT mniSvnelovania gakveTilis dasawyisi. Cven mier mocemul sanimuSo gakveTilis scenarebSi yvelgan vecadeT, gakveTilis pirveli 5 wT. daeTmos samotivacio aqtivobas, romelic faqtobrivad aris gakveTilis faza (etapi) _ saswavlo sakiTxis dasmis/wardgenisa. gakveTilis SesavalSi samotivacio aqtivobis Sinaarsi damokidebulia specifikasa da moswavleTa gamocdileba/SesaZleblobaze, agreTve imis gaazrebaze, ris SesaZlebloba _ adamianuri da fizikuri resursebis saxiT arsebobs klasSi (samotivacio aqtivobebis konkretuli magaliTebi ixileT gakveTilebis scenarebSi). b. sakiTxis dasma, amocanis gansazRvra mas Semdeg, rac standartis Sedegebze dayrdnobiT ganisazRvreba gakveTilis saswavlo miznebi, faqtobrivad Camoyalibdeba saswavlo savarjiSoebis CarCo. miznis Sesasruleblad dasaxuli amocanebi gansazRvravs SerCeuli aqtivobebis saxesa da Tanmimdevrobas, aseve moswavleTa organizebis formebs (mTel klasTan, individualuri, wyvilebSi, jgufebSi). dasmuli sakiTxis ganviTareba/aTvisebisTvis saxelmZRvaneloSi arsebobs ZiriTadi saswavlo masala (teqsti, ilustraciebi, situaciuri amocanebi, problemuri kiTxvebi, diagramebi, cxrilebi, fotoebi, kiTxvebi, testebi...), romelTa analiziT maswavleblis mier SeirCeva: • sawyis fazaSi Sesasrulebeli savarjiSoebi (maTgan romelime SeiZleba gamoyenebul iqnes samotivaciodac) Tu aseT savarjiSos saxelmZRvaneloSi ver vipoviT, Cven unda movifiqroT/SevqmnaT. • ZiriTadi saswavlo masala faqtobrivad iqneba motivaciis SenarCunebis mizniT sakiTxis asaTviseblad da ganviTarebisTvis SerCeuli savarjiSoebi saxelmZRvanelodan, damxmare saswavlo masalidan an maswavleblis mier mofiqrebuli. yuradReba unda mieqces, rom aqtivobebis Tanmimdevroba Seesabamebodes moswavleTa saazrovno unaris ganviTarebas da Tu saWiroa, maswavlebelma moamzados specialuri instruqciebi/rCevebi damoukidebeli kvlevisas SesaZleblobebis maqsimalurad gamovlenaSi dasaxmareblad (instruqciis nimuSi ix. scenarebSi). • moswavleebTan erTad momzaddes jgufSi muSaobisas TanamSromlobis, kvlevis, gadawyvetilebebis miRebis, masalis warmodgenis, teqstze muSaobis, referatis momzadebis, cdis Catareba/ dagegmvis... unarebis Sesafasebeli sqemebi da isini gamoyenebul iqnes miznobrivad Sefasebis procesSi (Sefasebis sqemebis konkretuli magaliTebi ix. gakveTilebis scenarebSi). Sinaarsobrivad naswavli masalis gaazreba xorcieldeba gakveTilis bolo, damagvirgvinebel etapze Semajamebeli savarjiSoebis gamoyenebiT. am dros faqtobrivad xdeba aqtivobebis integracia naswavli masalis Sesajameblad (ix. Semajamebeli aqtivobebi scenarebSi). aRniSnulidan gamomdinare gakveTilis struqtura SeiZleba sqematurad ase warmovadginoT: el l v ms Sesavali motivacia (ganwyobis Seqmna) i eb m ap s i ob et iT dv e ix Sinaarsis mixedviT gakveTilis struqtura sakiTxis dasma/warmodgena I faza aqtivobebi _ mTel klasTan _ individualurad _ wyvilSi _ jgufSi siRrmiseuli wvdoma sakiTxis ganviTareba/aTviseba II faza analizi, Sejameba gaazreba (refleqsia) codnis gamoyeneba/integracia III faza 15 gakveTilis dagegmvis zogadi principebi rCevebi maswavleblebs efeqtiani gakveTilis dasagegmad gakveTilze saswavlo procesis dasagegmad maswavleblis upirvelesi amocana gakveTilis miznis arsis gagebaa. gakveTilis saswavlo mizani/miznebi gamoxatavs, ra codna da unarebi unda SeiZinon moswavleebma. ra Sedegs unda miaRwion moswavleebma swavlis procesSi, gansazRvrulia erovnul saswavlo gegmaSi yvela saganSi/sagnobriv jgufSi klasebis mixedviT. Sedegis miRwevas adasturebs Sedegis qvemoT mocemuli indikatorebi. mawavleblis wignSi mocemuli Sinaarsisa da miznebis ruka uCvenebs, romeli Sedegis misaRwevad aris saxelmZRvaneloSi mocemuli paragrafi da romeli indikatorebiT dasturdeba gakveTilis bolos Sedegis miRweva. rodis aris gakveTilis mizani sworad SerCeuli? mizani sworad aris SerCeuli, Tu: • gamomdinareobs sagnobrivi standartis misaRwevi Sedegebidan. • qmnis safuZvels moswavleTa progresis SemowmebisTvis. • exmareba maswavlebels TviTSefasebaSi. • warmoadgens saswavlo savarjiSoebis CarCos. yvelaferi zemoT aRniSnuli miiRweva, rodesac moswavleebi gakveTilze gaakeTeben imas, rasac Txoulobs Sedegebis qvemoT CamoTvlili indikatorebi. Tu maT yuradRebiT CaikiTxavT, naxavT, rom gakveTilis mizani klasikuri samkuTxedis saxiT SegiZliaT warmoidginoT: gakveTilis mizani gansazRvravs aqtivobebis Sinaarss. aqtivobebis SerCevisas miznis misaRwevad winaswar unda moifiqroT: codna (aRweren, axsnian, CamoTvlian, gaigeben…) ganwyoba-damokidebuleba (Seafaseben, SearCeven, Secvlian…) unarebi (Seadareben, Seqmnian, gaaanalizeben, gamoikvleven…) • romeli/ramdeni aqtivobis Catareba dagWirdebaT da rogori TanmimdevrobiT. • aris Tu ara sawyisi/Sesavali aqtivoba samotivacio, anu moemsaxureba Tu ara igi moswavleTa dainteresebas swavlis procesSi CasarTavad da Seasrulebs Tu ara momdevno aqtivobebTan damakavSirebel rols. • aris Tu ara momdevno aqtivobebi moswavlis swavlaze orientirebuli, ganmaviTarebeli, SemoqmedebiTi. • iZleva Tu ara Semajamebeli aqtivoba saSualebas, gakveTilis bolos Semowmdes moswavleTa progresi da Sefasdes gakveTilis xarisxi (ramdenad miaRwies moswavleebma da maswavlebelma dasaxul miznebs). aqtivobebis SerCevis paralelurad mniSvnelovania moswavleTa organizaciis formis dagegmva da drois ganawileba. saswavlo miznis miRwevis maCvenebeli indikatorebi garkveulwilad migvaniSnebs, rogor vamuSaoT moswavleebi: mTel klasTan, individualurad, wyvilebsa Tu jgufebSi. rac metad SesabamisobaSi iqneba aqtivobis organizaciis forma moswavleTa SesaZleblobebTan da swavlis stilTan, miT realurad SeamowmebT gakveTilze moswavleTa progress da gaanawilebT maT Sesasruleblad gankuTvnil dros. dro TiToeuli aqtivobisTvis winaswar igegmeba, Tumca swavlis procesSic SesaZlebelia SeitanoT masSi cvlilebebi. gansakuTrebiT yuradReba misaqcevia drois ganawileba jgufuri muSaobisTvis, rodesac saWiroa samuSaos dagegmva, monacemebis organizeba da warmodgena. unda gaiTvaliswinoT, rom swored jgufuri muSaobisas yalibdeba moswavleebSi TanamSromlobis, piradi da gunduri pasuxismgeblobis, jansaRi konkurenciis, gadawyvetilebis miRebis/dasabuTebis da sxva zogadi unar-Cvevebi. Tu samuSao kvleviTi an SemoqmedebiTia, TiToeuli davalebis SesrulebisTvis gankuTvnili drois gaTvla (ar darCes zedmeti dro an ar daakldes dro) faqtobrivad ganapirobebs miznis miRwevas. drois ganawilebis problema samarTliania zogadad mTeli gakveTilisTvisac. gakveTilze swavlis procesis efeqtianad warmarTva SeuZlebelia saswavlo resursebis gamoyenebis gareSe. gakveTilis mizani gvikarnaxebs, ra tipis resursiT mivaRwevT Sedegs ukeT: adamianuri (sxva maswavlebeli, sazogadoebis wevri…), sainformacio (saxelmZRvaneloebi, statiebi, samuSao furclebi…), vizualuri (plakatebi, sqemebi, fotoebi, modelebi…) Tu audiovizualuri (kompiuteri, videokamera…). mza resursebze aranakleb efeqturia resursebis Seqmna. resursis moZieba/Seqmna SeiZleba klasSi, skolaSi, lokalur an globalur garemoSi, xolo Seqmnili resursis srulyofa/ganviTareba _ klasSi an gakveTilebis Semdeg skolaSi TanamSromlobiT, gamocdilebis gaziarebiTa da efeqtianobis SemowmebiT. ra tipis resursis gamoyenebas/Seqmnas, moZiebas SevZlebT, es gansazRvravs dasagegmi praqtikuli savarjiSoebis CarCos. 16 yvela gakveTils sWirdeba Sefaseba. Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis safuZvelze gamotanili daskvna, romelic daafiqsirebs TiToeuli moswavlis warmatebasa da progress gakveTilis bolos (zogadad: swavlis garkveul etapze). Sefasebis axali sistema efuZneba monitoringisa da Semowmebis procesebs. monitoringSi igulisxmeba TiToeuli moswavlis warmatebasa da progresze mudmivi Tvalyuris devnebisa da faqtebis mogrovebis procesi. monitoringi saWiroa imisTvis, rom maswavlebelma Seiswavlos TiToeuli moswavlis swavlis stili, SesaZleblobebi, interesebi, saWiroebebi da Sesabamisad Seitanos cvlilebebi gakveTilis dagegmvaSi. Zalze mniSvnelovania, gakveTilis msvlelobisas kerZo kontaqtebi awarmooT TiToeul moswavlesTan da yuradReba gaunawiloT TiToeuls. Semowmeba aris TiToeuli moswavlis miRwevebisa da progresis (agreTve zogadad swavlis procesis) Sesaxeb monacemebis Segrovebis procesi. risTvis vagrovebT am monacemebs? monacemebis safuZvelze maswavlebeli gamoavlens swavlis xelisSemwyob/xelisSemSlel faqtorebs. Semowmebis Sedegebi faqtobrivad `iZleva~ rCevebs/saSualebebs Sedegebis gasaumjobeseblad. pedagogiur praqtikaSi gamoyenebuli Semowmebis xerxebia: dakvirveba, gamokiTxva, konsultacia, saubari, testireba, CaTvla, gamocda. ra formiT mimdinareobs Semowmeba _ zepiri, werilobiTi (komentariT) Tu konkretul situaciaSi moqmedebis Sesaxeb Canaweris warmoebiT, damokidebulia miznis Sinaarsze. Sesabamisad SeirCeva Semowmebis saSualebebi: kiTxvebi, testebi, rveulSi Cawerili monacemebi, namuSevrebis krebulebi, proeqtebi da sxva. arsebiTia, gaviazroT, rom monitoringisa da Semowmebis safuZvelze maswavleblis mier moswavlis mimdi nare Sefaseba xdeba ara mxolod niSnebis an qulebis dasawerad, aramed TiToeuli moswavlis droSi ganvi Tarebis misaRwevad, Secdomis gasasworeblad, Sedegis gasaumjobeseblad. aseTi midgomiT droTa ganmavlobaSi TiToeul moswavleSi yalibdeba urTierT/TviTSefasebis unar-Cvevac: moswavle aqtiurad iRebs monawileobas gakveTilis srulyofaSi, problemebis gamoyofasa da Sefasebis kriteriumebis/sqemis SedgenaSi. mocemuli msjelobidan gamomdinareobs gakveTilis dagegmvis aseTi sqema: gakveTilze misaRwevi Sedegi → indikatorebi ↓ mizani/miznebi ↓ aqtivobebi (organizacia, dro) ↓ resursebi (klasisa da TiToeuli moswavlisTvis) ↓ Sefaseba momavalSi Cven gamoviyenebT TiToeuli gakveTilis dagegmvis cxrils: saswavlo miznebi Tema aqtivobebi moswavlis organizeba drois ganawileba resursebi SemowmebaSefaseba cxrilis SedgenaSi dagexmarebaT yoveli gakveTilis win da bolos saazrovno unarebis ganviTarebis Sesabamisad sakuTari TavisTvis dasmuli kiTxvebi: 1. ra masalas iswavlian, romel qmedebebs Seasruleben moswavleebi, ra Sedegs unda mivaRwio, Sefasebis romeli forma SevarCio? 2. rogor vamuSao moswavleebi miznis misaRwevad. ras gavakeTeb me da ras gaakeTeben Cemi moswavleebi? 3. risTvis da visTvis gaakeTeben amas moswavleebi? 4. ratom SevarCie aseTi aqtivobebi? kidev romeli aqtivobebis gamoyeneba SemiZlia? ratom SevarCieT msgavsi/gansxvavebuli aqtivobebi me da saxelmZRvanelos avtorma? 5. ra moxdeba, Tu aqtivobebis raodenobas/Tanmimdevrobas Sevcvli da savarjiSoebs azrobrivad gavaerTianeb? riT davasabuTeb Cems arCevans? 6. romel da ramden moswavleze velodebodi Sedegis (miznis) miRwevas da ra miviRe? ra cvlilebebis Setanas mTxovs miRweuli Sedegi (Sefaseba)? 17 Sefasebis axali sistema da rekomendaciebi SefasebisTvis Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis Sedegebis gansjis safuZvelze gamotanili daskvna, romliTac fiqsirdeba moswavleTa progresi garkveul etapze. monitoringi TiToeuli moswavlis warmatebisaTvis mudmivi Tvalyuris devnebisa da faqtebis mogrovebis procesia. Semowmeba dakvirvebis procesia, romliTac grovdeba monacemebi swavlis procesis zogadi winsvlisa da TiToeuli moswavlis warmatebis Sesaxeb. saswavlo praqtikaSi kargad aris cnobili Semowmebis formebi, xerxebi da saSualebebi. formebi: zepiri, werilobiTi, konkretul situaciaSi moqmedebis aRniSvniT… xerxebi: dakvirveba, saubari, gamokiTxva, konsultacia, gamocda, CaTvla. saSualebebi: testebi, kiTxvarebi, dakvirvebis Sedegad portfolioSi dagrovili monacemebi, namuSevrebis krebulebi, proeqtebi... monitoringisa da Semowmebis safuZvelze xdeba moswavlis Sefaseba. axali midgomis Sesabamisad fasdeba ara marto informaciis floba moswavlis mier, aramed SeZenili unarCvevebi, azrovnebis demonstrirebis formebi, prezentaciebi, saSinao davalebis Sesrulebis xarisxi, sagakveTilo procesSi CarTuloba jgufuri muSaobisa Tu sxva tipis aqtivobebis mixedviT. savaraudod, bunebismetyvelebaSi Sefasebis wriuli diagramis Semadgeneli komponentebi XI klasSi ase SeiZleba gamoisaxos. 10%-s irCevs moswavle: sagakveTilo procesSi CarTuloba 30% proeqti 15% 1 4 saklaso samuSao 30% 2 3 saSinao davaleba 15% diagramidan Cans, rom Sefasebis mniSvnelovani elementi xdeba moswavlis praqtikuli unar-Cvevebi da zogadi unarebi. Sefasebis TiToeuli komponenti moicavs garkveuli unarebis Sefasebis saWiroebas, es unarebi ki fasdeba interaqtiuli gakveTilisTvis damaxasiaTebeli aqtivobebiT. magaliTad, Sefasebis axali sistemis erT-erTi komponentia proeqti. am komponentSi fasdeba moswvlis argumentirebuli msjelobis, azris Camoyalibebis, komunikaciisa da SemoqmedebiTobis unarebi. am unarebis Sesafaseblad gakveTilze unda daigegmos iseTi aqtivobebi, romlebic saSualebas miscems moswavles, mravalmxrivad warmoadginos Segrovili monacemebi, adekvaturad gamoiyenos terminebi, SeZlos urTierToba auditoriasTan kvlevis Sedegebis, proeqtis, saSinao davalebisa Tu individualuri (jgufuri) namuSevris prezentaciisas. Sefasebis komponentSi `sagakveTilo procesSi CarTuloba~ yuradRebis mobilizebis, problemis dasma/ gadaWris, TanamSromlobisa da kvleviTi unarebi fasdeba Semdegi aqtivobebiT: eqsperimentis Catareba, eqsperimentis dagegmva, usafrTxoebis wesebis Seqmna, problemis gadasaWrelad kiTxvebis dasma, varaudebis gamoTqma, dasabuTeba, sakiTxisadmi sakuTari damokidebulebis gamoxatva, modelis Seqmna, proeqtis momzadeba, saklaso diskusiaSi monawileoba da sxva. Sefasebis komponenti `Semajamebeli samuSaoebi~ iTvaliswinebs miRebuli codnis Sejamebis, analizis, sxva sakiTxebTan dakavSirebis, daskvnis gamotanis, drois limitis dacvisa da namuSevris organizebis unaris, agreTve weriTi unar-Cvevis Sefasebas. amis miRweva SesaZlebelia iseTi aqtivobiT, rogoricaa damoukidebeli weriTi da teqsturi davalebebis Sesruleba da Temis konceptualuri rukis Sedgena. axali midgomebis ganxorcielebisTvis Zalze sainteresoa aqtivobebi: informaciis moZieba, analizi, sxvadasxva sainformacio wyaros gamoyeneba, mokle da grZelvadiani proeqtebis, modelebisa da kolaJebis momzadeba, martivi kvlevebis Catareba, weriTi samuSaoebi da sxva. am aqtivobebiT fasdeba Sefasebis komponenti `saSinao davaleba~. es komponenti iTvaliswinebs dakvirvebis, aRweris, klasificirebis, modelirebis, weris, namuSevris organizebis, SemoqmedebiTobis unarebis Sefasebas. 