La ricezione dei materiali nordici nelle letterature e nelle accademie
Transcript
La ricezione dei materiali nordici nelle letterature e nelle accademie
(Prof. ssa A. Cipolla) Filologia germanica SSD L-Fil-Let/15 36h LM 37 (6 CFU) I semestre La ricezione dei materiali nordici nelle letterature e nelle accademie europee dei secc. XVIII-XIX (dal Barocco al Modernismo) Influenze sui metodi, l’ideologia, i contenuti e lo stile Interpretazione metafisica/pragmatica del mito I mitografi del XIII sec. Letture dall’Edda di Snorri Formáli (Snorri Sturluson, Edda, Prologue and Gylfaginning, ed. A. Faulkes, Oxford, UP, 1982, pp. 3-6) 1. Almáttigr guð skapaði himin ok jörð ok alla þá hluti er þeim fylgja, ok síðarst menn tvá er ættir eru frá komnar, Adam ok Evu, ok fjölgaðisk þeira kynslóð ok dreifðisk um heim allan. En er framliðu stundir, þá ójafnaðisk mannfólkit: váru sumir góðir ok rétt trúaðir, en myklu fleiri snerusk eptir girndum heimsins ok óroektu guðs boðorð, ok fyrir því drekti guð heiminum í sjávargangi ok öllum kvikvendum heimsins nema þeim er í örkinni váru með Nóa. Eptir Nóa flóð lifðu átta menn þeir er heiminn bygðu ok kómu frá þeim ættir, ok varð enn sem fyrr at þá er fjölmentisk ok bygðisk veröldin þá var þat allr fjölði mannfólksins er elskaði ágirni fjár ok metnaðar en afroektusk guðs hlýðni, ok svá mikit gerðisk af því at fleir vildu eigi nefna guð. En hverr mundi þá segja sonum þeira fráguðs stórmerkjum? Svá kom at þeir týndu guðs nafni ok víðast umveröldina fansk eigi sá maðr er deili kunni á skapara sínum. En eigi at síðr veitti guð þeim jarðligar giptir, fé ok sælu, er þeir skyldu við vera í heiminum. Miðlaði hann ok spekina svá at þeir skilðu allajarðliga hluti ok allar greinir þær er sjá mátti loptsins okjarðarinnar. Þat hugsuðu þeir ok undruðusk hverju þat mundigegna at jörðin ok dýrin ok fuglarnir höfðu saman eðli í sumum hlutum ok var þó ólíkt at hætti. Dio onnipotente1 creò il cielo e la terra e tutte le cose che ad essi appartengono e, in ultimo, due uomini, Adam ed Eva, dai quali sono venute le stirpi; e la traccia della loro discendenza si moltiplicò e si disperse per tutta la terra. Ma, col passare del tempo, il genere umano cambiò, e non tutto allo stesso modo: alcuni erano giusti e rispettosi della retta fede, molti di più però si volsero ai desideri terreni e non ebbero riguardo per i comandamenti di Dio. Perciò Iddio sommerse il mondo tra le onde del mare, con tutte le creature viventi al mondo, salvo quelle che erano nell'arca con Noè2. Dopo il diluvio sopravvissero otto uomini, che abitarono il mondo e da loro vennero le stirpi3, e accadde come prima, che man mano che il secolo si ripopolava e veniva abitato, di nuovo la 1A l m á t t i g r g u ð ] L a l o c u z i o n e è m u t u a t a d a l l a t i n o e c c l e s i a s t i c o ( d a o m n i p o t e n s ) ; i n u n a formula di giuramento Þórr è detto hinn almáttki áss, e il calco è antico. Guð è uno dei sinonimi usati per "dio". 