18 trimestruli Sefaseba aucileblad sxvadasxva komponentis Sefasebidan gamomdinareobs. sasurvelia, am Sefasebas Tan komentarebic daerTos. sami trimestruli Sefasebis safuZvelze gamoiyvaneba sagnis/sagnobrivi jgufis wliuri Sefaseba moswavlis progresisa Tu regresis gaTvaliswinebiT. erovnul saswavlo gegmaSi dawvrilebiT aris aRwerili sagnis trimestruli, wliuri, saerTo-wliuri da saerTo safexuris niSnebis weris sistemebi. dadgenilia zogadi Sefasebis principebi, SemuSavebulia Sefasebis kriteriumebi. es kriteriumebi im misaRwevi Sedegebidan gamomdinareobs, romlebsac maswavlebeli isaxavs miznad gakveTilis (an Temis) Seswavlisas. niSnebisa da swavlis doneebis Sefardebis cxrili ki mocemulia erovnul saswavlo gegmaSi. trimestruli, wliuri da safexuris Sefasebebis safuZvelze xdeba moswavlis akademiuri miRwevis aRiareba. amitom Sefasebis am saxeebs oficialuri statusi aqvs. arsebobs Sefasebis mimdinare saxeebi (winaswari, ganmeorebiTi, yoveldRiuri, perioduli da sxva). es swavlisTvis gankuTvnili Sefasebis saxeebia da maswavlebels SeuZlia, TviTon gansazRvros, ra formiT aRricxavs mimdinare Sefasebis Sedegebs da Seagrovebs informacias moswavlis warmatebis Sesaxeb. yvela skola adgens Sefasebis ZiriTad principebs da maswavlebeli winaswar acnobs moswavleebs, ra kriteriumebiT fasdeba maTi TiToeuli saswavlo aqtivoba. interaqtiuli gakveTilis struqtura, misi elementebi da aqtivobebi saSualebas iZleva, sistematurad ganxorcieldes gakveTilebze moswavleTa Sefasebis iseTi formebi, rogoricaa: • maswavleblis mier moswavlis Sefaseba; • moswavleebis mier urTierTSefaseba; • moswavlis mier TviTSefaseba. es exmareba moswavles, gaaanalizos, ris swavla SeuZlia da ra sferoSi sWirdeba codnis gaumjobeseba. maswavlebels ki saSualebas aZlevs, gaiTvaliswinos daSvebuli uzustobebi da dagegmos swavleba/ swavlis aqtivobebi moswavleTa saWiroebebisa da moTxovnilebebis gaTvaliswinebiT. Sefasebis axali sistema Zalze mniSvnelovania skolisTvisac. skola iRebs obieqtur informacias moswavleTa progresisa Tu regresis Sesaxeb da gegmavs aqtivobebs Semdgomi ganviTarebisTvis. maswavleblis mier moswavlis Sefasebis xerxebi yvela maswavleblisTvis kargad aris cnobili. SedarebiT problemuria moswavleTa TviTSefasebisa da urTierTSefasebis principebis dadgena wyvilebSi an jgufebSi muSaobisas. gTavazobT or kiTxvars, romelic gankuTvnilia gundis TiToeuli wevris TviTSefasebisa da gundis mier sakuTari naSromis TviTSefasebisTvis reitinguli sistemiT. TviTSefasebis kiTxvari jgufis TiToeuli wevrisTvis. TviTSefasebisas gaiTvaliswineT: 1. ra gaakeTeT an TqviT iseTi, rac Tqvens jgufs, rogorc erT mTlianobas, daexmara samuSaos Ses rulebaSi? 2. Tqveni azriT, ramdenad nayofierad imuSava gundma, rogorc erTma mTlianobam da ras TvliT amis mizezad? 3. ras gaakeTebdiT momavalSi sxvanairad, gundis meti efeqturobisTvis? 4. ra iyo yvelaze kargi ram, rac Tqveni erToblivi muSaobisas gamoikveTa? 5. kmayofili xarT Tqveni wvliliT? ras grZnobT samuSaos dasrulebis Semdeg? Sevsebul kiTxvars moawereT xeli, miuTiTeT klasi, dRe da ricxvi. TviTSefasebis kiTxvari, rodesac gundi axdens sakuTari naSromis Sefasebas reitinguli sistemiT. instruqcia: jgufma, rogorc erTma mTlianobam, upasuxos sam mocemul SekiTxvas da xuT an aTbalian skalaze Seafasos Tavisi namuSevari. 1. miaRwieT Tu ara maswavleblis mier dasaxul mizans? 2. ra iyo Tqveni gundis yvelaze didi miRweva? 3. ra iyo Tqveni erToblivi muSaobis xarvezi da nakli? pasuxebis mixedviT reitinguli sistemiT SeafaseT Tqveni Sromis Sedegi mocemul skalaze: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tqveni azriT, ratom jobs Sefasebis aTquliani skala? 19 gTavazobT savaraudo Sefasebis cxrilebs Sefasebis yvelaze farTod gamoyenebuli komponentebisTvis Sefasebis sqema prezentacisTvis: 1 2 3 4 Sedegebi kvlevis miznis Camoyalibeba/dasabuTeba muSaoba instruqciis Sesabamisad 1-3 qula ver ayalibebs sworad ar SeuZlia sworad 4-5 qula ayalibebs, magram ver asabuTebs nawilobriv SeuZlia 6-7 qula ayalibebs da nawilobriv asabuTebs SeuZlia 8-10 qula ayalibebs da asabuTebs srulyofilad SeuZlia msjeloba mosalodnel Sedegebze varaudebis Camoya libeba/dasabuTeba `_~ `_~ `_~ `_~ ver ayalibebs sworad ayalibebs, magram ver asabuTebs zogierTs CamoTvlis ayalibebs da nawilobriv asabuTebs aRwers, magram usistemod ayalibebs da asabuTebs srulyofilad akeTebs nawi lobriv sworad akeTebs ZiriTad daskvnebs akeTebs daskvnebs originalurad da asabuTebs srulfasovnad 5 kvlevis procesis etapebis aRwera ver aRwers sworad 6 daskvnis gamotana ar SeuZlia sworad CamoTvlis da aRwers srulad Sefasebis sqema namuSevris (modelebis) prezentaciisTvis Sedegebi 1-3 qula Sesavlis gakeTeba ar aris/uinteresoa namuSevris warmodgena ulogikod/bundovnad 1 2 3 4 5 6 7 20 saubari daskvnis gamotana komunikaciis unari gaugebrad ver gamoaqvs sworad uWirs TvalsaCino masalis gamoyeneba iyenebs mwirad da Seusabamod pasuxi dasmul SekiTxvebze uWirs 4-5 qula 6-7 qula sainteresod aris mowodebuli 8-10 qula moZiebuli aqvs damatecdilobs, msbiTi masala, romelic meneli daainmsmenelis interess teresos iwvevs logikurad, naTlad, nawilobriv yvelas pasuxobs gasagebad, TvalsaCinod gasagebad darwmunebiT mcire xarveze- gasagebad, gamarTulad, biT, gasagebad, darwmunebiT gamarTulad gaumarTavia, logikurad, logikurad, Camoyalcdilobs, gamkargad ibebuli, originalurad oitanos Camoyalibebuli kargad amyarebs da periodulad amyarebs dadebiTad ganawyobs cdilobs msmenels nawilobriv gasagebad iyenebs mwirad da Sesabamisad iyenebs kargad iyenebs kargad, originalurad, SemoqmedebiTad ver scems gamarTulad pasuxobs umravlesobas yvelas pasuxobs darwmunebiT praqtikuli samuSaos Sefasebis kriteriumebi organizebuloba SemoqmedebiToba · saWiro xelsawyos (nawilis) amorCeva. · reaqtivebis SerCeva. · drois limitis dacva. · masalis (teqnikis) efeq· urTierTdaxmareba. turad gmoyeneba. · funqciebis ganawileba. · adekvaturi komentarebis · msjeloba mosalodnel gakeTeba kvlevis SedegeSedegebze. bis gadmosacemad. · sxvadasxva xerxebis gamoyeneba analizis Sedegebis gadmosacemad. 1-10 qula 1-10 qula 1-10 qula Sedegebi xelsawyo-reaqtivebis SerCeva _ 1-3 qula ver irCevs _ TanamSromloba 4-5 qula nawilobriv sworad irCevs _ 6-7 qula irCevs _ kvleviTi unar-Cvevebi · kvlevis miznis dasaxva. · muSaoba instruqciis Sesabamisad. · usafrTxoebis wesebis SemuSaveba da dacva. 1-10 qula 8-10 qula miznobrivad sworad irCevs _ algoriTmze samuSao aqtivobebis Sefasebis sqema 1 2 Sedegebi muSaobis Tanmimdevroba algoriTmis Sesabamisad terminologiis floba 1-3 qula ar icavs 4-5 qula nawilobriv icavs 6-7 qula ZiriTadad icavs 8-10 qula SemoqmedebiTad icavs ar flobs nawilobriv flobs ZiriTadad flobs srulyofilad flobs warmoebs, magram SI sistemis er Teulebs ver iyenebs aamzadebs ZiriTadad awarmoebs srulyofilad awarmoebs, SeuZlia sidideebs Soris kavSirebis damyareba amzadebs sxvadasxva Sedgenilobis xsnarebs 3 gamoTvlebisas SI sistemis erTeulebis gamoyeneba ver awarmoebs 4 xsnarebis damzadeba ver amzadebs 5 codnis praqtikuli gamoyeneba ar SeuZlia adekvaturi komentarebis gakeTeba `_~ 6 mxolod instruqciis Sesabamisad nawilobriv SeuZlia amzadebs sworad sworad SeuZlia `_~ SemoqmedebiTad da originalurad SeuZlia `_~ 21 Sefasebis sqema referatis, proeqtis prezentaciisTvis 1 2 Sedegebi Sesavali 1-3 qula ar aris Temis warmodgena ulogikoa, bundovania 3 saubari fragmentulia, gaumarTavia 4 TvalsaCinoeba ar iyenebs 5 pasuxi SekiTxvaze uWirs 6 daskvna cdilobs 22 4-5 qula uinteresoa 6-7 qula sainteresoa nawilobriv gasagebia logikuria, SeiniSneba xarvezebi 8-10 qula moZiebulia damatebiTi saintereso masala SesavlisTvis logikuria, naTelia, gasagebia xSirad Cerdeba, orWofobs, imeorebs sityvebs iyenebs mwirad logikuria, gamarTulad saubrobs logikuria, kargad Camoyalibebulia, originaluria Sesabamisad iyenebs cxrilebs, naxatebsa da diagramebs gaumarTavia gamarTulad pasuxobs ZiriTad kiTxvebs gaumarTavi da logikuria, ulogikoa Camoyalibebulia kargad masalas warmoadgens vizualurad axali teqnologiebis gamoyenebiT yvela kiTxvas pasuxobs originalurad, sainteresod Camoyalibebulia kargad, logikurad, originalurad VIII. damatebiTi masala maswavleblebisaTvis rogor mzaddeba/iwereba referati referati (laT. `refero~ _ vauwyeb) aris samecniero an Tematuri naSromis mokle werilobiTi an zepiri gadmocema. misi moculoba 4-6 gverdis farglebSi meryeobs. referatSi ar SeiZleba ubralod pirvelwyaroSi mocemuli nawilebis gadawera. dasmuli problemis gadaWris gzebi, moZiebuli informacia, momzadebuli TvalsaCinoeba moswavlis naazrevi unda iyos da, Tu romelime wyarodan monakveTis miTiTebaa saWiro, aucilebelia avtoris/wyaros citireba. referatis sturqtura zogadad ase SeiZleba warmovidginoT: a) Sesavali _ sadac vasabuTebT Temis arCevans, mis aqtualurobas, CamovayalibebT miznebsa da amocanebs, mokled mimovixilavT literaturas. b) ZiriTadi nawili _ nabij-nabij vxsniT Temas, vadasturebT naTqvams cifrebiT, faqtebiT an citatebiT. yoveli struqturuli erTeuli (Tavi, paragrafi) sruldeba mokle daskvniT. g) daskvna _ TemasTan dakavSirebiT vayalibebT zogad daskvnebs. uarvyofT an veTanxmebiT wyaroTa avtorebis poziciebs da gamovTqvamT sakuTar mosazrebas problemis gadaWrasTan dakavSirebiT. referatisTvis sruli saxis misacemad saWiroa misi gaformeba. referatis gaformeba: satitulo furceli moicavs informacias saswavlo dawesebulebis Sesaxeb. ewereba sagani/ saganTa jgufi, referatis saTauri, Semsruleblis da maswavleblis vinaoba. satitulo furceli ar inomreba. Sinaarsi _ struqturuli erTeulebis Sinaarsi gverdebis miTiTebiT. ZiriTadi teqsti: a) Sesavali; b) ZiriTadi nawili; g) daskvna. literaturis sia _ wyaroebis dasaxeleba sruli bibliografiuli monacemebis miTiTebiT. rodesac cnobilia yvela etapi, Temas, sirTulidan gamomdinare, unda daeTmos vadebi, romelSic amis gakeTeba zedmeti Zalisxmevis gareSe moxerxdeba. mag., Tu moswavle sareferatod irCevs Temas atomis struqturis Sesaxeb, mas SeiZleba erTi kvira mieces, magram Tu atomis struqturis Sesaxeb arsebul warmodgenebs Soris paralelebis gavleba uwevs, maSin referatisTvis gamoyofili dro unda gaizardos. sasurvelia, moewyos Sualeduri ganxilva, raTa naSromi ukeTesi gamovides. kriteriumebi, romelTa safuZvelze fasdeba referati 1. mizani/Tezisi _ kvlevis Sedegad gamoTqmuli ZiriTadi idea 2 referatis organizeba 3. Sinaarsis koreqtuloba, faqtobrivi saimedooba 4. enobrivi gamarTuloba 5. kvleva 6. ilustraciebi/TvalsaCinoeba 7. SeTavazebuli mosazrebis argumentebiTa da magaliTebiT gamyareba 8. daskvnebi 23 jgufuri muSaoba jgufuri muSaoba maSin aris efeqtiani, rodesac jgufis wevrebi maT mierve winaswar Sedgenili wesebis dacviT muSaoben. es imitom xdeba, rom samuSaos monawileni TavianT mier Sedgenil wesebs ufro asruleben, vidre maswavleblis mier dakanonebuls. rogor SevimuSaoT jgufuri muSaobis wesebi? SemoxazeT raime figura dafaze carciT (plakatze flomasteriT). sTxoveT moswavleebs, figuris SigniT Caweron, maTi azriT, jgufSi muSaobisTvis sasargeblo sityva/simbolo/mokle winadadeba. figuris gareT daweron is, rac sazianoa. savaraudod miviRebT aseT suraTs: vakeToT, visac ra mogvesurveba visaubroT yvelam erTad ♦ davicvaT drois limiti ♦ vimuSaoT mxolod sakiTxze ♦ vecadoT, warmovadginoT namuSevari gamarTuli qimiuri eniT ♦ yvelam SevitanoT wvlili davalebis SesrulebaSi ♦ erTad SevarCioT ilustraciebi ♦ movusminoT erTmaneTs, davicvaT rigiToba ♦ erTad SevarCioT prezentatori, romlic mTavar ideebs warmoadgens ♦ gavuziaroT erTmaneTs ideebi da informacia ♦ yvelam miviRoT monawileoba diskusiaSi ♦ viTanamSromloT prezentatori yovelTvis erTi da igive iyos erTma imuSaos, danarCenebma wvlili ar Seitanon prezentatorma gamoTqvas mxolod sakuTari da ara jgufSi Camoyalibebuli mosazreba cxrilSi mocemuli Sedegebi da maTi Sefasebis kriteriumebi sanimuSoa. darwmunebuli varT, Tqven da Tqveni moswavleebi sakuTari Sexedulebebidan gamomdinare, daamatebT an gamoaklebT Sedegebs da SeusabamebT TiToeuls Sefasebis kriteriumebs. Tqven mier Seqmnili sqema morgebuli iqneba jgufis SesaZleblobebs, interesebsa da saWiroebebs da urTierT/TviTSefaseba ganxorcieldeba obieqturad, yovelgvari konfliqtis gareSe. roca yvela gamoTqmuli azri werilobiT Camoyalibdeba, vTxovoT moswavleebs, Seadginon sqema, romelSic mocemuli iqneba jgufuri muSaobis Sefasebis kriteriumebi. sqemaSi CamoTvlili iqneba jgufSi muSaobisas misaRwevi ramdenime mniSvnelovani Sedegi. TiToeuli Sedegis gaswvriv ki mieTiTeba qulebi _ ra SemTxvevaSi romel qulas daimsaxurebs jgufi (yvela wevri). jgufuri muSaobis Sefasebisas cxrilis nimuSi daiwereba plakatze da gamoikvreba klasSi TvalsaCino adgilas mxolod muSaobis procesSi. plakatis Sedgenisas figuris SigniT mocemuli msgavsi mosazrebebi SegiZliaT gaaerTianoT da 5-6 ZiriTad Sedegamde daiyvanoT. 