2 æfter Noés flóde] Ælfric, De falsis diis, 75. Noes flode] Wulfstan, De falsis deis, 7, 9 ; Noa floð] Um þat hvaðan ótrú hófst, Hauksbók 157, 21 3G e n e s i 1 - 9 . maggioranza del genere umano amava la smania di ricchezze e onori, disprezzando l'omaggio a Dio, e perciò andò a finire che essi non volessero fare il nome di Dio. E chi mai, allora, poteva raccontare ai loro figli dei segni grandiosi di Dio? Successe così che essi perdessero il nome di Dio e, in lungo e in largo per il mondo, non si trovava uomo che discernesse i segni del Creatore suo. Nondimeno Dio concesse loro i doni della terra, prosperità e gioia, con i quali potessero stare al mondo. E condivise anche la sapienza in modo che essi potessero discernere tutte le cose terrestri e la caratteristiche particolari delle cose visibili dell'aria e della terra. Essi pensavano, e se ne meravigliavano, che cosa potesse significare che la terra e le fiere e gli uccelli avessero natura comune per taluni aspetti, ma dall’apparenza diseguale. […] Af þessu skilðu þeir svá at jörðin væri kyk ok hefði líf með nokkurum hætti, ok þat vissu þeir at hon var furðuliga gömul at aldartali ok máttug í eðli. Hon foeddi öll kvikvendi ok hon eignaðisk allt þat er dó. Fyrir þá sök gáfu þeir henni nafn ok tölðu ættir sínar til hennar. Þat sama spurðu þeir af gömlum frændum sínum at síðan er talið váru mörg hundruð vetra þá var in sama jörð, sól ok himintungl. En gangr himintunglanna var ójafn, áttu sum lengra gang en sum skemra. Af þvílíkum hlutum grunaði þá at nokkurr mundi vera stjórnari himintunglanna sá er stilla mundi gang þeira at vilja sínum, ok mundi sá vera ríkr mjök ok máttugr; ok þess væntu þeir, ef hann réði fyrir höfuðskepnunum, at hann mundi fyrr verit hafa en himintunglin; ok þat sá þeir, ef hann réði gang himintunglanna, at hann mundi ráða skini sólar ok dögg loptsins ok ávexti jarðarinnar er því fylgir, ok slíkt sama vindinum loptsins ok þar með stormi sævarins. Þá vissu þeir eigi hvar ríki hans var. Af því trúðu þeir at hann réð öllum hlutum á jörðu ok í lopti, himins ok himintunglum, sævarins ok veðranna. En til þess at heldr mætti frá segja eða í minni festa þá gáfu þeir nafn með sjálfum sér öllum hlutum ok hefir þessi átrúnaðr á marga lund breyzk svá sem þjóðirnar skiptusk ok tungurnar greindusk. En alla hluti skilðu þeir jarðligri skilningu þvíat þeim var eigi gefin andlig spekðin. Svá skilðu þeir at allir hlutir væri smíðaðir af nokkuru efni. Per questo essi intendevano come se la terra fosse viva e, in qualche modo avesse vita e capivano che era straordinariamente vecchia, a contarle gli anni, e potente per natura. Nutriva tutti gli esseri viventi e, alla morte, riprendeva ogni cosa4. Per questi motivi le diedero nome, e computarono le loro stirpi fino a lei. Ugualmente appresero dai loro anziani parenti che, dopo che si erano computate molte centinaia di inverni, la terra, il sole e gli astri del cielo erano sempre gli stessi. Ma il corso degli astri del cielo era diseguale, alcuni avevano un corso più lungo, altri più breve. Per simili fatti si ebbe il sospetto che dovesse essere un nocchiero dei corpi celesti ad accordarne il corso secondo la propria volontà, e quello dovesse essere assai potente, e forte5. E supposero che se 4 & sume hy gelyfdon on ða eorðan forðan þe heo ealle þing fedeð] Wulfstan, De falsis deis, 24; at þar fæðist huatvena við hana] Um þat hvaðan ótrú hófst, Hauksbók 158, 1 5 Elucidarium: Nihil unquam fecit Deus quod insensibile sit. Quae enim sunt inanimata, nobis quidam sunt insensibilia et morta; Deo autem omnia vivant et omnia Creatorem sentiunt caelum quippe eum sentit, quia ob ejus jussum incessabili revolutione sempre circuit; … sol et luna et stellae eum sentiunt, quia loca sui cursus inerrabiliter servando repetunt…Terre eum sentit, quia sempre certo tempore fructus et germina producir…. Mare et venti eum sentiunt, quia ei imperanti mox quiescendo obediunt. quello decretava sulle creature principali6, doveva essere stato prima degli astri del cielo; e videro che, se quello decretava il corso degli astri del cielo, doveva decretare lo splendore del sole e l’umidità dell'aria e la crescita dei frutti della terra, che ne conseguiva; e, allo stesso modo, pure i venti dell'aria e la furia del mare. Ma non sapevano dov’era il suo regno. Per questo, essi credettero che egli decretasse su tutte le cose sulla terra e nell'aria, e del cielo, e sugli astri del cielo, del mare e dell'atmosfera. E, allo scopo di poterne parlare più facilmente e fissarle nella memoria, tra di loro essi diedero nome a tutte le cose, e queste credenze sono variate in molti modi, a seconda di come le genti si divisero e le lingue si ramificarono. E distinsero tutte le cose con terrestre discernimento, poiché a loro non era stata data la sapienza spirituale. Così essi supposero che tutte le cose fossero forgiate da una materia7. 2. Veröldin var greind í þrjár hálfur. Frá suðri í vestr ok inn at Miðjarðarsjá, sá hlutr var kallaðr Affrica. Hinn syðri hlutr þeirar deildar er heitr ok brunninn af sólu. Annarr hlutr frá vestri ok til norðrs ok inn til hafsins, er sá kallaðr Evropa eða Enea. Hinn nyrðri hlutr er þar kaldr svá at eigi vex gras ok eigi má byggja. Frá norðri ok um austrhálfur allt til suðrs, þat er kallat Asia. Í þeim hlut veraldar er öll fegrð ok prýði ok eign jarðar ávaxtar, gull ok gimsteinar. Þar er ok mið veröldin; ok svá sem þar er jörðin fegri ok betri at öllum kostum en í öðrum stöðum, svá var ok mannfólkit þar mest tignat af öllum giptum, spekinni ok aflinu, fegrðinni ok alls kostar kunnustu. Nær miðri veröldunni var gört þat hús ok herbergi er ágætast hefir verit, er kallat var Troja. Þat köllum vér Tyrkland. Þessi staðr var myklu meiri görr en aðrir ok með meira hagleik á marga lund með kostnaði ok föngum er þar váru til. Þar váru tólf konungdómar ok einn yfirkonungr ok lágu mörg þjóðlönd til hvers konungdóms. Þar váru í borginni tólf höfuðtungur. Þessir höfðingjar hafa verit um fram aðra menn flá er verit hafa í veröldu um alla manndómliga hluti. Einn konungr er þar var er nefndr Munon eða Mennon. Hann átti dóttur höfuðkonungs Priami, sú hét Troan. Þau áttu son, hann hét Tror, þann köllum vér Þór. […] Il mondo era distinto in tre regioni8. Dal sud all'ovest, e all'interno verso il Mare Mediterraneo, quella parte era chiamata Africa. La zona più meridionale di quella parte è rovente e bruciata dal sole. L'altra parte da occidente fino a nord, e, all'interno, verso quel mare, è chiamata Europa o Enea. La porzione settentrionale, lì, è gelida, tanto che l'erba non vi cresce e non vi si può abitare. Dal nord, tutta la regione orientale, fino al sud, si chiama Asia. In questa parte del mondo tutto è bellezza e sfarzo e ricchezza di prodotti 6 Skepna] del lessico cristiano (Cleasby 544). Gli höfuðskepnur sono i 4 elementi. Ad Romanos I, 18-23: Revelatur enim ira Dei de caelo super omnem impietatem et iniustitiam hominum, qui veritatem in iniustitia detinent, quia, quod noscibile est Dei, manifestum est in illis; Deus enim illis manifestavit. Invisibilia enim ipsius a creatura mundi per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna eius et virtus et divinitas, ut sint inexcusabiles; quia, cum cognovissent Deum, non sicut deum glorificaverunt aut gratias egerunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum. Dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt, et mutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et volucrum et quadrupedum et serpentium. 