24 jgufuri muSaobis Sefasebis cxrili (sanimuSo) Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula 1. monawile oba davalebis SesrulebaSi romelime mu Saobs, da narCenebi _ ara. jgufis ramdenime wevri monawileobs. jgufis yvela wevri monawileobs. jgufis wevrebi inawileben funqciebs da monawileoben. 2. TanamSromloba yvela, rac surs, imas akeTebs. erTi, rasac sa Wirod CaTvlis, imas akeTebs. ucvlian erTmaneTs ideebs da TanamSromloben. ucvlian erTmaneTs ideebs sagnobrivad marTebulad, inawileben fun qciebs da Tanam Sromloben. 3. diskusiaSi monawileoba erTi warmarTavs diskusias, sxvebi pasiurebi arian. diskusias war marTaven Zlieri monawileebi. yvela monawi leobs diskusiaSi. ZiriTad sakiTxze diskusiaSi yvelas Tanabari pirobebi aqvs Seqmnili. 4. namuSevris prezentacia usistemoa, ulogikoa, araa gamoyofili mTavari ideebi. nawilobriv sis temuria, logikuria, magram ver gamoiyofa ZiriTadi ideebi. logikuria, sistemuria, warmoCenilia mTavari ideebi. logikuria, sistemuria, warmoCenilia mTavari ideebi, arTmeven Tavs kritikul SeniSvnebs. 5. mosmena/rigiToba cudad usme nen erTmaneTs, rigiTobas ar icaven. cdiloben mous minon erTmaneTs, uWirT rigiTobis dacva. usmenen erTmaneTs, icaven rigiTobas. usmenen erTmaneTs, uziareben azrs, erTad iReben gadaw yvetilebas, saubroben rigiTobis dacviT. 6. ____ ____ ____ ____ ____ 25 rogor gamoviyenoT saxelmZRvanelo rCevebi maswavlebels Zvirfaso kolegebi! TiToeul Tqvengans aqvs qimiis gakveTilebis dagegmvis, warmarTvisa da Sefasebis garkveuli gamocdileba. maswavleblis profesiuli standarti (1. muxli 2) gansazRvravs standartebs _ ra unda icodes da ris gakeTeba unda SeeZlos profesional maswavlebels. erovnuli saswavlo gegma (2) is dokumentia, romelic qimiis maswavlebels mianiSnebs, ra codnas SeiZenen, ra unar-Cvevebs gamoimuSaveben da ra Rirebulebebs eziarebian mosawavleebi qimiis Seswavlisas TiToeul klasSi. qimiis maswavleblis profesiuli standarti (3) adgens maswavleblis kompetenciebs qimiis codnasa da misi swavlebis meTodikaSi. igi gansazRvravs maswavleblis profesiuli SesaZleblobebis srulyofis mimarTulebebs. maTgan ZiriTadia: • kvlevebsa da aRmoCenebze dafuZnebuli saswavlo meTodebis gamoyeneba. • klasis marTvis demokratiuli stili da swavlis efeqtiani strategiebis SerCeva. • interaqtiuli gakveTilis dagegmva, warmarTva da Sefaseba. swored am mimarTulebebs iTvaliswinebs XI klasis qimiis saxelmZRvanelos Sinaarsi da struqtura. saxelmZRvanelos I nawilSi ganxilulia zogadi qimiis sakiTxebi, II nawilSi ki _ qimiuri elementebi da maTi naerTebi. I nawilis Seswavlisas SeTvisebul ZiriTad cnebebsa da kanonzomierebebs aqtiurad viyenebT qimiuri elementebis Seswavlisas (deduqciuri midgoma). zogadi nawili moicavs 4 Temas. TiToeuli Tema iwyeba SesavliT da saswavlo miznebis gansazRvriT. grZeldeba ramdenime paragrafiT, romelTa Sinaarsi srul SesabamisobaSia standartis misaRwev SedegebTan (ix. Sinaarsisa da miznebis ruka.) da sruldeba Temis SejamebiT. SesavalSi mocemulia detalebi, romlebic asaxavs, moswavleTaTvis nacnob romel sakiTxebs da sabaziso codnas efuZnebs Temis Seswavla. XI klasSi bevria iseTi sakiTxi, romelTanac moswavles pirvelad ar uwevs Sexvedra. maT garkveuli warmodgena aqvT atomze, atomebidan molekulebis warmoqmnaze, qimiuri reaqciebis klasifikaciis niSnebsa Tu mimdinareobis pirobebze. wina klasebSi SeZenili codnisa da gamocdilebis aqtualizacia iqneba `xidi Zvelsa da axals~ Soris da gauadvilebs maswavlebels Sesaswavli Temis saswavlo miznebis dasaxvas. amitom yvela Temis Sesavali ara marto axsenebs moswavleebs wina klasebSi naswavl masalas, aramed maTgan garkveul saswavlo aqtivobebsac moiTxovs. magaliTad, I Temis SesavalSi mocemuli ilustrirebuli masala im mecnierTa Sesaxeb, romelTac wvlili Seitanes atomis aRnagobis SeswavlaSi, samotivacio aqtivobacaa, romelic daafiqrebs moswavleebs, ratom mohyva nobelis premiebis `foierverki~ atomis Seswavlas da daexmareba maT, ukeT warmoidginon Temis saswavlo miznebi. amave dros es gverdi aris samuSao cnobaric, romlis safuZvelze moswavleebi Seavseben droiTi Tanmimdevrobis sqemas. am ukanasknels ki gamoiyeneben Temis Seswavlisas referatis mosamzadeblad, Tu rogor ganviTarda warmodgenebi atomis Sesaxeb (rogor iwereba referati ix. danarTi). referatis Tema SeiZleba TviTon moswavleebma airCion. magaliTad, referatis Tema SeiZleba iyos drois wrfis analizi, SesaZloa, moswavleTa yuradReba miipyros im faqtma, ratom mohyva nobelis premiebis `foierverki~ am gamokvlevebs da maT SeiZleba gaaanalizon kidec, ra mniSvneloba hqonda am aRmoCenebs bunebismetyvelebisa da zogadad kacobriobisaTvis. referatis daweris procesSi maswavlebeli moswavleebs gaacnobs (kidev erTxel) referatis daweris wess, miuTiTebs xelmisawvdom wyaroebs, literaturas an urCevs, sad moiZion isini. radgan Temis paragrafebSi `nabij-nabij~ xdeba am mecnierTa Rvawlis ganxilva, periodulad maswavlebeli akeTebs komentarebs, riTac mianiSnebs moswavleebs, rom Seswavlili masalis elementebi referatis dasawerad gamoiyenon. saWiroa, maswavlebelma daakonkretos, 26 rom moswavleebma TviTon unda gadawyviton, ras asaxaven am referatSi: mecnierTa pirovnul Tvisebebs Tu im Rvawls, romelic maT Seitanes atomis Sedgenilobis dadgenaSi. referatebis klasisTvis gacnoba moxdeba Semajamebel gakveTilze `referatis prezentacia~ specialurad referatisTvis winaswar gamzadebuli da moswavleTaTvis cnobili Sefasebis rubrikiT. imis miuxedavad, rom moswavleebi atomis Temaze muSaobdnen, referatebi aucileblad gansxvavebuli aRmoCndeba da namuSevrebis gacnobiT moswavleebi gaifarToeben codnas. rodesac moswavleebi maswavleblis rekomendaciebiTa da miTiTebebiT TavianT gonebriv SesaZleblobebs warmoaCenen, gonebrivi sqemebi yovelTvis gansxvavebulia da swored am gansxvavebis warmoCenaa Cveni mizani. imisda mixedviT, ra sabaziso codna moepovebaT moswavleebs, Sesavali masalac gansxvavebul mizans isaxavs, magram yvela SemTxvevaSi igi Zvelsa da axals Soris xidis gadebas emsaxureba. es, Tavis mxriv, gvexmareba, axali masalis Seswavla ukve arsebul codnasa da gamocdilebaze davafuZnoT. Sesavali informaciis Semdeg yvelaze mniSvnelovania Temis saswavlo miznebisa da mosalodneli Sedegebis gacnoba. am gverdze aRwerilia, ras gaakeTeben Temis Seswavlisas moswavleebi da ras SeZleben Temis dasrulebis Semdeg. saswavlo miznebis gacnobis dros, Temis dawyebis win, kargi iqneba, Tu maswavlebeli gaacnobs moswavleebs axali masalis organizebis wesebs. magaliTad, romeli meTodebiTa da strategiebiT miaRweven mizans (referatis daweriT, Canawerebis (reziumeebis) gakeTebiT, drois Tanmimdevrobis sqemis SevsebiT, proeqtze muSaobiT, TanamSromlobiT swavliT, erToblivi kvleviT da a. S.). qimiis Seswavla SeuZlebelia problemuri kiTxvebisa da davalebebis gareSe. Cveni saxelmZRvanelos yvela TavSi aris masala, romelSic problemis kvleva da misi gadawyvetis gza moiTxoveba. maswavlebels vurCevT, saxelmZRvaneloSi mocemuli davalebebi Tavisi klasis SesaZleblobebs moargos da ise SearCios moswavleTa organizebis forma. wina klasis saxelmZRvanelosgan gansxvavebiT, Cvens saxelmZRvaneloSi Segnebulad ar vuTiTebT moswavleTa organizebis formas da amis gadawyvetas maswavlebels mivandobT. Tu gansaxilveli sakiTxi moicavs problemas, vurCevT, dagegmos muSaoba wyvilebsa da jgufebSi. wyvilebSi muSaobisas upiratesad urTierTswavleba da urTierTSefaseba xorcieldeba, jgufebSi muSaobisas ki _ problemis gadawyvetis yvelaze misaRebi xerxis moZieba. magaliTad, II Temis Sejamebisas moswavleebma unda SeZlon qimiuri reaqciebis Sesaxeb Zveli da axali codnis erTmaneTTan dakavSirebac da TanamSromlobis unar-Cvevis gamomuSavebac. amitom Cveni Semajamebeli muSaoba aseTi instruqciiT mimdinareobs: imuSaveT wyvilad. CamowereT TqvenTvis nacnobi qimiuri reaqciebis tolobebi, moifiqreT maTi klasifikaciis yvelaze misaRebi xerxi da monacemebi sqemis saxiT warmoadgineT. Semdeg mewyvile SeicvaleT da Tqveni namuSevrebi erTmaneTs gaacaniT. am muSaobis Semdeg maswavlebeli moswavleebTan erTad dafaze (an qaRaldis formatze) adgens qimiuri reaqciebis klasifikaciis yvelasTvis misaReb sqemas da yuradRebas miaqcevs, ratom aris mniSvnelovani qimiuri reaqciebis Jangvis ricxvis cvlilebis mixedviT dajgufeba. axla ramdenime rCeva konkretul paragrafebSi gamoyenebuli strategiebis Sesaxeb. TiTqmis yvela paragrafi iwyeba problemuri kiTxviT an situaciuri amocaniT da sruldeba saSinao davalebiT. dasawyisi garkveuli xarisxiT samotivacioa. Cveni mizania, am kiTxvebiT maswavlebelma sxvadasxva sakiTxebs miapyros yuradReba. zog kiTxvaze Tavidanve SeuZliaT arasruli pasuxi gascen (bevr sakiTxs XI klasSi moswavle meored an mesamed xvdeba), amitom sainteresoa msjeloba Sinaarsis gaazrebis win. Sinaarsis gaazrebis Semdeg maswavlebeli aucileblad unda daubrundes paragrafis dasawyisSi Savi SriftiT gamoyofil kiTxvebs da daakvirdes, rogor SeZles moswavleebma sawyisi codnis gafarToeba, axali codnis aTviseba an praqtikuli unar-Cvevebis SeZena. msjeloba Sinaarsis gaazrebis win da Semdeg is efeqtiani strategiebia, romlis gamoyenebas sistematurad, TiTqmis yvela gakveTilze girCevT. XI klasis moswavleebisTvis inteleqtis ganviTarebas formaluri operaciebi ganapirobebs, amitom Zalian efeqturia klasSi iseTi muSaoba, rodesac moswavleebi jer informacias iazreben, Semdeg eqsperiments gegmaven, saTanado reaqtivebsa da xelsawyoebs arCeven, hipoTezas gamoTqvamen da Semdeg mis Sesamowmeblad eqsperiments atareben. bolos eqsperi- 27 mentis Sedegebs maTTvis sasurveli formiT warmoadgenen (reziumeTi, sqemiT, cxrilebiT, diagramebiT, fotoebiT da a. S.). amitom saxelmZRvaneloSi, imis miuxedavad, rom zogad nawilSi abstraqtuli azrovnebisTvis gankuTvnili Teoriuli sakiTxebi ixileba, mravlad aris praqtikuli samuSaoebi. praqtikiT dadgenilia, rom erTi an ori praqtikuli mecadineoba ver uzrunvelyofs kvleviTi unar-Cvevebis Camoyalibebas. CvenTan yoveli momdevno praqtikuli mecadineoba aviTarebs moswavleTa unar-Cvevas. gansxvavebulia muSaobis meTodikac. Tu wina klasebSi muSaoba dafuZnebuli iyo konkretul operaciebze (keTebaze), XI klasSi moswavleebi jer gonebaSi gaiazreben problemas, dasaxaven misi gadawyvetis gzas da Semdeg asabuTeben TavianT arCevans. magaliTad, Tema `Jangva-aRdgenis reaqciebi~ datvirTulia praqtikuli samuSaoebiT. Tavdapirvelad moswavleebi algoriTmis gamoyenebiT ecnobian reaqciebis arss, mocemuli instruqciis mixedviT Caatareben TvisebiT reaqciebs tipuri mJangavebisa da aRmdgenebis gamosacnobad da bolos damoukideblad gamoikvleven maTTvis ucnobi natriumis sulfitis Termuli daSlis Jangva-aRdgenis reaqcias. moswavleTa jgufs kvleviTi samuSaos Sesrulebas vTxovT. ivaraudeT, ra moxdeba, Tu Na2SO3-is fxvnils sinjaraSi moaTavsebT da 3-5 wuTs spirtquris alze frTxilad gaacxelebT (?? frTxilad, sinjara ganuwyvetliv amoZraveT, rom ar gaskdes). wamoayeneT hipoTezebi, daurTeT axsna-ganmartebebi. Semdeg CaatareT cdebi da praqtikulad daadgineT, Tqveni hipoTezebidan romelia swori. gamoitaneT daskvna. pasuxi reaqciaTa tolobiT daasabuTeT. (§3-9). es sakmaod rTuli davalebaa. moswavleebs problemaze muSaoba rom ar gauWirdeT, arsebobs ramdenime strategia, romliTac maswavlebeli maT swori gzis arCevaSi daexmareba. maTgan erT-erTia problemis gadasaWreli specialuri kiTxvari (romelsac xSirad gamoiyenebs sxvadasxva SemTxvevaSi). savaraudod, kiTxvaris Sinaarsi aseTia: 1. CamoayalibeT, ra mizans unda miaRwioT. (unda gavigo, aris Tu ara marilis daSla Jangva-aRdgenis reaqcia.) 2. aRwereT, ra giqmniT problemas. (ar vici, daiSleba Tu ara marili, Tu daiSleba, romeli produqtebi miiReba da rogor unda gamovikvlioT miRebuli produqtebi TvisebiTi reaqciebiT). 3. gansazRvreT arsebuli problemis gadaWris saSualebebi. (SeiZleba vnaxo cnobarSi, gaxurebiT iSleba Tu ara marili, SeiZleba daSlisas warmoiqmnas Sesabamisi fuZe da mJava oqsidebi, SeiZleba, radgan gogirdi Sualeduri Jangvis ricxviTaa, moxdes Siga molekuluri Jangva-aRdgena, Tu aseTi ram moxda, unda moxdes disproporcireba, Tu fxvnili gayviTlda, e. i. gogirdi gamoyofila, Tu ara da SeiZleba Na2S da Na2SO4 warmoiqmnas. TvisebiTi reaqciebiT darCenili narevis xsnarze CuSO4-is damatebiT CuS Savi feris naleqi unda warmoiqmnas, BaCl2-is damatebiT ki _ BaSO4 _ wyalsa da mJavaSi uxsnadi naleqi...). 4. CamoayalibeT hipoTeza: (1. gacxelebisas marili fuZe da mJava oqsidad iSleba; 2. gacxelebisas marilis Sigamolekuluri Jangva-aRdgena mimdinareobs). 5. hipoTezebi SeamowmeT cdiT (Tu SesaZlebelia). cdis Catareba yovelTvis ver xerxdeba. am SemTxvevaSi cda ioli Casatarebelia da Sedegebic advilad gamosakvlevia, Tu Tqvens qimiis laboratoriaSi moipoveba Na2SO3-is fxvnili, CuSO4-isa da BaCl2-is xsnarebi. SeiZleba gamosakvlevi reaqcia SecvaloT, imis mixedviT, romeli usafrTxo reaqtivi moipoveba Tqvens laboratoriaSi (gaxsovdeT, ar SeiZleba KClO3, KMnO4, KNO3 da sxva feTqebadsaSiSi marilebis gaxureba). sasurvelia, am samuSaosTvis ori gakveTili gamoiyos: erTi dasagegmad, meore _ Casatareblad. amgvari zogadi kiTxvariT imuSaveben moswavleebi sistematurad nebismieri problemis gadaWrisas da praqtikul unarebsac gamoimuSaveben. meore, aranakleb efeqtiani strategiaa moswavleTaTvis kiTxvaris momzadeba blumis saazrovno doneebis mixedviT. 1. ra aris gogirdis Jangvis ricxvi mocemul marilSi? rodis aris gogirdi mJangavic da aRmdgenic? 28 2. rogor fiqrobT, mJangavis rolis Sesruleba SeuZlia gogirds am reaqciaSi Tu aRmdgenis? 3. romeli xelsawyoebi da reaqtivebi dagWirdebaT Tqveni varaudis praqtikulad gamosacdelad? usafrTxoebis romeli wesebi unda daicvaT? 4. cdis Catarebis Semdeg daasabuTeT, ratom ganicada marilma Sigamolekuluri Jangva-aRdgena. 5. Tqveni azriT, ra moxdeboda, Na2SO3-is nacvlad gasaxureblad Na2SO4 rom ageRoT? 6. SeafaseT, ratom fiqrobT ase. SeiZleba, blumis taqsonomiis sxvadasxva donis Sesatyvisi kiTxvebi sxvadasxva feris furclebze daiweros, da moswavleebi TviTon SeamCneven, romel donemde SeZles gasvla konkretuli samuSaos dros. problemis gadawyvetis gzebis Ziebasa da movlenebis kvlevaze mimarTuli jgufuri muSaobis dros xdeba moswavleTa individualuri SesaZleblobebis gamovlena da xorcieldeba TanamSromlobiT swavla. am meTodiT masalis Seswavlasac gauiolebT da iseTi unarCvevebis gamomuSavebasac SeuwyobT xels, rogoricaa urTierTdaxmareba da saerTo pasuxismgebloba. qimiis Seswavlis procesSi did rols asrulebs msgavseba-gansxvavebis Sedareba. Sesabamisad, aseT saswavlo qmedebebs didi adgili uWiravs teqstSi: masala gaZlevT saSualebas, gamoiyenoT iseTi efeqtiani strategiebi, rogoricaa: msjeloba analogiebis gamoyenebiT (mag., eleqtroni atomisTvis igivea, rac planeta _ mzis sistemisTvis). Sejameba da Canawerebis gakeTeba. teqstis Sejamebas swavlis sxvadasxva stilis mqone moswavle sxvadasxva gziT akeTebs. am unar-Cvevebs swavla unda. SeiZleba Tavdapirvelad Temis masalis SejamebisaTvis saxelmZRvaneloSi arsebuli reziumeebi gamoiyenon, maTSi mocemuli informaciis nawili datovon, nawili waSalon, nawili daamaton an Secvalon. Zalze mniSvnelovania, moswavlem iswavlos, ra datovos da ra Secvalos. girCevT, reziumeebze muSaobisas moswavleebs sTxovoT, moifiqron erTi an ori winadadeba, romelic yvelaze Rirebulia teqstis gaazrebisTvis. rodesac moswavleebi kargad aiTviseben Temis Sejamebis unar-Cvevebs, qimiis II nawilSi, sadac elementebi da maTi naerTebi iswavleba, efeqtiani iqneba, TviTonve daweron paragrafis reziume saxlSi an klasSi (ix. r. marzani da sxv., efeqtiani swavleba skolaSi, maswavlebelTa profesiuli ganviTarebis centri, 2009, gv. 37-39). Cven did yuradRebas vuTmobT ZiriTadi cnebebis arsis gansazRvras sxvadasxva saxis ganmazogadebeli sqemebisa da diagramebis gamoyenebiT. girCevT, saxelmZRvaneloSi mocemuli masalis safuZvelze moswavleebTan erTad sxvadasxva maxasiaTeblis mixedviT SeadginoT aseTi sqemebi, da sqemis garSemo mouyaroT Tavi mocemul informacias. magaliTad, Jangvis ricxvis (§3.1) Seswavlis dros aseTi sqemebi SeiZleba iyos: uaryofiTi Jangvis ricxvi dadebiTi Sualeduri an nulovani elementis Jangvis xarisxi maqsimaluri minimaluri da a. S. abstraqtuli informaciis advilad aRsaqmelad xSirad viyenebT modelirebas (magaliTad, eleqtronis kinesTetikur aqtivobaSi CarTva modelze eleqtronis ganuwyveteli moZraobis Sesaxeb warmodgenas aiolebs, oqros firfitis eqsperimentis sqema moswavleebs atomis planetarul modelze naTel warmodgenas uqmnis. aseve SegiZliaT CaataroT SefuTuli yuTis eqsperimenti da TxovoT moswavleebs, ivaraudon,rogoria yuTis SigTavsi. es daanaxvebs 29 kavSirs rogor `igrZnon da dainaxon~ uxilavi. piqtogramebi, suraTebi, simboluri sqemebi da suraTebi abstraqtuli masalis dakonkretebis saSualebebad gvaqvs moazrebuli). testireba efeqtiani strategiaa, romelic mokle droSi SeZenili codnisa da unarebis Semowmebis saSualebas iZleva. saxelmZRvanelos zogadi qimiis nawilSi TiTqmis yvela paragrafSia mocemuli testebis nimuSebi, romelSic moswavlem an azri unda daasrulos, an swori pasuxi Semoxazos. pasuxebis gaanalizebisas maswavlebels vurCevT, sawyis etapze imuSaon klasSi da moswavleebs aswavlon argumentebis moZieba maT mier Semoxazuli pasuxebis dasadastureblad. TandaTan argumentebis mosaZieblad maTi Zalisxmeva gaizrdeba da isini testebis Sedgenasac iswavlian da pasuxis dasabuTebasac. testireba kidev imitom aris sasargeblo strategia, rom maswavlebeli akvirdeba moswavleTa qcevas, Zalisxmevas da TiToeuls misi miRwevebis gaTvaliswinebiT axal davalebas urCevs, Sesabamisad, swavlis process ufro diferencirebuls gaxdis. vinc tests iolad Zlevs, mas sxva davalebas SeurCevs, naklebwarmatebulebs ki _ sxvas. bolos, saSinao davalebis Sesaxeb. yvela maswavlebelma icis, ra aris saSinao davalebis daniSnuleba swavlis sxvadasxva etapze: moswavleebma gaiumjobeson unarebi da ukeT gaiazron naswavli masala. gamokvlevebiT dadgenilia, rom saSinao davaleba gansakuTrebiT efeqturia maRal klasebSi da sworad SerCeuli davaleba 24%-iT zrdis akademiur moswrebas. XI klasSi, swavlis miznebidan gamomdinare, saSinao davalebis mimarT aseTi meToduri midgoma gvaqvs: davalebebis mizania naswavlis praqtikulad gamoyeneba an axali masalis gasaazreblad momzadeba. magaliTad, Tu saSinao davalebaSi naswavlis gaazrebaa saWiro, maSin moswavles vTxovT, masala misTvis misaRebi formiT Seajamos. miuxedavad erTnairi davalebisa, yvela moswavle masalas Tavis gonebriv sqemaSi kravs da namuSevrebi erTmaneTisgan gansxvavebuli iqneba. es saSualebas aZlevs maswavlebels, Seiswavlos moswavlis SesaZleblobebi da interesebi, Tvalis gadavlebiT SeamCnios daSvebuli Secdomebi da klasTan erTad moifiqron davalebis Sesrulebis misaRebi forma. qimiis II nawilSi saSinao davalebis prioritetuli saxeebia agreTve paragrafis reziumes momzadeba an tipuri testebis Seqmna. kargi iqneba, Tu moswavleTa mier momzadebul testebs `testebis yulabaSi~ moaTavsebT, Tavisufal dros maT `avkargianobas~ gaaanalizebT da SerCeul testebs maTive Semajamebeli mecadineobisTvis gamoiyenebT. aseTi muSaoba gauzrdis moswavleebs sakuTari SesaZleblobebis rwmenas da masalis gageba-gaazrebasac gauiolebs. minda SegaxsenoT, rom erTia davalebis Sesruleba da meorea Tqveni mzaoba Sesrulebuli samuSaos Sesafaseblad (ix. Sefaseba). efeqtiania iseTi samuSao rveulebis gamoyeneba, romelSic maswavlebeli wers pozitiur komentars, miuTiTebs Secdomebsa da misi daZlevis gzebze da moswavles Secdomis gamosworebis saSualebas aZlevs. aseTi rveulebi Tan axlavs Cvens saxelmZRvaneloebs an SegiZliaT Tqven TviTonve aorganizoT. qvemoT gTavazobT ramdenime tipuri gakveTilis scenars saTanado komentarebiT. 30 gakveTilis scenarebi radgan qimiis saxelmZRvanelos yvela TavSi sxvadasxva tipis gakveTilebia Tavmoyrili, sanimuSod gTavazobT III Tavis paragrafebis Sesabamis gakveTilebis dagegmvis scenarebs. Tavi III. Jangva-aRdgenis reaqciebi scenari 1. Temis wardgena gakveTilis mizani: arsebuli codnis aqtivacia. kavSiri erovnul saswavlo gegmasTan: qimia XI. 4. saswavlo resursebi: saxelmZRvanelo, reaqciaTa klasifikaciis amsaxveli sqemebi, diagramebi, fotoebi. aqtivoba I. Sesavali informacia (≈10 wT.) aqtivobis mizania Zvelsa da axal codnas Soris xidis gadeba. maswavlebeli sTxovs moswavleebs, moZebnon saxelmZRvaneloSi me-3 Tavi da Sesavali aqtiuri minileqciiT amzadebs safuZvels, romelsac Temis damuSavebisas axali codna unda daayrdnos. leqciis dros maswavlebeli xSirad gamoiyenebs miTiTebebs da SekiTxvebs. am konkretul SemTxvaveSi SekiTxvebi SeiZleba exebodes faqtobriv masalas (ra aris qimiuri reaqcia, rogor xasiaTdeba igi raodenobrivad, ra niSnis mixedviT SegviZlia uamravi qimiuri reaqciis dajgufeba da a. S.). SeiZleba, SekiTxvebi iyos analitikuri: rodis aris reaqcia daSlis an endoTermuli, romeli monakveTi gamosaxavs diagramaze siTbur efeqts da a. S. moswavleebi gamoTqvamen TavianT mosazrebebs, gaixseneben da Tavs mouyrian qimiuri reaqciebis Sesaxeb codnas (SekiTxvebis dasma efeqturi meTodia maSinac, rodesac igi axali masalis Seswavlamde ismeba, igi ganapirobebs, rom Sinaarsis gaazrebis win gaimarTos msjeloba. am meTods nebismier gakveTilze SeiZleba mimarToT). aqtivoba II. arsebuli codnis grafikulad gamosaxva (15 wT.) aqtivobis mizania moswavleTa mier nacnob reaqciaTa grafikul sqemebSi moTavseba. maswavlebeli moswavleTa wyvilebs an jgufebs samuSao furclebs daurigebs, romlis erT mxares mocemulia reaqciaTa klasifikaciis grafikuli sqema, meore mxares ki _ maTTvis kargad nacnob reaqciaTa danomrili tolobebi (siTburi efeqtis miTiTebis gareSe) da sTxovs moswavleebs, miuCinon adgili reaqciaTa nomrebs sqemaze. maswavlebeli akvirdeba moswavleTa muSaobis process da CainiSnavs, romelma miaqcia yuradReba im faqts, rom siTburi efeqtis mixedviT reaqciaTa dasajgufeblad siTburi efeqtis codnaa saWiro, da sTxovs maT, daixmaron SesavalSi mocemuli informacia endo- da egzoTermuli reaqciebis Sesaxeb, Semdeg ki imsjelon da gamocdilebidan gaixsenon, romelia aseTi reaqciebi. reaqciaTa miwodebul sqemaze iqneba niSnebi: urTierTqmedebis xasiaTis mixedviT, siTburi efeqtis mixedviT da erTi an ori kiTxvis niSani, romelic mianiSnebs moswavleebs, rom igive reaqciebi kidev sxva niSnebiTac SeiZleba dalagdes. maswavlebeli moismens moswavleTa mosazrebebs da Tu romelimem aRniSna Jangvis ricxvis cvlileba, maswavlebeli Seaqebs mas da gaacnobs moswavleebs Temis mizans: `Jangva-aRdgenis reaqciebis Seswavla~. savaraudod, sqema aseTia: siTburi efeqti reaqcia ? urTierTqmedebis xasiaTi ? { magaliTebi 31 aqtivoba III. Temis saswavlo miznebis dasaxva da gacnoba (10 wT.) maswavlebeli saxelmZRvanelos daxmarebiT gaacnobs moswavleebs saswavlo miznebs da sTxovs maT, gaiazron, ratom gaxda saWiro Jangva-aRdgenis reaqciebis calke gamoyofa, ra mniSvneloba aqvs am reaqciebs piradad maT cxovrebaSi da raSi gamoadgebaT praqtikulad am reaqciebis Seswavla. aqtivoba IV. (15 wT.) maswavlebeli daexmareba moswavleebs, yuradReba gaamaxvilon bunebasa da teqnikaSi mimdinare Jangva-aRdgenis procesebze da sTxovs maT, Temis Seswavlis paralelurad moamzadon proeqti: ra moxdeboda, rom... bunebaSi Jangva-aRdgena ganuwyvetliv ar mimdinareobdes (SesaZlebelia proeqtis saxelwodebis ufro konkretuli dasasruli, magaliTad, Jangbadi mJangavi rom ar iyos, an wyalbadi Zlieri aRmdgeni rom iyos da a. S.). maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaerTiandnen jgufebSi da erTad moamzadon proeqti, Tan aCvenebs proeqtis daweris zogad sqemas: problema: Jangva-aRdgenis reaqciebs bunebaSi dadebiTi da uaryofiTi Sedegebi mohyveba. mizani: Jangva-aRdgenis reaqciebis Sedegebis gacnobiereba da sasurveli reaqciis marTva. amocanebi: 1. aRweron bunebaSi mimdinare Jangva-aRdgenis reaqciebi. moiyvanon rac SeiZleba meti magaliTi. 2. Camoweron TiToeuli reaqciis dadebiTi da uaryofiTi Sedegebi. 3. wamoayenon hipoTeza: rogor SeiZleba am reaqciebis sasargeblod gamoyeneba da maTi uaryofiTi Sedegebis Sesusteba. 4. daskvna: risTvis aris saWiro Jangva-aRdgenis reaqciebis Seswavla. monacemebis warmodgena SeiZleba nebismieri formiT. Temis dasrulebis bolos moxdeba proeqtebis dacva (ix. proeqtis dacvis Sefasebis sqema rubrikebiT). scenari 2 gakveTilis Tema: Jangvis ricxvi. gakveTilis tipi: axali masalis axsnis. gakveTilis mizani: sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gansazRvra. kavSiri standartTan: qimia XI. 4. moswavle gansazRvravs elementis Jangvis ricxvs sxvadasxva naerTSi. aqtivoba I. diskusia paragrafis dasawyisSi dasmuli kiTxvis garSemo (10 wT.). aqtivobis mizania Jangvis ricxvis cnebis ganmarteba. maswavlebeli moswavleebs yuradRebas gaamaxvilebinebs teqstis gverdze mocemul eleqtronul formulebze da sTxovs, gaixsenon II TavSi naswavli qimiuri bmis buneba da upasuxon kiTxvas: romeli elementisken aris mocemul naerTebSi eleqtronebi gadaxrili. moswavleTa pasuxebis mosmenisas maswavlebeli iniSnavs maT mosazrebebs dafaze daxazul cxrilSi: eleqtronebi gadaxrilia eleqtronebi gadaxrili ar aris mosazrebebis mosmenis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs, wyvilad imuSaon da teqstidan Seamowmon TavianTi varaudi TiToeuli naerTisTvis. teqstis wakiTxvis Semdeg maswavlebeli ganmartavs gakveTilis mizans: maT unda gansazRvron Jangvis ricxvi, cneba, romelic naerTSi ufro eleqtrouaryofiTi atomebisken gadaweuli eleqtronebis ricxvs axasiaTebs. 32 aqtivoba II. cnebis grafikul sqemaze muSaoba (15 wT.) aqtivobis mizania Jangvis ricxvis cnebis gaazreba. maswavlebelma SeiZleba moswavleebs Sesavsebad ramdenime sqema SesTavazos. wyvilebi SerCeviT amoiReben teqstidan maTi sqemis Sesabamis informacias da Seavseben sqemebs. savaraudod, aseTi sqemebi SeiZleba iyos: mu dm vi i dm iv i uaryofiTi Jangvis dadebiTi mu cv ricxvi i al bad e eb l a ad cv i Jangvis xarisxi minimaluri an maqsimaluri nulovani Sualeduri wyvilebSi Sevsebul sqemebze dayrdnobiT moswavleTa saerTo ZalisxmeviT Sedgeba erTi zogadi sqema. sad gamoiyeneba ramdenad realurad asaxavs atomis mdgomareobas naerTSi ras ewodeba Jangvis ricxvi ra mniSvnelobebs miiRebs riT ganisazRvreba rogor gamoiTvleba aqtivoba III. sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gamoTvla (15 wT.) aqtivobis mizania sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gansazRvra. maswavlebeli moswavleebTan erTad ganixilavs konkretul magaliTebs da moswavleTa wyvilebs sTxovs, erTad moamzadon pasuxebi teqstSi dasmul kiTxvebze. pirvel SemTxvevaSi msjelobiT unda daasabuTon, rom Jangvis ricxvi miT ufro axlosaa ionis muxtTan, rac metad ionuria naerTi, da aseTi iqneba KF. me-2 davalebisTvis Jangvis ricxvebis sqemaze adgili unda miuCinon mocemul naerTebsa da mravaltomian ionebs. samuSaos Sesrulebis Semdeg romelime wyvili warmoadgens Tavis pasuxebs, danarCenebi pasuxs Seavseben an Seasworeben. aqtovoba IV. testirebiT cnebis ganmtkiceba aqtivobis mizania Jangvis ricxvis cnebis gageba-gaazrebis Semowmeba. moswavleebi klasSi upasuxeben testebs da imsjeleben pasuxebis sisworeze. bolos moswavleebs gamoaqvT daskvna, rogor ganisazRvreba elementis Jangvis ricxvi rTul nivTierebebsa da mravalatomian ionebSi. maswavlebeli mokled uxsnis moswavleebs davalebis Sesrulebis wess da aZlevs saSinao davalebas. 