8 Plinio nat hist III, 1 ; Isidoro, etym. XIV, 2, 2: Orbis …Divisus est autem trifarie 7 della terra, oro e gemme. Lì c’è anche il centro del mondo. E allo stesso modo in cui la terra è più bella e più buona, per ogni sorta di virtù, che in altri luoghi, così anche il popolo degli uomini era adorno di tutti i doni, sapienza e forza, bellezza e ogni genere di conoscenza9. Nei pressi del centro del mondo furono fatti palazzi e abitazioni, i migliori che ci fossero stati, e si chiamava Troia: noi lo chiamiamo Tyrkland. Questo luogo era fatto assai meglio di altri, con più grande perizia, sotto molti aspetti, con dispendio della ricchezza e delle risorse che erano a disposizione. C'erano dodici regni e un re supremo, e i paesi di molte genti erano soggetti a ogni regno. Nella rocca c'erano dodici lingue principali. Questi principi erano superiori agli altri uomini che erano stati al mondo per tutte le qualità umane. Un re che vi si trovava era detto Munon o Mennon. Aveva per moglie la figlia del re supremo Priamo10, ella si chiamava Troan. Essi ebbero un figlio, che ebbe nome Tror11, quello che noi chiamiamo Þórr. […]. Þá fór hann víða um lönd ok kannaði allar heims hálfur ok sigraði einn saman alla berserki ok risa ok einn hinn mesta dreka ok mörg dýr. Í norðrhálfu heims fann hann spákonu þá er Sibil hét, er vér köllum Sif, ok fekk hennar. Engi kann at segja ætt Sifjar. Hon var allra kvenna fegrst, hár hennar var sem gull. Þeira son var Loriði, er líkr var feðr sínum, hans son var Einriði, hans son Vingeþórr, hans son Vingenir, hans son Móða, hans son Magi, hans son Sescef, hans son Beðvig, hans son Athra, er vér köllum Annan, hans son Ítrmann, hans son Heremóð, hans son Scialdun, er vér köllum Skjöld, hans son Biaf, er vér köllum Bjár, hans son Jat, hans son Guðólfr, hans son Finn, hans son Friallaf, er vér köllum Friðleif. Hann átti þann son er nefndr er Voden, þann köllum vér Óðin. Hann var ágætr maðr af speki ok allri atgervi. Kona hans hét Frigida, er vér köllum Frigg. Óðinn hafði spádóm ok svá kona hans, ok af þeim vísindum fann hann þat at nafn hans mundi uppi vera haft í norðrhálfu heimsins ok tignat um fram alla konunga. Fyrir þá sök fýstisk hann at byrja ferð sína af Tyrklandi ok hafði með sér mikinn fjölða liðs, unga menn ok gamla, karla ok konur, ok höfðu með sér marga gersemliga hluti. En hvar sem þeir fóru yfir lönd, þa var ágæti mikit frá þeim sagt, svá at þeir þóttu líkari goðum en mönnum. Ok þeir gefa eigi stað ferðinni fyrr en þeir koma norðr í þat land er nú er kallat Saxland. Þar dvalðisk Óðinn langar hríðir ok eignask víða þat land. Þar setr Óðinn til lands gæzlu þrjá sonu sína; er einn nefndr Veggdegg, var hann ríkr konungr ok réð fyrir Austr Saxalandi; hans sonr var Vitrgils, hans synir váru þeir Vitta, faðir Heingests,ok Sigarr, faðir Svebdegg, er vér köllum Svipdag. Annarr son Óðins hét Beldegg, er vér köllum Baldr; hann átti þat land er nú heitir Vestfal. Hans son var Brandr, hans son Frioðigar, er vér köllum Fróða, hans son var Freovin, hans son Wigg, hans son Gevis, er vér köllum Gavi. Inn þriði son Óðins er nefndr Siggi, hans son Rerir. Þeir langfeðgar réðu þar fyrir er nú er 9 III Trattato: í siálfu Asialandi, þar sem mest var fegrð ok ríkdómr ok fróðleikr veraldarinnar. 