33 scenari 3 gakveTilis Tema: kavSiri atomis aRnagobasa da elementis Jangvis ricxvs Soris. gakveTilis tipi: axali masalis axsnis. gakveTilis mizani: atomis aRnagobasa da elementis Jangvis ricxvs Soris mizezSedegobrivi kavSiris gamovlena. kavSiri standartTan: qimia XI. 2. moswavle akavSirebs ionebis warmoqmnis unars maTi savalento eleqtronebis raodenobasTan. aqtivoba I. TamaSi eleqtronebiT (15 wT.) aqtivobis mizania atomebis mier ionebis warmoqmnis unaris dakavSireba savalento eleqtronebis ricxvTan. TamaSisTvis maswavlebeli winaswar amzadebs I-II periodebis elementebis baraTebs _ elementTa simboloebiT da atomuri nomrebiT. TiToeuli moswavle irCevs romelime baraTs da maswavleblis mier winaswar gamzadebuli sqemis mixedviT aRwers elementis maxasiaTeblebs. gaakeTeT aseTi sqema: elementis simbolo da atomuri nomeri eleqtronuli formula savalento eleqtronebis ricxvi jgufis nomeri Jangvis SesaZlo xarisxebi magaliTad, Tu Sexvda baraTi 3Li, is ambobs: es liTiumia. misi atomuri nomeria 3. eleqtronuli formula 1s22s1. savalento eleqtronebis ricxvi 1. jgufis nomeri I. advilad gascems erT eleqtrons da naerTebSi +1 Jangvis ricxvs amJRavnebs. eleqtronebis mierTebis unari ar aqvs. N _ es azotia. eleqtronuli formula 1s22s22p3, savalento eleqtronuli ricxvi 5. 7 jgufis nomeri _ 5. 5 eleqtronis gacema Znelia, magram SeuZlia ufro eleqtrouaryofiTi atomebisken (Jangbadisa da fTorisken) gadaswios 1, 2, 3, 4 an 5 eleqtroni da gamoamJRavnos +1, +2, +3, +4 da +5 Jangvis ricxvebi. ufro naklebad eleqtrouaryofiTi atomebisagan Tavis mxaresac SeuZlia maqsimum 3 eleqtronis gadaweva. am dros igi gare energetikul donesac daisrulebs da minimalur -3 Jangvis ricxvs gamoamJRavnebs da a. S. aqtivoba II. eleqtronuli analogebis gamovlena (10 wT.) aqtivobis mizania, moswavlem gamoavlinos elementebi mudmivi da cvalebadi Jangvis ricxvebiT. maswavlebeli sTxovs moswavleebs, maT mier Sevsebuli mizezSedegobrivi sqemis safuZvelze gamoavlinon iseTebi, romelTac msgavsi gare energetikuli donis aRnagoba aqvT. vuwodoT maT eleqtronuli analogebi. maTi Jangvis ricxvebi erTnairi iqneba. tute metalebis +1, tutemiwametalebis +2, VIa jgufis gogirdisTvis umaRlesi Jangvis ricxvi jgufis nomris toli iqneba, xolo udablesi _ (8-x), sadac x jgufis nomris tolia da a. S. aqtivoba III. varjiSi eleqtronuli analogebisTvis Jangva-aRdgenis sqemis Sedgenaze (10 wT.) aqtivobis mizania savalento eleqtronebis ricxvsa da Jangvis ricxvebs Soris kavSiris warmoCena. moswavleebi imuSaveben IVa-Va-VIa-VIIa-VIIIa jgufebisTvis Jangva-aRdgenis sqemebis Sedgenaze da ganixilaven gamonaklis SemTxvevebs (H _ ar aqvs eleqtronuli analogi, O _ amJRavnebs mxolod _2 mudmiv Jangvis ricxvs, F _ amJRavnebs mxolod _1 Jangvis ricxvs da F2O, romelSic eleqtronebi ufro eleqtrouaryofiTi fToris mxaresaa gadaweuli da amitom Jangbadis Jangvis ricxvia +2). aqtivoba IV. testirebis gziT sakiTxis gageba-gaazrebis Semowmeba (10 wT.) aqtivobis mizania SeZenili codnis ganmtkiceba. saSinao davalebaSi moswavleebs sWirdebaT axsna-ganmarteba, ra unda Caweron mocemul sqemaSi (5 wT.) 34 scenari 4 gakveTilis Tema: muSaoba elementTa Jangvis ricxvebis gansazRvraze. gakveTilis tipi: praqtikumi. gakveTilis mizani: varjiSi sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gansazRvraze. aqtivoba I. davaleba I-is Sesabamis nivTierebebSi elementis Jangvis ricxvebis gansazRvra. aqtivobis mizania sxvadasxva naerTSi elementebis Jangvis ricxvis gansazRvra. moswavleebi gadaitanen naerTTa da ionTa formulebs samuSao rveulSi da miuweren elementis Jangvis ricxvs (20 wT.). aqtivoba II. naerTis formulasa da masSi elementis Jangvis ricxvs Soris Sesabamisobis povna (10 wT.). aqtivobis mizania, moswavlem ipovos Sesabamisoba konkretuli naerTis formulasa da masSi Semavali qimiuri elementis Jangvis ricxvs Soris. aqtivoba III. elementis SesaZlo Jangvis ricxvebis dalageba (10 wT.) aqtivobis mizania, moswavleebma gamoavlinon mizezSedegobrivi kavSiri elementis savalento eleqtronebis ricxvsa da SesaZlo Jangvis ricxvs Soris da gamosaxos es kavSiri grafikuli xerxiT. scenari 5 gakveTilis Tema: Jangva-aRdgenis reaqciebi. gakveTilis tipi: axali masalis axsnis. gakveTilis mizani: Jangvisa da aRdgenis procesebis Sedareba. kavSiri standartTan: qimia XI. adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs, mohyavs magaliTebi. erT-erTi variantia am gakveTilis Catareba jgufebSi roluri TamaSebis gamoyenebiT. es saSualebas mogcemT, ganaxorcieloT TanamSromlobiT swavla da qimiis es erT-erTi rTuli sakiTxi, romlis codna araerTxel dasWirdebaT qimiis mTeli swavlis manZilze da gamoadgebaT cxovrebaSi, ufro advilad da Rrmad gaiazron. amasTan erTad, es forma dagexmarebaT, gamoiyenoT sxvadasxva swavlis stilis moswavleTa SesaZleblobebi, Camouyalibdes Tqvens moswavleebs pozitiuri urTierTdaxmarebisa da individualuri Tu jgufuri pasuxismgeblobisa da interpersonaluri muSaobis unari. gaxsovdeT, jgufuri muSaobis dros naklebad efeqturia moswavleTa dayofa SesaZleblobebis mixedviT. an gaiTvaleT 1-dan 3-mde da TiToeuli ricxvis Sesabamisi moswavle erTad daajgufeT an mieciT moswavleebs Tavisufali arCevanis ufleba. sasurvelia jgufSi 4-6 moswavlis monawileoba. yuradReba miaqcieT, rom jgufs muSaobisTvis saTanado resursebi hqondes. isic gaiTvaliswineT, rom jgufuri muSaoba sasargebloa, magram is Zalian xSirad ar unda gamoiyenoT. mizanSewonilia, am formas maSin mimarToT, rodesac gsurT, saxelmZRvaneloSi mocemuli informacia ufro naTeli, misawvdomi gaxadoT da mas azriani praqtika daukavSiroT. es imas niSnavs, rom unda arsebobdes problema, romlis gadawyveta urTierTTanamSromlobiT da mosazrebebis gaziarebiT ukeT moxerxdeba. am gakveTilis problema is aris, rom moswavleTa did nawils uWirs Jangvisa da aRdgenis, mJangavisa da aRmdgenis erTmaneTisgan gansxvaveba da konkretuli magaliTebis moZieba. qvemoT mocemuli scenari dagexmarebaT, CaataroT msgavseba-gansxvavebis identifikaciasTan dakavSirebuli kvleviTi gakveTili, sadac moswavleebi gamoiyeneben Sedarebis, analogiebis, grafikuli sqemebis Sedgenis, metaforebis, abstraqtuli codnis dakonkretebis savarjiSoebs da yvela Tavisi SesaZleblobis farglebSi gamoavlens Zalisxmevas. maswavlebels ki saSualeba miecema, Tvali adevnos moswavleTa CarTulobas da gaakeTos pozitiuri komentarebi maTi motivaciis gasazrdelad. gTavazobT savaraudo aqtivobebis sqemas. 35 aqtivoba I. gakveTilis miznis axsna. (5 wT.) aqtivobis mizania, maswavlebelma moswavleebs auxsnas, ra mizniT Caatareben dRes jgufur muSaobas roluri TamaSebis meTodis gamoyenebiT. maswavlebeli uxsnis moswavleebs, rom Seswavlili sakiTxis ukeT gaazrebis mizniT dagegma aseTi formiT muSaoba. aucileblad Seaxsenebs jgufSi muSaobis wesebs (ix. sqema) (rac ukve ecodinebaT XI klasSi), jgufuri muSaobis prezentaciis Sefasebis sqemas da uxsnis, rom gakveTilis bolos yvela jgufi warmoadgens Tavis namuSevars (unda miganiSnoT, rom es gakveTili Zalian efeqturad mimdinareobs, TiTqmis swavlis yvela stilis moswavle iRebs jgufis muSaobaSi monawileobas da maTi namuSevrebi sakmaod did siurprizebs mogimzadebT. SeiZleba namuSevrebis prezentacia im gakveTilze ver moaswroT, amitom Zalze mniSvnelovania, moaxerxoT drois marTva, an konkretuli savarjiSoebis saxe miuTiToT da masalas erTi gakveTili dauTmoT, an misceT moswavleebs meti dro fiqrisa da azrovnebisaTvis, da prezentaciebi momavali gakveTilisTvis dagegmoT da mimdinare-ganmaviTarebeli Sefasebac ganaxorcieloT. aqtivoba II. jgufebis formireba da rolebis ganawileba (5 wT.) aqtivobis mizania, moswavleebma SearCion romelime obieqtis (mJangavis, aRmdgenis an mJangav-aRmdgenis) roli da Seqmnan gundi. maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaerTiandnen romelime zemoT aRniSnul gundSi da Seusabamon gunds pirobiTi saxeli. aqtivoba III. teqstidan mniSvnelovani informaciis amokrefa (10 wT.) aqtivobis mizania, moswavleebma SearCion teqstis is monakveTi, sadac im nivTierebebzea laparaki, romelTa rolis Sesrulebac mouwevT, amoiRon saWiro masala da maTTvis SesaZlo nebismieri xerxiT aRweron, warmoadginon tipuri mJangavebi, tipuri aRmdgenebi an mJangav-aRmdgenebi. maT magaliTze iqneba masalis sxvadasxva formiT warmodgenisTvis saWiro resursebi: saxelmZRvanelo, furclebi, flomasterebi, webo, makrateli da a. S. aqtivoba IV. namuSevrebis prezentacia (≈15 wT.) (TiToeul jgufs prezentaciisTvis eZleva 2-3 wuTi) aqtivobis mizania, moswavleebma iswavlon TavianTi namuSevris efeqturad wardgena. TvalsaCino adgilas gamoikvreba namuSevris prezentaciis sqema. jgufebi ismenen Sedarebebs, epiTetebs, analogiebs, metaforebs, romlebic maT gamoiyenes, rodesac nivTierebebi `gaacocxles~ (savaraudod, `rasaca gascem, Senia...~ `eleqtronebi mogWarbdaT, movalT da waviRebT~, `aqac me var, iqac me var~ da a. S.). aqtivoba V. mJangav-aRmdgenis wyvilis daxasiaTeba (5-10 wT.) aqtivobis mizania jgufebis mier Segrovili informaciis gaerTianeba da momavali gakveTilis samoqmedo sqemis Seqmna. maswavlebeli awodebs moswavleebs didi zomis formats, winaswar sTxovs maT, moifiqron saerTo saxelwodeba Jangva-aRdgenis procesis dasaxasiaTeblad da mokled da konkretulad gadaitanon TavianTi mosazrebebi nebismieri formiT (daxaton, daawebon), ese an leqsi miuZRvnan, sqema Seadginon da a. S). SeiZleba erTad SeurCioT plakats saxelwodebac (magaliTad, `Zala erTobaSia~, `erTad gadavrCebiT~ an raRac amgvari, rac Jangvisa da aRdgenis naxevarreaqciebis azrs daazustebs). 36 scenari 6 gakveTilis Tema: eleqtronuli balansi. gakveTilis tipi: algoriTmze muSaobis. gakveTilis mizani: Jangva-aRdgenis reaqciebis gatoleba. kavSiri standartTan: qimia XI. 4. moswavle abalansebs Jangva-aRdgenis reaqciebs. aqtivoba I. gakveTilis miznis gansazRvra (5 wT.) aqtivobis mizania, moswavleebma dainaxon wina gakveTilze maT mier SeZenili codnisa da unarebis praqtikuli gamoyenebis SesaZlebloba. maswavlebeli svams paragrafis dasawyisSi dasmul kiTxvas, ras niSnavs eleqtronuli balansi, moismens maT mosazrebebs, Semdeg TvalsaCino adgilas gamofens wina gakveTilze moswavleTa mier momzadebul plakats da sTxovs moswavleebs, Seadaron TavianTi naazrevi teqstis dasawyisSi mocemul sqemas. romelimes rames xom ar daamateben an daazusteben. pasuxebis mosmenisa da cneba `eleqtronuli balansis~ gaazrebis Semdeg iwyeba meore aqtivoba. aqtivoba II. Jangva-aRdgenis algoriTmze muSaoba (20 wT.) aqtivobis mizania, moswavleebma nabij-nabij gaaanalizon balansis Sesadgenad saWiro moqmedebebis Tanmimdevroba. algoriTmis gamoyeneba efeqturia, rodesac moswavleebs miecemaT zogadi wesi (balansis Sedgenis xerxis aRmoCenis gziT swavla moswavleTaTvis did dros moiTxovs da am konkretul SemTxvevaSi arc iqneba efeqturi). algoriTmi dagexmarebaT, am rTuli sakiTxis gaazrebis procesi kognitiurad marTvadi gaxadoT! ar aris gamoricxuli, algoriTmze muSaobis Semdeg moswavleebidan romelimem problebis gadaWris sakuTari xerxic mogawodoT. yvela komentari algoriTmis gamosayeneblad mocemulia saxelmZRvaneloSi. aqtivoba III. eleqtronuli balansis meTodiT reaqciaTa gatoleba (15 wT.) aqtivobis mizania, moswavleebma mocemuli algoriTmi ramdenjerme gamoiyenon sxvadasxva konkretul SemTxvevaSi da zogadi wesi TavianTTvis Camoayalibon. (reaqciaTa magaliTebi saxelmZRvaneloSia, SegiZliaT maTac SearCevinoT). aqtivoba IV. eleqtronuli balansis sqemis gaazrebis Semowmeba. aqtivobis mizania, moswavleebma moaxdinon algoriTmis perifrazireba da TavianTi sityvebiT warmoadginon zogadi sqema. amiT maswavlebeli moaxerxebs gaaanalizos, ramdenad moxerxda miznis miRweva. SeiZleba am mizans kidev erTi gakveTilic daeTmos. scenari 7 gakveTilis Tema: TvisebiTi reaqciebi mJangavebsa da aRmdgenebze. gakveTilis tipi: praqtikuli mecadineoba. gakveTilis mizani: mJangavebisa da aRmdgenebis aRmoCena. kavSiri standartTan: qimia XI. 4. axasiaTebs Jangva-aRdgenis reaqciebs, mohyavs magaliTebi. aqtivoba I. gakveTlis miznis gacnoba (5 wT.) maswavlebeli uxsnis moswavleebs gakveTilis mizans da gaacnobs, rom am gakveTilze isini SeZleben, wina gakveTilze miRebuli codna praqtikulad gamoiyenon, kerZod, jer ivaraudon, qimiis laboratoriaSi arsebuli xsnarebidan romeli iqneba mJangavi an aRmdgeni, Semdeg ki TavianTi varaudi cdiT daadasturon. 37 aqtivoba II. mJangavebze TvisebiTi raeqciebis Catareba. aqtivobis mizania mJangavebis Sesaxeb SeZenili Teoriuli codnis praqtikuli gamoyeneba. davalebis piroba saxelmZRvaneloSi dawvrilebiT aris mocemuli. moswavleebs evalebaT `gzis miyola~ da miRebuli Sedegebis aRwera nebismieri formiT, mxolod pasuxi JangvaaRdgenis reaqciis tolobiT unda dadasturdes. magaliTad, 6KI+8HNO3ganz.→6KNO3+3I2+2NO+4H2O 2I--2e→I2 2 8 3 -3 N+5+3e→N 3 6 2 aqtivoba III. aRmdgenebze TvisebiTi reaqciebis Catareba. aqtivobis mizania aRmdgenebis Sesaxeb SeZenili Teoriuli codnis praqtikuli gamoyeneba. davalebis piroba arasrulia da misi Catareba moswavleTagan met Zalisxmevas moiTxovs. maT mocemuli aqvT mJangavebis nimuSebi, aRmdgeni sakuTari gamocdilebidan SearCion, cda dagegmon da Sedegic axsnan. magaliTad, Tu mJangavad KMnO4-is xsnars gamoiyeneben, aRmdgenad ki _ KI-is xsnars, maSin permanganatis iasamnisferi xsnari gauferuldeba da iodic gamoiyofa. scenari 8 gakveTilis Tema: Jangva-aRdgenis reaqciis gamokvleva. gakveTilis tipi: damoukidebeli kvlevis. gakveTilis mizani: Jangva-aRdgenis reaqciis arsis gaazreba. kavSiri standartTan: qimia XI. 4. aqtivoba I. damoukidebeli kvlevis miznis gacnoba. aqtivobis mizania, gaacnos moswavleebs am praqtikuli samuSaos Sinaarsi. maT mocemuli aqvT konkretuli marili (Na2SO3). jer Teoriulad unda ivaraudon, ra moxdeba, es marili spirtquris alze rom gaacxelon, Semdeg hipoTeza wamoayenon da maTi siswore cdebiT daamtkicon. Semdeg cdis Sedegi aRweron, produqtebis Sedgeniloba gamoikvlion da Semajamebeli reaqciis tolobac daweron. imis mixedviT, rogoria klasis SesaZlebloba, ra doneze SeuZliaT maT kvlevis warmoeba damoukideblad, maswavlebeli gansazRvravs maTi damoukideblobis xarisxs. SeiZleba maT damxmare kiTxvari miawodos, SeiZleba damoukidebeli kvlevis sqema daaxmaros, SeiZleba TviTonac imuSaos moswavleebTan erTad da monawileoba miiRos kvlevis procesSi. daxmarebis procesi ase SeiZleba warmoidginoT: 1. ra moxdeba marilis gacxelebisas? (ar daiSleba, daiSleba fuZe da mJava oqsidebad, radgan gogirdi Sedis Sualeduri Jangvis ricxviT, daiSleba Jangva-aRdgeniT, e. i. gogirdi disproporcirdeba. 2. roca yvelaze savaraudo bolo mosazreba aRmoCndeba, Semdeg daiwyeba fiqri, rogor disproporcirdeba gogirdi +4 Jangvis ricxviT. SeiZleba, aRdges Tavisufal gogirdamde (narevi gayviTldeba) an sulfidionamde (sulfidionebis aRmoCena miRebuli narevis wyalxsnarze CuSO4-is xsnaris damatebiT SeiZleba: Savi feris CuS daileqeba). Na2SO4-is warmoqmnas alternativa ara aqvs. narevis wyalxsnarSi sulfationebis arsebobas BaCl2-is xsnaris damatebiT daadgenen, warmoiqmneba wyalsa da mJangavebSi uxsnadi naleqi. bolos daiwereba Sejamebuli reaqcia: Na2SO3→Na2S+3Na2SO4 -2l S →S+6 +4 2 1 S+4+6e→S-2 6 3 38 3 3 1 teqstSi mocemul kiTxvebze pasuxebi Tema 1 §1 kiTxvebsa da savarjiSoebze pasuxebi: • atomi Tavis istoriul saxelwodebas ar amarTlebs. igi ganuyofeli nawilaki ki ar aris, aramed rTuli aRnagobis mikrosistemaa. • ra aris SefuTul yuTSi, SeiZleba mxolod ivaraudo: yuTi unda aiRo, daaTvaliero, gadaabruno da a. S. am eqsperiments raRac saerTo aqvs atomis aRnagobis dasadgenad Catarebul cdebTan _ atomis SigniT xom jer aravis Cauxedavs. saklaso 1. tomsonisTvis atomi qiSmiSebiani namcxvaria, rezerfordisa da borisTvis _ mzis sistemis mikromodeli, Tqven rgolebian planeta saturnsac SeadareT. Tu analogias gamoiyenebT, atomisTvis eleqtronebi igivea, rac mzis sistemisTvis planetebi. 2. modelis mixedviT atomi rom gamoicnoT, atombirTvis garSemo eleqtronebis ricxvi unda daTvaloT. ramdeni eleqtronic moZraobs birTvis garSemo, imdenive iqneba atombirTvis dadebiTi muxtis sidide da atomuri nomeri. atomuri nomriT ki daasaxelebT elements. 3. Tu atombirTvis garSemo 8 eleqtroni moZraobs, atombirTvSic 8 protoni iqneba. Z=+8 (8) es qimiuri elementi Jangbadia. testi 1 2 3 4 b g a d saSinao nimuSi Z=1; H; +1; 1. Z=11; +11 )2 )8 )1 §2 • elementis ZiriTadi maxasiaTebelia atombirTvis dadebiTi muxtis sidide. yvela atomi, romelTa birTvis muxti erTnairia, erT qimiur elements (atoms, ions) qmnis. saklaso 1. Z=53 A=127 maSin N=A-Z=127-53=84. es elementia I. 2. protonebis ricxvi gansazRvravs atomur nomers. amitom SegviZlia davaskvnaT, rom es elementi aris radiumi (Ra). testi 1 2 3 4 5 g a b a g saSinao A=Z+N 39 §3 • yvela izotopi erTi qimiuri elementis saxesxvaobaa. maT erTnairi aqvT atombirTvis muxti, gansxvavebuli aqvT neitronebis ricxvi da Sesabamisad _ masuri ricxvi. masuri ricxvi izotopis Tvisebaa, fardobiTi atomuri masa ki im qimiuri elementis, romelic izotopebisagan Sedgeba. saklaso 1 2 3 b d a saSinao 1. 0,5182 · 107+0,4818 · 109 =107,9 Ar(ag)=107,9 vercxlis izotopuri Sedgenilobis diagrama SeiZleba aigos wriulic da svetovanic. 2. wyalbadis samive izotops birTvSi TiTo protoni aqvs. wyalbads birTvSi neitroni ara aqvs, deiteriums erTi neitroni aqvs, triTiums ki _ ori neitroni. Sesabamisad am izotopebis masuri ricxvebi mniSvnelovnad (1; 2; 3) gansxvavebulia. es Tvisebebis SesamCnev gansxvavebasac iwvevs. amitom aqvs wyalbadis izotopebs specialuri saxelwodebebi, sxva elementis izotopebisagan gansxvavebiT. §4 • atomSi eleqtronis moZraobis xasiaTis dadgena mecnierebma speqtruli xazebis mdebareobiTa da xasiaTiT axsnes. saklaso 1. suraTze mesame energetikuli donis (n=3) aRnagobaa mocemuli. misTvis Tanauri kvanturi ricxvi iRebs (n-1), anu 0,1 da 2 mniSvnelobebs. s qvedoneze erTi s orbitalia, p qvedoneze _ sami p orbitali, d qvedoneze ki _ xuTi d orbitali. sul orbitalebis ricxvi 9-is tolia, xolo mesame energetikul doneze eleqtronTa maqsimaluri ricxvia 18. 2. natriumis atomuri nomeria 11. misi atombirTvis garSemo 11 eleqtroni moZraobs (2 · 8 · 1), amitom gare energetikuli donis eleqtronisTvis kvanturi ricxvebis nakrebia: n=3, l=0 me=0 ms=+1/2. aseTi kvanturi ricxvebis nakrebi mis sxva eleqtrons ver eqneba, radgan isini I an II energetikul doneze moZraoben. testi 1 2 3 b b g saSinao H-sTvis: n=1 l=0 me=0 ms=+1/2 He-sTvis: n=1 l=0 me=0 ms=+1/2 da -1/2 e. i. heliumis ori eleqtroni erTmaneTisgan mxolod spinuri kvanturi ricxviT gansxvavdeba. 2. teqstSi aRwerilia, rom s, p da d orbitalebi erTmaneTisgan gansxvavdeba formiT (sferuli, hanteliseburi, oTxfurclovani), energiiT (1s, 2s, 3s...) da birTvis mimarT orientaciiT (roca l=0, erTi orientacia, roca l=1, sami orientacia da a. S.). eleqtronebi gansxvavdeba spiniTac. 40 §5 • kvanturi ricxvebi igivea atomis eleqtronuli formulis dasawerad, rac qimiuri simboloebia nivTierebis qimiuri formulis dasawerad. saklaso 1. Z=8; 1s22s22p4 eleqtronul formulas Seesabameba a(I) grafikuli formula. 2. a. I periodSi mxolod s elementia. maTSi mxolod s eleqtronebi moZraobs. II periodis elementebSi s da p eleqtronebi moZraobs. b. eleqtronuli formulebi Caiwereba kvanturi ricxvebiT, eleqtronul-grafikul formulaSi ki gamoiyeneba kvanturi ujrebi (xazebi) da eleqtronebi isrebiT. grafikuli formula uCvenebs eleqtronebis spinsac. g. gare energetikul doneze a jgufis elementebisTvis eleqtronebis ricxvi jgufis nomers udris. es imas niSnavs, rom, romel jgufSicaa elementi, imdeni eleqtroni moZraobs mis gare energetikul doneze. d. II periodSi yvelaze met gauwyvilebel (kent) eleqtrons Seicavs azoti, yvelaze met ueleqtrono orbitals Seicavs liTiumi, yvela Sevsebul orbitals Seicavs neoni. testi 1 2 g a saSinao 1. Z=2 1s2 Z=5 1s22s22p1 Z=17 1s22s22p63s23p5 Z=19 1s22s22p63s23p64s1 2. 1 g 2 a 3 b 4 d §1.7 • IV periodSi eleqtronebis ganlagebis `Cveulebrivi~ wesis darRvevis mizezi energetikuli qvedoneebis energiaTa gansxvavebaa. 4s qvedonis energia ufro dabalia, vidre 3d qvedonisa (sqemidan Cans). saklaso 1. sqemidan Cans, rom 4f orbitalebis Sevseba energiis mixedviT mxolod VI periodSi SeiZleba daiwyos, 6s orbitalis Sevsebis Semdeg. VI periodSi oTxive formis (6s, 5p, 5d, 4f) orbitalebi Seivseba da maqsimum 32 eleqtroni moTavsdeba. 4f orbitalebs (l=3) 7 orientacia aqvT sivrceSi. masze maqsimum 14 eleqtroni moZraobs. yvela es elementi moTavsebulia lanTanisTvis gankuTvnil ujraSi da maT lanTanidebi ewodeba. lanTanidebi (iseve, rogorc aqtinoidebi, romelTac 5f qvedone evsebaT) atomuri nomris zrdis mixedviT perioduli sistemis bolosaa ganlagebuli. 2. ↑↓ ↑↑↑↑ 41 testi 1 2 3 b g a saSinao 1. Mn: 1s22s22p63s23p64s23d7; ↑↓ ↑↓ ↑↑↑; 2. yvela periodi iwyeba s da sruldeba p elementiT. mcire periodebSi mxolod s da p elementebia. did periodebSi s da p elementebs Soris moTavsebulia d da f elementebi. §1.8 • bunebrivi movlenebi polaruli naTeba da cicinaTelas naTeba agznebuli atomis eleqtronebis sawyis orbitalebze dabrunebisas gamoyofili sinaTlis energiiTaa gamowveuli. • atomi gare energetikuli donis dasrulebiT `keTilSobili~ xdeba. saklaso 1. naxSirbadatomi unikaluria. yvela sxva atomisgan gansxvavebiT, mas Tanabari ZaliT SeuZlia eleqtronebis gacema da SeerTeba. magram radgan oTxi eleqtronis gacema da SeerTeba Znelia, did energias moiTxovs, Sesabamisad kationsa da anions naxSirbadi Znelad warmoqmnis. naxSirbadatomebisTvis energetikulad ufro erTmaneTTan dakavSireba da ConCxis warmoqmnaa xelsayreli. 2. wyalbadis atoms agznebac da ionizaciac SeuZlia. ionizaciis dros mas kationisa (H+) da anionis (H-) warmoqmna SeuZlia. agznebisas misi erTaderTi eleqtroni imave atomis SedarebiT maRali energiis orbitalebze gadadis da mcire droSi isev `ukan~ brundeba. ionizaciis dros kationis warmoqmnisas wyalbadis eleqtroni sxva atomis orbitalze gadainacvlebs, anionis warmoqmnisas ki, piriqiT, wyalbadis atomi pirvel energetikul dones daisrulebs (eleqtrons miiRebs). H0, H+ da H- erTi da imave qimiuri elementis atomi da ionebia. am nawilakebis dalageba masisa da radiusis zrdis mixedviT ase SeiZleba: H+, H0 da H-. testi 1 2 3 4 5 6 g g g d d g saSinao agznebas SedarebiT naklebi energia sWirdeba, vidre ionizacias. rac naklebia atomis radiusi da gare Sreze eleqtronTa ricxvi, miT advilia misi ionizacia. 2. 1 g 2 a 3 b 4 d 5 e 3. Al3+ ions Seesabameba eleqtronuli formula: 1s22s22p6; aseTive eleqtronuli formula aqvs neonis atoms da natriumis dadebiT (Na+) ions, agreTve F- ions. 42 §1.9 • eleqtronuli analogebi ganlagebulia erT jgufSi da maTi gare energetikuli donis eleqtronuli formulac erTnairia (mxolod birTvidan daSorebiT gansxvavdeba). amitom garkveuli intervalis Semdeg msgavsi aRnagobis elementebi meordeba. saklaso 1. Na-is modeli; gare, mesame energetikul doneze erTi sferuli formis eleqtroni moZraobs. yvela tute metali, romelTa gare energetikuli donis formulaa ns1, natriumis eleqtronuli analogia. 1s2-eleqtronuli formula SeiZleba hqondes He0, H-, Li+, Be2+ nawilakebs. 2. wyalbads sruli analogi ar gaaCnia, radgan ar arsebobs sxva elementis atomi, romelic eleqtronis gacemiT sruliad Tavisufldeba eleqtronuli garsisagan (yvela orbitali vakanturi uxdeba). testi 1 2 a b saSinao 1. perioduli sistemis jgufebSi gaerTianebulia eleqtronuli analogebi, periodebSi elementebi ganlagebulia gare energetikul doneze eleqtronTa ricxvis zrdis mixedviT. 2. Z=2; elementi moTavsdeba I periodSi. Z=5; elementi moTavsdeba II periodSi. Z-17; elementi moTavsdeba III periodSi. Z=20 da Z=26; elementebi moTavsdeba IV periodSi. Tema 2 §1 saklaso :: H :O: H :: :: :: :: :: 1. sqemidan Cans, rom fToris or atoms Soris arapolaruli kovalenturi bma unda warmoiqmnas: :F: F: an F-F. 2. wyalbadisa da qloris atomebisgan SeiZleba warmoiqmnas H2, Cl da HCl molekulebi. atomebs Soris kovalenturi bmebia. H2 da Cl2 molekulebSi kovalenturi bma arapolarulia, HCl-is molekulaSi ki _ polaruli. eleqtronuli formulebi: H:H :Cl:Cl: da H→:Cl: 3. wylis molekulaSi H-O atomebs Soris polaruli kovalenturi bmebi warmoiqmneba. Jangbadi ufro eleqtrouaryofiTia, vidre wyalbadi. amitom saziaro wyvili wylis molekulaSi Jangbadatomis mxaresaa gadaweuli. H-O H testi 1 2 3 4 5 b a d b g 43 §2 saklaso 1. sqemidan Cans, rom azotis or atoms kenti eleqtronebis gaziarebiT SeuZlia erTi σ bmisa da ori π bmis warmoqmnaa. orive π bma σ bmis perpendikularul sibrtyeSi warmoiqmneba da erTmaneTis perpendikularulic iqneba. : : ::: : : N N; N≡N : C : 2. naxSirbadis molekulaSi :: :: naxSirbadsa da Jangbads Soris ormagi kova- lenturi bmebi arsebobs. saziaro wyvilebi ufro eu Jangbadis atomebis mxaresaa gadaweuli. kovalenturi bmebi erT wrfeze erTmaneTis sapirispiro mimarTulebiTaa mimarTuli. amitom molekula arapolarulia. am magaliTiT maswavlebeli aCvenebs moswavleebs, rogor unda ganasxvaon bmis polaroba da molekulis polaroba. testi 1 2 3 4 5 a b b b d saSinao 2. Jangbadatomi mxolod natriumis atomTan warmoqmnis ionur bmas, azotis, wyalbadisa da gogirdis atomebTan polarul kovalentur bmas warmoqmnis. yvela SemTxvevaSi saziaro wyvili Jangbadatomis mxaresaa gadaweuli. 3. bmis energia umciresi unda iyos I-I SemTxvevaSi, radgan rac metia atomebis zoma da naklebia bmis jeradoba, miT naklebia atomebs Soris bmis warmoqmnis SesaZlebloba. §3 saklaso 1. σ bmebi atomTa centrebis SemaerTebeli wrfis gaswvriv warmoiqmneba, amitom igi xels ar uSlis atomTa brunvas sakuTari RerZis garSemo. π bmebi p atomuri orbitalebis gverdiTi gadafarviT warmoiqmneba da igi xels uSlis atomTa brunvas sakuTari RerZis garSemo. molekulaSi π bmebis arseboba iwvevs izomerebis arsebobas. 2. BeF2 da BeH2 molekulebs wrfivi aRnagoba unda hqondes, radgan sp hibriduli orbitalebi ganlagebulia erT wrfeze erTmaneTTan 180°-iani kuTxiT. F-Be-F da H-Be-H-. 3. molekulis brtyeli forma da bmebs Soris 120°-iani kuTxis arseboba sp2 hibridizaciaze mianiSnebs, meoTxe π orbitali am molekulaSi vakanturia. testi 44 1 2 3 4 5 6 d g d 1a, 2d,3g, 4b 1a, 2g, 3d g §4 saklaso 1. amoniumis ionSi kovalenturi bmebi warmoiqmneba rogorc mimocvliTi, ise donoraqceptoruli meqanizmiT. sabolood es bmebi delokalizebulia. azoti sp3 hibridul mdgomareobaSia da ions tetraedris forma aqvs. 2. amiaks eleqtronuli wyvili aqvs, aluminis qloridSi ki alumins vakanturi orbitali aqvs, amitom maT Soris donor-aqceptoruli bma warmoiqmneba da miiReba naerTi H3N·AlCl3. 