10 E ’ l ’ u n i c o n o m e c l a s s i c o d e l p r o l o g o e l ’ u n i c o c h e a p p a r t e n g a t r a d i z i o n a l m e n t e a l l a m a t e r i a t r o i a n a . 11 D a T r o s ( f i g l i o d i E r i t t o n i o ) c i t a t o d a D i t t i ( e t y m . X I V , i i i , 3 1 : H u i u s r e g i o T r o i a e s t , q u a m ex suo nomine appellavit Tros, Troianorum rex, Ganymedis pater). Manca ogni accenno alla guerra di Troia e alla dispora, perciò la migrazione è diversamente motivata dalla preveggenza di Odino. kallat Frakland, ok er þaðan sú ætt komin er kölluð er Völsungar. Frá öllum þessum eru stórar ættir komnar ok margar. Þá byrjaði Óðinn ferð sína norðr ok kom í þat land er þeir kölluðu Reiðgotaland ok eignaðisk í því landi allt þat er hann vildi. Hann setti þar til landa son sinn er Skjöldr hét, hans son hét Friðleifr; þaðan er sú ætt komin er Skjöldungar heita, þat eru Danakonungar, ok þat heitir nú Jótland er þá var kallat Reiðgotaland. Eptir þat fór hann norðr þar sem nú heitir Svíþjóð. Þar var sá konungr er Gylfi er nefndr, en er hann spyrr til ferða þeira Asiamanna er Æsir váru kallaðir, fór hann móti þeim ok bauð at Óðinn skyldi slíkt vald hafa í hans ríki sem hann vildi sjálfr. Ok sá tími fylgði ferð þeira at hvar sem þeir dvölðusk í löndum, þá var þar ár ok friðr góðr, ok trúðu allir at þeir væri þess ráðandi, þvíat þat sá ríkismenn at þeir váru ólíkir öðrum mönnum þeim er þeir höfðu sét at fegrð ok at viti. Þar þótti Óðni fagrir lands kostir ok kaus sér þar borgstað er nú heita Sigtúnir. Skipaði hann þar höfðingjum ok í þá líking sem verit hafði í Troja, setti tólf höfuðmenn í staðinum at doema landslög, ok svá skipaði hann réttum öllum sem fyrr höfðu verit í Troju ok Tyrkir váru vanir. Eptir þat fór hann norðr þar til er sjár tók við honum, sá er þeir hugðu at lægi um öll lönd, ok setti þar son sinn til þess ríkis er nú heitir Nóregr. Sá er Sæmingr kallaðr, ok telja þar Nóregskonungar sínar ættir til hans ok svá jarlar ok aðrir ríkismenn, svá sem segir í Háleygjatali. En Óðinn hafði með sér þann son sinn er Yngvi er nefndr, er konungr var í Svíþjóðu, ok eru frá honum komnar þær ættir er Ynglingar eru kallaðir. Þeir Æsir tóku sér kvánföng þar innan lands, en sumir sonum sínum, ok urðu þessar ættir fjölmennar, at umb Saxland ok allt þaðan um norðrhálfur dreifðisk svá at þeira tunga, Asiamanna, var eigintunga um öll þessi lönd; ok þat þykkjask menn skynja mega af því at skrifuð eru langfeðga nöfn þeira, at þau nöfn hafa fylgt þessi tungu ok þeir Æsir hafa haft tunguna norðr hingat í heim, í Nóreg ok í Sviþjóð, í Danmörk ok í Saxland; ok í Englandi eru forn lands heiti eða staða heiti þau er skilja má at af annarri tungu eru gefin en þessi. Quindi viaggiò in lungo e in largo per le terre, sondò tutte le regioni e, solo, sconfisse insieme tutti gli ‘uomimni dalla pelle d’orso’ e i giganti, e uno dei più grandi draghi e molte bestie feroci. Nell'emisfero settentrionale trovò la veggente che si chiamava Sibilla, - noi la chiamiamo Sif - e la sposò. Nessuno è in grado di dire la stirpe di Sif12. Era la più bella di tutte le donne, la sua chioma era come l’oro13. Il loro figlio era Loriði, che era come il padre, suo figlio fu Einriði, suo figlio Vingeþórr, suo figlio Vingenir, suo figlio 12 Il medioevo cristiano riconosceva autorevolezza alla poesia religiosa profetica o sapienziale e ai suoi autori (Davide, Salomone e le sibille pagane). Quidam autem poetate theologi dicti sunt […]Officium poetate in eo est, ut ea, quae vere gesta sunt, in alias species obliquiis figurationibus cum decore aliquo conversa transducat, Rabano, De universo, PL CXL (Paris 1852), Libro XV cap. ii., De poetis, col 419). La tradizione medievale sulle sibille era nota in Islanda. Nel XIV sec., Hauksbók e Flateyjarbók incorporano i testi vaticinatori indigeni nella loro visione della storia universale. Qui si ha la prova di un esplicito paragone fra la poesia vaticinatoria indigena e quella attribuita a Sibilla (Clunies Ross 1992, 642). Il passo ibrida diverse tradizioni erudite: quella del mito evemeristico della translatio, col sostegno dell’”etimologia”, fornisce una visione della storia universale all’interno della quale va intesa la poesia sibillina indigena, paragonabile a quella classica che, pur pagana, aveva previsto l’avvento del Salvatore (IV ecl.) 13 L a c h i o m a d i S i f i n S k m e n t r a n e l l ’ e l e n c o d e l l e k e n n i n g a r p e r ‘ o r o ’ . Móða, suo figlio Magi, suo figlio Sescef14, suo figlio Beðvig, suo figlio Athra, che noi chiamiamo Annar, suo figlio Ítrmann, suo figlio Heremóð, suo figlio Scialdun, che noi chiamiamo Skjöldr15, suo figlio Biaf, che noi chiamiamo Bjárr, suo figlio Jat, suo figlio Guðólfr, suo figlio Finn, suo figlio Friallaf, che noi chiamiamo Friðleifr. Questi ebbe quel figlio che è chiamato Voden, che noi chiamiamo Óðinn16. Costui, per la sapienza e le altre capacità, era il più eminente degli uomini. La sua sposa si chiamava Frigida, noi la chiamiamo Frigg. Óðinn aveva il dono della profezia, e così la sua sposa17, e grazie a queste conoscenze apprese che il suo nome sarebbe stato esaltato nell'emisfero settentrionale e onorato al di sopra di quello di tutti i re18. Per questo motivo era impaziente di iniziare un viaggio dal Tyrkland, e prese con sé una gran moltitudine di seguaci, giovani e vecchi, maschi e femmine, ed essi portavano molti oggetti preziosi. E dovunque passassero attraverso le terre, grande gloria si diceva di loro, perché sembravano più simili agli dèi che agli uomini. E non diedero una sosta al viaggio prima di giungere a nord, in quella terra che ora è detta Saxland19. Óðinn vi soggiornò per un lungo periodo e si appropriò di una vasta porzione del paese. Óðinn pose a difesa di quel territorio tre suoi figli; uno è chiamo Veggdegg, era un re potente e reggeva sul Saxland orientale; suo figlio fu Vitrgils, suoi figli Vitta, padre di Heingest20, e Sigarr, padre di Svebdegg, che noi chiamiamo Svipdag. L'altro figlio di Óðinn si chiamava Beldegg, noi lo chiamiamo Baldr: possedette la terra che oggi si chiama Vestfal. Suo figlio fu Brandr, suo figlio Frioðigar, che noi chiamiamo Fróði, suo figlio Freovin, suo figlio Wigg, suo figlio Gevis, che noi chiamiamo Gavir21. Il terzo figlio di Óðinn era chiamato Siggi, suo figlio Rerir. Le loro discendenze dominarono lì dove oggi si chiama Frakland, e di lì è provenuta quella stirpe che è detta dei Völsungar. Da tutti costoro discesero stirpi grandi e numerose. Allora Óðinn intraprese il viaggio verso il nord e giunse nella terra che chiamarono Reiðgotaland, e in quel paese si impadronì di tutto quello che voleva. Pose a capo di questi territori il figlio suo, che si chiamava Skjöldr: il figlio di questi si chiamò Friðleifr, e di qui è derivata la stirpe detta degli Skjöldungar, cioè i re dei Danesi, e quello che allora era chiamato Reiðgotaland si chiama oggi Jótland. 