3. CH4 molekula wylabadis kations veRar daikavSirebs, radgan savalento eleqtronebiT oTxi bmis warmoqmna SeuZlia da oTxive bma ukve damyarebuli aqvs wyalbadis atomebTan. BH3 molekulas molekulas vakanturi orbitali aqvs, H- hidridions ki _ eleqtronuli wyvili. maT Soris SesaZlebelia donor-aqceptoruli bmis warmoqmna, sadac eleqtronebis donori H- ioni iqneba. ase warmoiqmneba rTuli ioni BH4-. 4. karbonationSi _O naxSirbadatomi sp2 hibridul mdgomareobaSia, σ da π II C=O bmebi delokalizebulia da ions brtyeli forma aqvs. 6 [ ] _O 5. atomi eleqtronebis donori rom iyos, mas gare energetikul doneze eleqtronuli wyvili unda hqondes. mocemuli eleqtronuli formula 1s22s22p1 boris atoms ekuTvnis, romelsac, piriqiT, gare doneze aqvs vakanturi orbitali, amitom igi eleqtronebis donori ver iqneba. testi 1 2 3 4 a d b d §5 saklaso 1. ∆eu=3,5-1,2=2,3. amitom MgO aris ionuri naerTi, romelSic bmis ionurobis xarisxia 79%, xolo kovalenturi xarisxi _ 30%. bmis ionurobis xarisxi 90% rom aRmoCndes, ∆eu 3,1 mainc unda iyos. aseTi naerTebi oqsidebi ver iqneba. fToridebidan elementTa wyvilebia KF, RbF da NaF. 2. ionizaciis Semdeg natriumisagan natriumis dadebiTi ioni warmoiqmneba da radiusi Semcirdeba. qlori ki damatebiT eleqtrons SeiZens da misi radiusi gaizrdeba. anionuri radiusi meti iqneba, vidre kationuri, radgan kationis warmoqmnisas atomi gare energetikuli donidan eleqtrons iSorebs. testi 1 2 3 4 5 6 7 8 a 1g, 2a, 3b b a g b g g saSinao 1. ionuri bma kovalenturi bmis ukiduresi zRvruli SemTxvevaa da ara bmis sxva saxe, radgan jer saziaro wyvili warmoiqmneba da Semdeg es wyvili ufro eleqtrouaryofiTi atomis mxares srulad gadainacvlebs. 2. ionur bmas, gansxvavebiT kovalenturisagan, ar axasiaTebs najeroba da mimarTuleba. 45 §6 saklaso 1. metaluri bmis Tavisebureba is aris, rom bmis warmomqmneli eleqtronebi atomTa wyvils Soris ar aris lokalizebuli da mTel kristalzea gadanawilebuli. es imitom xdeba, rom metalebis gare energetikul doneze 1 an 2 eleqtronia da isini birTvTan SedarebiT sustad aris dakavSirebuli. amitom advilad Sordebian birTvs da Tavisuflad moZraoben. 2. metaluri bma saerTo, delokalizebuli eleqtronebiT warmoiqmneba, kovalenturi bmebis warmomqmneli eleqtronuli wyvilebi atomTa wyvilebs Sorisaa lokalizebuli. kovalentur bmas najeroba axasiaTebs, metalur bmas ki _ ara. metaluri da ionuri bmebi imiT hgavs erTmaneTs, rom arc erTs ar axasiaTebs najeroba da kristaluri mesris kvanZebSi orive SemTxvevaSi ionebia. testi 1 2 3 4 5 6 a d g d g a §7 saklaso 1. NH3; H2O; HF; 2. spirtis molekulebs Soris wyalbaduri bmebi ufro sustia, vidre wylis molekulebs Soris, radgan spirtis molekulis zoma wylisas aRemateba da molekulebs Soris bmis warmoqmna gaZnelebuli iqneba. marTlac, spirti ufro advilad qroldeba, vidre wyali. aqrolebisas spirtis molekulebs Soris arsebuli susti wyalbaduri bmebi iolad wydeba. 3. azotis radiusi bevrad naklebia qloris radiusze, amitom wyalbaduri bma NH3 molekulebs Soris ufro Zlieria, vidre HCl molekulebs Soris. amitomaa NH3 susti fuZe, HCl ki _ Zlieri mJava (igi advilad moiwyvets protons). testi 1 2 3 4 d b g d saSinao 46 1 2 3 4 5 e g v b a Tema 3 §3.1 testi 1. a. elementis Jangvis ricxvi. b. wyalbadis Jangvis ricxvi +1-is. g. -2, F2O. 2 3 a d saSinao: 1 2 3 4 a e g d 2. 4 O +2 CH4 + CO +4 CH4 CO CO2, H2CO3,HCO3- CO32- §3.2 saklaso 1. O(-2, O); S(-2 +6) 2. umaRlesi Jangvis ricxvi periodulad icvleba. cvalebadobis intervali 8-is tolia. udablesi Jangvis ricxvebic periodulad icvleba. testi 1. a (-2; +6); b (-3; NH3 da PH3). 1 2 3 4 b a g d §3.3 praqtikumi 1. a. +4; b. +6; g. +5; d. +6; e. +5; v. +6; z. +6; T. +6; i. +4; k. 0. 2. 1 2 3 b a g 47 §3.4 1. a. Jangva-aRdgenis gareSe mimdinareobs, radgan Jangvis ricxvebi ar icvleba. b. reaqcia Jangva-aRdgenisaa, romelSic tyvia +4-dan +2-mde aRdgeba, qlori ki -1-dan 0-mde iJangeba. 2. Jangva-aRdgenis reaqciebia a, g da e. §3.5 saklaso 2. a. MnO2+4HCl→MnCl2+Cl2+2H2O b. 4HNO3→4NO2+O2+2H2O g. Cu+2H2SO4→CuSO4+SO2+2H2O d. 2KBr+Cl2→2KCl+Br2 §3.6 saklaso 1. 4FeS2+11O2→2Fe2O3+8SO2 2. a. molekulaTaSorisi; b. Sigamolekuluri, disproporciebis; g. molekulaTaSorisi, romelSic KClO3-is Cl+5-dan -1-Si gadadis da KCl-is Cl-1 Tavisufal (O) qloramde aRdgeba. 3. a. 3Cu2S+22HNO3→6Cu(NO3)2+10NO+3H2SO4+8H2O (Cu2S mTlianad gascems 10 e-s, misi spilenZi +1-dan +2-Si gadadis, gogirdi ki -2-dan +6-Si, anu molekula mTlianad aRmdgenia. N+5 ki SeierTebs 3 eleqtrons). b. 2FeBr2+Br2→2FeBr3 d. 2NH3+3CuO→3Cu+N2+3H2O. testi 1 2 3 4 5 b d g g b §3.7 praqtikumi 1. a, g, d reaqciebi Jangva-aRdgeniT mimdinareobs. 2. magaliTad, CaCO3-is daSla, Al(OH)3-is daSla. 3. Canacvlebis yvela reaqcia Jangva-aRdgeniT midis. 4. ionuri mimocvlis reaqciebi ZiriTadad Jangva-aRdgenis gareSe mimdinareobs. a. 4FeS2+11O2→2Fe2O3+8SO2 b. 2SO2+O2→2SO3 g. SO3+H2O→H2SO4 maTgan a. da b. Jangva-aRdgenisaa. §3.8 praqtikuli: 1. tipur mJangavad SeiZleba aiRoT ganzavebuli azotmJava an koncentrirebuli gogirdmJava. nebismier SemTxvevaSi cdis Sedegad indikatoris qaRaldi galurjdeba. 48 §3.9 ixileT scenari #8. §3.10 testi 1b. 2a. 3b. 4g. 5g. saSinao 1. 560l n.p Jangbadis gamosayofad saWiroa 96 500•560/5,6=9650000 kuloni eleqtroba. am dros meore eleqrtodze gamoiyofa 1120l H2. 2. radgan 96500 kuloni eleqtrobis wyalSi gatarebisas gamoiyofa 16,8l wyalbadisa da Jangbadis airTa narevi. maSin 193000 kuloni eleqtrobis gatarebisas gamoiyofa 33,6l airTa narevi. §3.11 3 a. spilenZis miReba SeiZleba. b. wyalbadi da iodi. g. CuCl2, NiCl2, ZnCl2 d. H2 da O2; e. NaCl ar gamodgeba, radgan eleqtrodze deni gamoiyofa. testi 1.g. 2.d. 3.b. 4.a. 5.b. saSinao a.2KBr→2K+Br2 b. 2AgNO3+H2O→2Ag+0,5O2+2HNO3 g. 0,5 moli faradei eleqtrobis gavlisas gamoiyofa nivTierebis 0,5 molis ekvivalentis Sesabamisi masa. §3.12 saklaso anodi iqneba TuTia, kaTodi _ dasafari nakeToba. A: Zn-2e→Zn2+; K: Zn2++2e→Zn0; testi1.d. 2.b. 3.g. 4.g. 5.a. §3.13 saklaso 1. tutis wyalbadis eleqtrolizi igive wylis eleqtrolizia. 2680 ampersaaTi eleqtroba daSlis 900g. wyals da radgan darCenil xsnarSi tutis myari wili 24%-ia. sawyis xsnarSi iqneba 2,4%; 2. 3,1g fosforis dasaJangad saWiroa 0,25 moli anu daiSleba da eleqtrodebze gamoiyofa 8g O2 da 1g H2 anu daiSleba 9g wyali da xsnaris masa darCeba 463g. WKHO3=47,2/463•100%=10,2% 3. 0,5moli Br2+ ionebis aRsadgenad saWiroa 96500 kuloni eleqtroba, 2 molisaTvis saWiro iqneba 4-jer meti. 4. vercxli. §3.14 49 Tema 4 §4.1 saklaso a. Seuqcevadi reaqciis magaliTad SeiZleba SearCion nebismieri ionuri mimocvlis reaqcia, romlis Sedegad wyali, naleqi an airi gamoiyofa. b. Seuqcevadi reaqciis magaliTad SeiZleba gamoiyenoT qlorwyalbadis an amiakis wyalSi gaxsnis reaqcia. HCl+H2OH3O++OH(Kc=5,5·108) an NH3+H2ONH4++OH- (Kc=2·12·10-8). romeli reaqtivebic geqnebaT, Sesabamisad dagegmavT cdebs. gamoitanT daskvnas, rom Seqcevadi reaqciebi srulad bolomde ar mimdinareobs. 2. miniSnebis gaTvaliswinebiT iodwyalbadis sinTezi Seqcevadi reaqciaa: H2I22HI. 3. vercxliswylis oqsidi 300-400°C-ze gaxurebisas warmoiqmneba, magram am temperaturaze da ufro maRal temperaturaze gaxurebisas warmoqmnili oqsidi isev iSleba. amitom igi Seqcevadi, egzoTermuli reaqciaa da oqsidis miReba Tu gsurT xangrZlivad, SedarebiT dabal temperaturaze unda gaacxeloT. testi 2 3 4 b a b §4.2 testi 1 2 3 4 b g g b saSinao 0,4 moli amiakis misaRebad saWiroa 0,2 moli azoti da 0,6 moli wyalbadi. radgan wonasworobis momentSi 0,01 moli wyalbadi darCa, misi sawyisi koncentracia 0,601 moli/l yofila, xolo azotis sawyisi koncentracia _ 2,2 moli/l. §4.3 1. saklaso a. Kc= [SO3 ]2 2 [SO2 ] ⋅[O2 ] g. Kc= [CO]2 b. Kc= [CO2] € [NH 4 + ][OH ! ] d. Kc= [NH 4 OH] Kc-s mniSvnelobebi migvaniSnebs, rom HI Zlieri mJavaa, amoniumis hidroqsidi ki _ susti fuZe. 2. [NO]2 a. Kc= [N 2O4 ] K P= � 50 � ganzomilebaa moli/l. ganzomilebaa paskali. b. Kc= K P= � ganzomilebaa 1/moli/l. anu S/moli. P 2CO2 P 2CO ! PO 2 ganzomilebaa 1/paskali, anu paskali -1. g. Kc=[O2] ganzomilebaa moli/l. KP=PO2 ganzomilebaa paskali. testi 1 2 3 g g a saSinao: v. b. T. g. a. d. e. §4.4 saklaso 1. a) marjvniv; b) marcxniv; g) marcxniv; d) ar gadaixreba. 2. a) diax, gadaixreba marjvniv; b) ar gadaixreba; g) diax, gadaixreba marjvniv. testi 1 2 3 4 a b a b §4.5 1. wnevis gazrdiT wonasworoba amiakis warmoqmnis mxares gadaixreba, temperatura 450°C-s ar unda aRematebodes da katalizatori unda SeurCioT. 2. a. gadaxris marcxniv. b. gadaxris marjvniv. g. temperaturis gazrda gadaxris marcxniv, wnevis gazrda _ marjvniv. d. temperaturis Semcireba gadaxris marjvniv, wnevis Semcireba _ marcxniv. e. wonasworobas katalizatori ver gadaxris. 3. KP= P 2 SO3 0,8 ⋅ 0,8 0,64 = = =9,1 2 P SO2 ! PO 2 0,1⋅ 0,1⋅ 0,7 0,007 a. gadaixreba marcxniv; b. gadaixreba marjvniv. € € � saSinao • amiakis sinTezi maRal wnevaze, SedarebiT dabal temperaturaze da katalizatoris gamoyenebiT unda Catardes, rom daCqardes reaqcia. • mxuTavi airebis gamosavlianoba rom Semcirdes, wonasworoba marcxniv unda gadaixaros, e. i. reaqcia maRal wnevaze unda Catardes. radgan siTburi efeqti mocemuli ar aris, temperaturis gavlenaze ver vimsjelebT. unda vipovoT cxrilSi da Tu reaqcia endoTermulia, temperaturac unda gavzardoT. • wonasworoba irRveva koncentraciis, wnevisa da temperaturis gavleniT. 51 Tema 5-6-7 am TemebSi dasmuli SekiTxvebis did nawilze pasuxis gacema 1-4 Temebis ganxilvisas ukve gacemuli pasuxebis dakonkretebas moiTxovs. amitom SerCeviT gTavazobT pasuxebs ramdenime problemur kiTxvaze. §5.1 1. a. b. g. d. 3. axlad gamoyofili wyalbadi molekulur wyalbadTan erTad atomur wyalbadsac Seicavs da Zlieri aRmdgenia. sinjaraSi CuO Savi fxvnili mowiTalo spilenZad gardaiqmneba. 4. metalebTan reaqciaSi wyalbadi mJangavia, arametalebTan ki _ aRmdgeni. 5. Seqcevadi reaqciebiT wyalbadi rom miiRoT, iseT pirobebSi unda CaataroT, rom wonasworoba srulad gadaixaros marjvniv. amisTvis gaxurebul rkinaze an naxSirze wylis orTqli ganuwyvetliv unda gaataroT. 6. wylis yvela anomaliuri Tviseba masSi wyalbaduri bmebis arsebobas ukavSirdeba. §5.2 1. natriumSi natriumis ionebs Soris Tavisuflad moZravi eleqtronebiT metaluri bma myardeba. 2. natriumis marilis SemTxvevaSi ali yviTlad Seifereba, kaliumisaSi _ iisfrad. 3. natriumis hidroqsidis wyalxsnaris eleqtrolizi faqtobrivad wylis eleqtrolizia. amitom natriums ver miiRebT. 5. gavigoT orive reagentis molebis ricxvi. nNaOH=0,05 moli nCuSO =0,025 moli. orive aRe4 bulia reaqciisaTvis saWiro raodenobiT: 2:1, amitom miiReba 0,025 moli Cu(OH)2 naleqi. saSinao marTalia, Na spilenZze aqtiuria, magram wyalxsnarSi jer wyalTan Seva reaqciaSi, Semdeg ki NaOH mimocvlis reaqciaSi Seva CuSO4-Tan da warmoiqmneba Cu(OH)2 naleqi. Tu mas gafiltravT, gaaSrobT da gaacxelebT, SegiZliaT CuO miiRoT. spilenZis misaRebad romelime aRmdgeni dagWirdebaT, rac Tqven ar gaqvT. §5.3 danarTSi mocemulia qimiur elementTa aRmoCenis Sesaxeb masala. oTxi S- elementi _ Na, K, Mg da Ca hemfri deivim miiRo Sesabamisi marilebis nalRobis eleqtroliziT. §5.4 1. gamoiyenebT TvisebiT reaqciebs da imsjelebT alis Seferilobis mixedviT. 2. urCieT Tamars, aiRos 2 moli KCl da 1 moli Ca(OH)2 da imave Sedgenilobis xsnars miiRebs. xsnaris ionuri Sedgeniloba orive SemTxvevaSi iqneba Ca2+; 2Cl-; 2K+; 2OH-. §6.1 2. Termitis gaxurebisas didi raodenobis siTbo gamoiyofa. 4. aluminis hidroqsidi miiReba Sesabamis marilze tutis moqmedebiT. igi urTierTqmedebs marilmJavasTan da ixsneba Warb tuteSi. 5. amorfuli aluminis hidroqsidi adsorbirebs wyalSi gaxsnil nivTierebebs, amitom mas wylis gasasufTaveblad iyeneben. 52 §6.2 1. naxSirbadisa da siliciumis udablesi Jangvis ricxvebia _4, umaRlesi _ +4. maT aRmdgeni da mJangavi unaric axasiaTebs. 2. almasSi naxSirbadatomebs Soris mtkice kovalenturi bmebia, sp3 hibridizaciaa, grafitSi fenebs Soris kavSirebi sustia, sp2 hibridizaciaa da advilad iSleba fenebad. es ganapirobebs maT gamoyenebasac. 3. mRvrie xsnari naxSiris fenebSi gavlisas gamWvirvale gaxdeba. 4. metalebTan urTierTqmedebisas mJangavia, sxvagan _ aRmdgeni. 6. natriumis karbonatze marilmJavas moqmedebiT gamoiyofa airi, romelSic kirian wyals amRvrevs. es TvisebiTi reaqciaa karbonationebze. 7. naxSirorJangis Semcvelobis zrda haerSi iwvevs haeris temperaturis gazrdas, radgan akavebs siTbos dedamiwaze, haeris qveda fenebSi. 9. kaliumi als iisfrad Seaferadebs, natriumi _ yviTlad, qloridionebs aRmoaCenT AgNO3-is xsnaris damatebiT, karbonationebs ki _ marilmJavas damatebiT. §6.3 1. maqsimaluri Jangvis ricxvi iqneba +5, minimaluri _3. mcire atomuri radiusis gamo azotis atomebi oratomian molekulaSi erTiandeba, fosfori ki fosforis sam mezobel atoms ukavSirdeba da P4 molekulas qmnis. SeiZleba fosforis atomebi sxvadasxvagvarad daukavSirdes erTmaneTs da amitom aqvs alotropiuli saxesxvaobebi, anu es atomis aRnagobas ukavSirdeba. 3. 2Ca(PO4)2+5C+6SiO→P4+5CO+6CaSiO3. 4. a. azoti maRal wnevasa da temperaturaze urTierTqmedebs wyalbadTan amiakis warmoqmniT; b. azoti umoqmedoa. 6. amiakis sinTezis reaqcia marjvniv gadaixreba wnevis gadidebiT, temperaturis SemcirebiT (amitom katalizatori unda gamoiyenoT) da azotisa da wyalbadis kondensaciis gazrdisas. 