14 S c e a f , n e l m i t o d e l D i l u v i o , è u n ’ i n v e n z i o n e a n g l o s a s s o n e s o r t a i n s e n o a t r a d i z i o n i g e n e a l o g i c h e e legittimatorie. E’ il IV figlio di Noè nato nell’Arca. Si tratterebbe di un’invenzione del Wessex, capace di spiegare il Pr a Beo con l’antefatto di Scyld, come interferenza di tradizioni sassoni. 15 P i ù a v a n t i S k j ǫ l d r s a r à e l e n c a t o t r a i f i g l i d i O d i n o e c o m e c a p o s t i p i t e d e g l i S k j ǫ l d u n g a r . A n c h e nella genealogia sassone occidentale (Cronaca ags a. 855) Scyld è avo, non figlio di Odino 16 Le ‘parentele’ del dio della guerra erano molto flessibili e dipendevano da elaborazioni letterarie di materiali tradizionali. 17 G y l f . 2 0 : E n F r i g g e r k o n a h a n s , o k v e i t h o n ø r l ö g m a n n a þ ó t t h o n s e g i e i g i s p á r 18 A n c h e B r u t u s ( H i s t o r i a r e g B r i t 1 , B r e t a s o g u r 1 3 2 ) è g u i d a t o i n B r i t a n n i a d a u n s o g n o p r o f e t i c o . La suggestione culturale del mito della migrazione (al di là delle corrispondenze con singole realizzazioni medievali, quale, ad es., lo pseudo-Fredegario) può essere una remota reminiscenza delle migrazioni germaniche (soprattutto gotiche) nella storiografia classica 19 L ’ o r i g i n e r e m o t a d e l m i t o d e l l a m i g r a z i o n e t r o i a n a v e r s o l e n a z i o n i n u o v e è i l r a c c o n t o d i A m m i a n o (XV.95) secondo cui la Gallia era stata popolata da transfughi troiani. 20 B e d a ( h i s t . E c c l . I , 1 5 ) : D u c e s f u i s s e p e r h i b e n t u r e o r u m p r i m i d u o f r a t e r s H e n g i s t e t Horsa, e quibus Horsa, postea occisus in bello a Brettonibus, hactenus in orientalibus Cantiae partibus monumentorum habet suo nomine insigne. Erant autem filii Uictigisli, cuius pater Uitta, cuius pater Uecta, cuius pater Uoden, de cuius stirpe multarum prouinciarum regium genus originem duxit 21 T h e C h r o n i c l e o f Æ t h e l w e a r d , 3 3 : p r o a u u s G e u u i s , a t a u u s V u i g , a b a u u s F r e a u u i n e , s e x t u s pater eius Friothigar, septimus Brond, octauus Balder, nonus Vuothen. Dopo questi fatti si diresse a nord, dove ora si chiama Svíþjóð. Lì si trovava quel re che aveva nome Gylfi e, quando venne a sapere dei viaggi di quegli uomini dell'Asia che erano chiamati Æsir22, egli andò loro incontro e concesse che Óðinn potesse avere un dominio nel suo regno, come lui stesso ne voleva. E al loro viaggio seguì un buon periodo, tanto che in qualsiasi luogo di quelle terre si fermassero, l'annata era prospera, buona e pacifica, e tutti credevano che ciò fosse decretato da loro, poiché i maggiorenti si accorgevano che essi, per bellezza e intelligenza, erano dissimili dagli altri uomini che avevano visto. A Óðinn le condizioni di quella terra sembrarono buone23, e lì si scelse il sito per la città che oggi si chiama Sigtúnir. E vi stabilì dei principi, allo stesso modo come era stato a Troia, e in quel luogo pose dodici capi, perché amministrassero le leggi del paese, e stabilì tutte le leggi al modo in cui erano state a Troia e secondo i costumi dei Tyrkir24. Dopo questi fatti si mosse verso nord, fino a trovarsi in faccia a quel mare che essi credevano giacesse intorno a tutte le terre, e lì, su quel regno che oggi si chiama Nóregr, pose il proprio