7. amiakis wvisas miiReba azoti, katalizuri Jangvis dros ki _ NO. 4NH3+3O2→2N2+6H2O 4NH3+5O2→4NO+6H2O. orive reaqciaSi amiaki aRmdgenia, Jangbadi ki _ mJangavi. 8. 3CuO+2NH3→3Cu+N2+3H2O 9. laboratoriaSi amiaki SeiZleba miiRoT amoniumis marilebze tutis moqmedebiT. amiaks damaxasiaTebeli suni aqvs da tute reaqciis gamo lakmuss alurjebs. §6.4 2. 3Cu+8HNO3→3Cu(NO3)2+2NO+4H2O 3. 4NH3+5O2→4NO+6H2O 2NO+O2→NO3 4NO2+2H2O+O2→4HNO3 4. H3PO4H++H2PO4-2H++HPO42-3H++PO43- §6.5 4. qlorids gamoicnobT AgNO3-is xsnariT, karbonats _ marilmJavas damatebiT, sulfids ki _ spilenZis sulfatis xsnaris an tyviis xsnadi marilis Pb(NO3)2-is damatebiT. 53 §6.6 1. H2SO3+2H2S→3S+3H2O mJangavia 2H2SO3+O2→2H2SO4 aRmdgenia 3. amocana: n(H2SO4)=24,5·0,2/98=0,005 moli, maSin BaSO4-is naleqic 0,05 moli iqneba, anu 0,05·233=16,65 g. saSinao: H2SO3 saSualo siZlieris orfuZiani mJavaa da mis xsnarSi aucileblad iqneba HSO3- ionebi. §6.7 4. sakveb xsnarSi BaCl2-is arsebobis dasamtkiceblad saWiroa ori reaqtivi: 1) H2SO4 xsnari. miiReba BaSO4↓ naleqi. 2) AgNO3 xsnari _ daileqeba AgCl↓ TeTri xaWosebri naleqi. 5. AgNO3-is xsnaris damatebiT gamoicnobT. §7.1 2. a. 2KMnO4+5K2SO3→2MnSO4+6K2SO4+3H2O b. 2KMnO4+3K2SO3+H2O→2MnO2+3K2SO4+2KOH g. 2KMnO4+K2SO3+2KOH→2K2MnO4+K2SO4+H2O 3. 2KMnO4+5H2S+2H2SO4→2MnSO4+K2SO4+5S+H2O 4. tutis moqmedebiT daileqeba TeTri naleqi Mn(OH)2. cdis Sedegi mTlad saimedo ver aris, radgan tutesTan TeTr naleqSi SeiZleba sxva metalis hidroqsidic iyos. saSinao 3. kaliumis permanganatis wyalxsnarze romelime tipuri aRmdgenis (Na2SO3, Na2S, KI...) moqmedebiT daileqeba MnO2-is naleqi. 4. aluminTermiiT MnO2-dan Mn-is aRdgena SeiZleba, radgan aqtiurobis mwkrivSi manganumi aluminis Semdeg dgas. §7.2 1. FeSO4 tipuri aRmdgenia da mJave areSi KMnO4 mas Fe2(SO4)3-mde daJangavs. 10FeSO4+2KMnO4+3H2SO4→2MnSO4+5Fe2(SO4)3+K2SO4+3H2O 2. Fe+2HCl→FeCl2+H2 2Fe+3Cl2→2FeCl3 3. 2FeCl3+2KI→2FeCl2+I2+2KCl 4. Fe(II) da Fe(III) ionebis aRmoCena SeiZleba xsnarSi tutis moqmedebiT. orive SemTxvevaSi Sesabamisi fuZe miiReba. Fe(OH)2 mwvane feris naleqia, romelic haerze nel-nela iJangeba da fers icvlis, xolo Fe(OH)3 mowiTalo-yavisferi naleqia. cda saimedoa, radgan aseTi feris naleqebs sxva ar warmoqmnis. 54 danarTi simbolo, saxelwodeba atomuri nomeri qimiuri elementebi A(a)-dan H(h)-mde saxelwodebis warmoSoba W% dedamiwis aRmoCenis adgili, weli, avtori qerqSi (masuri klarki) Al _ alumini 13 `alumen~ _ laT. Sabi dania, 1825, k. ersteli 8,8 Am _ americiumi 95 amerikis pativsacemad aSS, 1945, g. siborgi da sxv. _ Ar _ argoni 18 `argos~ _ berZ. umoqmedo inglisi, 1894, u. ramzai da sxv. _ As _ arsenikum (dariSxana) 33 `arsen~ _ berZ. Zlieri; qarT. Sxamis msgavsi germania, 1250, a. magnusi 0,0005 At _ astati 85 `astatos~ _ berZ. aramdgradi aSS, 1940, g. korsoni da sxv. _ bun. ar ars. Au _ aurum (oqro) 79 `auror~ romauli miTologiis ciskris qalRmerTi; qarT. uqrobi cnobilia uZvelesi droidan 0,0000005 Ag _ argentum (vercxli) 47 `argentum~ _ laT. brwyinvale cnobilia uZvelesi droidan 0,00001 Ac _ aqtiniumi 89 `aqtis~ _ berZ. sxivi safrangeTi, 1899, a. debierni _ Ba _ bariumi 56 `baris~ _ berZ. mZime SvedeTi, 1774, k. Seele 0,05 Be _ beriliumi 4 mineral berilidan safrangeTi, 1797, a. volkeni 0,0006 Bk _ berkliumi 97 amerikis q. berklis saxelidan aSS, 1949, g. siborgi da sxv. _ Bi _ bismuti 83 berZ. `TeTri metali~ germania, 1556. 0,00002 B _ bori 5 `bur~ spars. boraqsi safrangeTi, 1808, g. lusaki 0,0003 Bh _ boriumi 107 nils boris pativsacemad germania, 1981, mecn. jgufi _ Br _ bromi 35 `bromos~ _ berZ. myrali safrangeTi, 1826, i. balari 0,0006 Gd _ gadoliniumi 64 qimikos i. gadolinis pativ sacemad safrangeTi, 1886, l. buabodrani 0,001 Ga _ galiumi 31 safrangeTis Zveli saxelis `galiis~ mixedviT safrangeTi, 1875, l. buabodrani 0,0015 Ge _ germaniumi 32 germaniis pativsacemad germania, 1886, k. vinkleri 0,0007 Dy _ disproziumi 66 `disprozitos~ _ berZ. Znelad misadgomi safrangeTi, 1886, l. buabodrani 0,00045 Db _ dubniumi 105 ruseTis q. dubnis saxelidan ruseTi, 1970, mecn. jgufi _ Eu _ evropeumi 63 evropis saxelwodebis pativsacemad safrangeTi, 1901, e. demersei _ Es _ einSteiniumi 99 a. ainStainis pativsacemad aSS, 1955, mecn. jgufi _ Er _ erbiumi 68 SvedeTis sof. iterbis sa xelidan SvedeTi, 1843, k. mosanderi 0,0004 V _ vanadiumi 23 skandinavielTa silamazis qalRmerT vanadisis saxelis mixedviT SvedeTi, 1830. e. zefstremi 0,015 W _ volframi 74 mineral volframitis saxelidan SvedeTi, 1781, k. Seele 0,0001 In _ indiumi 49 speqtris lurji xazis (indigos feris) mixedviT germania, 1863, f. raixi da sxv. 0,00001 I _ iodi 53 `iodes~ _ berZ. iisferi safrangeTi, 1811, b. kurtua 0,00003 Ir _ iridiumi 77 `iris~ (`iridos~) _ berZ. cisartyela inglisi, 1804, s. tenanti _ 55 Yb _ iterbiumi 70 SvedeTis sof. iterbis saxelidan safrangeTi, 1878, S. mariniaki 0,0003 Y _ itriumi 39 SvedeTis sof. iterbis saxe lidan fineTi, 1794, i. gadolini 0,0028 K _ kaliumi 19 tutis `mwvave kalis~ saxelwodebidan inglisi, 1807, h. deivi 2,6 Kr _ kriptoni 36 `kriptos~ _ berZ. faruli inglisi, 1898, u. ramzai da sxv. _ Cd _ kadmiumi 48 `kadmeia~ _ berZ. TuTiis madani germania, 1817, f. Stromareri 0,001 Ca _ kalciumi 20 `kalqs~ (`kalcis) _ laT. kiri inglisi, 1808, h. deivi 3,6 C _ karbonium (naxSirbadi) 6 `kra~ sanskritulad `wva~ cnobilia uZvelesi droidan 0,1 Co _ kobalti 27 miTologiuri avi sulis koboldis saxelidan SvedeTi, 1730, g. brandti 0,003 Cu _ kuprum (spilenZi) 29 k. kviprosis saxelidan (qarTveluri tomebis spirenebis saxelidan) cnobilia uZvelesi droidan 0,01 Cm _ kiuriumi 97 pier da mari kiurebis pativ sacemad aSS, 1944, g. siborgi da sxv. _ Ce _ ceriumi 58 patara planeta cereras saxe lis mixedviT SvedeTi, 1803, v. sizingeri 0,0045 Cs _ ceziumi 55 `cezius~ _ laT. cisferi germania, 1860, v. kirxhofi 0,0007 Cl _ qlori 17 `qloros~ _ berZ. mwvane SvedeTi, 1774, k. Seeli 0,045 Cr _ qromi 24 `qroma~ _ berZ. feri, saRebavi safrangeTi, 1797, a. volkeni 0,02 Cf _ kaliforniumi 98 amerikis Statis kaliforniis saxeli aSS, 1950, g. siborgi da sxv. _ La _ lanTani 57 `lanTano~ _ berZ. vrCebi SeumCneveli SvedeTi, 1839, k. mosanderi 0,0018 Li _ liTiumi 3 `liTos~ _ berZ. qva SvedeTi, 1817, a. arfvedsoni 0,0065 Lr _ lourensiumi 103 ciklotronis gamomgoneblis e. lourensis pativsacemad aSS, 1962, g. siborgi da sxv. _ Lu _ luteciumi 71 parizis laTinuri saxelis `lu tecias~ mixedviT safrangeTi, 1907, J. urbeni _ Mg _ magniumi 12 `magnezia~ _ laT. magniumis minerali inglisi, 1808, h. deivi _ Mn _ manganumi 25 `magnezia~ _ laT. magniumis minerali SvedeTi, 1774, o. hani 0,09 Mt _ meitneriumi 109 liza meitneris pativsacemad germania, 1982, mecn. jgufi _ Md _ mendeleeviumi 101 d. mendeleevis pativsacemad aSS, 1955, g. siborgi da sxv. _ Mo _ molibdeni 42 mineral molibdenitis saxe lidan SvedeTi, 1778, k. Seele _ Na _ natriumi 11 tutis `mwvave natris~ saxelidan inglisi, 1807, h. deivi 2,64 Nd _ neodiumi 60 `neos~ + `didimos~ _ berZ. axali + tyupiscali avstria, 1885, k. velsbaxi 0,0007 Ne _ neoni 10 `neos~ _ berZ. axali inglisi, 1898, u. ramzai da sxv. _ Np _ neptuniumi 93 planeta neptunis saxelis mixedviT aSS, 1940, makmilani _ 56 Ni _ nikeli 28 miTologiuri avi sulis nikas saxelidan SvedeTi, 1751, a. kronStadti 0,008 Nb _ niobiumi 41 miTologiuri qalRmerTis niobes pativsacemad inglisi, 1801, C. hetCeti 0,001 N _ nitrogeniumi (azoti) 7 `nitrogenium~ _ laT. gvarjilis mbadi. `azoos~ _ berZ. usicocxlo inglisi, 1772, d. rezerfordi 0,01 No _ nobeliumi 102 a. nobelis pativsacemad ruseTi, 1966, mecn. jgufi _ Os _ osmiumi 76 `osme~ _ berZ. suni inglisi, 1804, s. tenani 0,000006 O _ oqsigeniumi (Jangbadi) 8 oqsigenium _ laT. mJavas mbadi inglisi, 1774, d. pristli 47,2 Pd _ paladiumi 46 asteroid palasis saxelidan inglisi, 1803, v. volastoni 0,000001 P _ fosfori 15 `fosfero~ _ berZ. sinaTlis matarebeli germania, 1669, g. brandti 0,08 Pt _ platina 78 kolumbiis mdinaris platino del pinos saxelidan italia, 1557, J. skaligeri _ Pb _ plumbumi (tyvia) 82 saxelwodebis warmoSoba bun dovania cnobilia uZvelesi droidan 0,0016 Pr _ prazeodimi 59 `prazeos~ + `didimos~ _ berZ. mkrTali mwvanis tyupiscali avstria, 1885, k. velsbaxi 0,0007 Pa _ protaqtiniumi 91 `protos aqtis~ _ berZ. pirveli sxivi germania, 1917, l. meitneri, o. hani 0,0003 Po _ poloniumi 84 poloneTis pativsacemad safrangeTi, 1898, pier da mari kiurebi _ Pm _ promeTiumi 61 miTologiuri promeTes saxe lidan aSS, 1945, d. marinski da sxv. _ bun. ar ars. Pu _ plutoniumi 94 planeta plutonis saxelidan aSS, 1940, d. siborgi da sxv. _ Ra _ radiumi 88 `radius~ _ laT. sxivi safrangeTi, 1898, pier da mari kiurebi _ Rn _ radoni 86 radiumisgan warmoqmnili inglisi, 1900, e. rezerfordi _ Re _ reniumi 75 mdinare rainis laT. saxelwodebis `renusis~ mixedviT germania, 1925, i. noldaki _ Rf _ rezerfordiumi 104 e. rezerfordis pativsacemad ruseTi, 1964, g. flerovi da sxv. _ Rh _ rodiumi 45 `rodon~ _ berZ. vardi inglisi, 1803, k. volasteni _ Rb _ rubidiumi 37 `rubidos~ _ laT. wiTeli germania, 1861, r. bunzeni da sxv. _ Ru _ ruTeniumi 44 `ruTenia~ _ laT. ruseTi ruseTi, 1844, k. klausi 0,0005 Sm _ samariumi 62 mineral samarskitis saxelidan safrangeTi, 1879, l. buabodrani 0,0007 Se _ seleni 34 `selene~ _ berZ. mTvare SvedeTi, 1817, i. berceliusi 0,00006 Sc _ skandiumi 21 skandinaviis pativsacemad SvedeTi, 1879, l. nilsoni 0,0006 Sg _ siborgiumi 106 g. siborgis pativsacemad aSS, 1974, mecn. jgufi _ Si _ siliciumi 14 `sileqs~ (silicis) _ laT. kaJi SvedeTi, 1823, i. berceliusi 27,6 Sb _ stibiumi (anTimoni) 51 `surme~ _ Turq. gaSaveba cnobilia uZvelesi droidan 0,00004 Sr _ stronciumi 38 mineral stroncianitis saxe lidan inglisi, 1792, a. krofordi 0,04 57 S _ sulfuri (gogirdi) 16 `sira~ _ sanskr. Ria yviTeli; qarT. mzisferi cnobilia uZvelesi droidan 0,09 Sn _ stanumi (kala) 50 `stanum~ _ sanskr. myari, magari cnobilia uZvelesi droidan 0,004 Ta _ tantalumi 73 berZ. miT. gmiris tantalosis saxelidan SvedeTi, 1802, a. ekebergi 0,0002 Te _ teluri 52 `telus~ (`teluris~) _ laT. dedamiwa germania, 1782, m. raixenStaini 0,000001 Ti _ titani 22 berZ. miT. gmiris titanis saxelidan inglisi, 1784, v. mak-gregori 0,6 Tc _ teqneciumi 43 `teqnecus~ _ berZ. xelovnuri italia, 1937, e. segre, k. perie _ Tl _ Taliumi 81 `Talos~ _ berZ. mwvane ylorti inglisi, 1861, k. kruqsi 0,0003 Th _ Toriumi 90 skandinaviis miTologiuri Rmer Tis Toris saxelidan SvedeTi, 1828, i. berceliusi 0,0008 Tm _ Tuliumi 69 `Tule~ skandinaviis CrdiloeTis saxelidan SvedeTi, 1879, p. kleve _ Tb _ terbiumi 65 SvedeTis sof. iterbis saxe lidan SvedeTi, 1849, k. mosanderi 0,00015 U _ urani 92 planeta uranis saxelidan germania, 1789, m. klaproti 0,0003 Fe _ ferumi (rkina) 26 `ferum~ _ laT. rkina cnobilia uZvelesi droidan 5,1 Fm _ fermiumi 100 fizikos e. fermis pativsacemad aSS, 1955, g. siborgi da sxv. _ F _ fTori 9 `fToros~ _ berZ. daRupva, mospoba safrangeTi, 1886, h. muasani 0,027 Fr _ franciumi 87 safrangeTis pativsacemad safrangeTi, 1939, m. perei bun. ar ars. Xe _ qsenoni 54 `qsenos~ _ berZ. ucxo inglisi, 1898, u. ramzai da sxv. _ Zn _ cinkumi (TuTia) 30 `cinkum~ _ laT. TeTri na fifqi germania, 1745, a. margrafi 0,005 Zr _ cirkoniumi 40 mineral cirkonis saxelidan germania, 1749, m. klaproti 0,02 Hf _ hafniumi 72 kopenhagenis laT. saxelis `hafnias~ mixedviT dania, 1923, d. kosteri 0,00032 He _ heliumi 2 `helios~ _ berZ. mze inglisi, 1895, u. ramzai da sxv. _ Hg _ hidrargirumi (vercxliswyali) 80 berZ. `wyali vercxlis~ cnobilia uZvelesi droidan 0,000007 H _ hidrogeniumi (wyalbadi) 1 `hidrogenium~ _ laT. wylis warmomqmneli inglisi, 1766, h. kavendiSi 0,15 Hs _ hesiumi 108 `hesen~ _ miwis saxeli germaniaSi germania, 1984, mecn. jgufi _ Ho _ holmiumi 67 stokholmis laT. saxelis `holmias~ mixedviT SvedeTi, 1879, p. kleve 0,0003 * memilioned %-ze naklebi aRniSnulia (_) niSniT. ** wminda da gamoyenebiTi qimiisa da fizikis kavSirebis (IUPAC) mier miRebulia, rom xelovnurad miRebul 110-e elements ewodos darmStadtiumi (Ds), 111-es _ rentgeniumi (Rg), xolo 112-s _ koperliciumi (Cn). 58
Documenti analoghi
14. volfgang amadeus mocarti
arCeuli Jiuric maqsimalurad obieqturi da humanuria, igi usmens da afasebs megobrebis
Semoqmedebas, moswavleTa mier Sesrulebuli yvela simRera fasdeba da jildovdeba, rac
sxvaTa Sefasebis unaris gamom...
musika 7
saSualo skola pirobiTad or etapad iyofa: gardamavali X klasi da XI-XII klasebi.
X klasis musikis kursi saSualebas miscems moswavles, rom man praqtikuli SemoqmedebiTi
saqmianobis garda gaacnobieros ...
gonivruli skolebi
umravlesobaSi pedagogebi da moswavleebi swavlebis, swavlis, azrovnebis, TanamSromlobisa da sxva saganmanaTleblo urTierTobaTa efeqtiani gamoyenebis Sesaxeb saTanadod informirebulni ar
arian. TiTqmis...
amoun pharmaceutical
• hipertenziis dros, rodesac aucilebelia kaliumis normaluri donis SenarCuneba,
magaliTad: pacientebi romlebic Rebuloben saTiTuras preparatebs, pacientebi
ariTmiiT.
ukuCvenebebi:
• hipokaliemia (5,5...
maswavleblis wigni
•• davsvaT kiTxvebi blumis taqsonomiis (ix. gv.14, “maswavleblis kiTxvebi”) Sesabamisad, romelTa umravlesoba maRali donis SekiTxvebi iqneba.
•• yovelTvis davuTmoT dro im moswavleebs, romelTac meti ...