figlio. Questi era chiamato Sæmingr, e i re di Nóregr fanno risalire a lui la loro stirpe, e così gli jarlar e altri potenti, come è detto nel Háleygjatal. Óðinn tenne con sé il figlio che aveva nome Yngvi, che fu re in Svíþjóð e dal quale sono discese le stirpi che sono chiamate Ynglingar. Gli Æsir, penetrando nel paese, trovarono spose per sé o per alcuni dei loro figli, e queste stirpi divennero numerose, e si diffusero oltre il Saxland, e di lì ovunque nell'emisfero settentrionale, tanto che la loro lingua, degli uomini d'Asia, fu lingua madre in tutte queste terre25; e dal fatto che i nomi dei loro avi siano messi per iscritto26, si pensa di poter dedurre che quei nomi appartenessero a questa lingua, e che loro, gli Æsir, l’avessero importata qui, da noi, in Nóregr e in Svíþjóð, in Danmörk e in 22 La falsa etimologia deriva da Ari Þorgilsson, il primo storico islandese Hk. 5: En er Óðinn spurði, at góðir landskostir váru austr at Gylfa, fór hann þannok. GD I, VII:1: Ea tempestate cum Othinus quidam Europa tota falso divinitatis titulo censeretur, apud Upsalam tamen crebriosem deversandi usum habebat eamque sive ob incolarum inertiam sive locorum amoenitatem singolari quodam habitationis consuetudine dignibatur. Nel Prologo Uppsala sostituita da Sigtuna (in Adamo IV, 26 ricordata per la vicinanza con Uppsala). 24 C o m e l a r e l i g i o n e , i l d i r i t t o r e g o l a m e n t a l a r e a l t à p e r m e z z o d e l l a l i n g u a . I l m o t i v o d e i dodici re non ha alcuna base tradizionale. 25I I I T r a t t a t o : s á , e r r ó m v e r s k i r s p e k i n g a r n á m u í A t h e n i s b o r g á G r i k l a n d i o k s n e r u s í ð a n í látínumál, ok sá ljóða-háttr eða skáldskapr, er Óðinn ok aðrir Ásíámenn fluttu norðr hingat í norðrhálfu heimsins, ok kendu mönnum á sína tungu þess konar list, svá sem þeir höfðu skipat ok numit í sjálfu Ásíálandi, þar sem mest var fegrð ok ríkdómr ok fróðleikr veraldarinnar. Upphaf allra frásagna (v.): Upphaf allra frásagna í norrænni tungu, þeira er sannindi fylgia, hófsk þá er Tyrkir ok Asiamenn bygðu norðrit; því er þat með sönnu at segja at tunga komn með þeim norðr hingat, er vér köllum norrænu, ok gekk sú tunga um Saxland, Danmörk ok Svíþióð, Nóreg ok um nökkurn hluta Englands. Höfuðmaðr þessa fólks var Óðinn, son Þórs; hann átti marga sonu. Til Óðins telia margir menn ættir sínar. Hann skipaði sonum sínum til landa ok gerði höfðingia. Einn af sonum hans er nefndr Skiöldr, sá er land tók sér þat er nú heitir Danmörk. En þá varu þessi lönd, er Asiamenn bygðu, kölluð Goðlönd, en fólkit Goðþióð. Þar váru sett endimörk milli Skialdar ok Ingifreys, bróður hans, er þat ríki bygði, er nú kalla menn Svíaríki. Óðinn ok hans synir váru stórum vitrir ok fiölkunnigir, fagrir at álitum ok sterkira af afli. Margir aðrir í þeira ætt varu miklir afburðarmenn með ýmsligum algerleik, ok nökkura af þeim tóku menn til at blóta ok trúa á ok kölluðu goð sín. 26 s k r i f u ð I n a l t r e s e z i o n i d e l t e s t o s i u s a e s c l u s i v a m e n t e r í t a ( u n i m p r e s t i t o d a l s a s s o n e ) . 23 Saxland27; ma in England le antiche denominazioni del territorio e dei luoghi erano tali che se ne può dedurre derivassero da una lingua diversa da questa28. 27 Skjöldunga saga (tradotta dall’islandese Arngrímur Jónsson a Copenhagen nel XVII sec.): Tradunt Odinum illum ex Asia adventantem, magis septentrionalis Europa (Saxoniae, Daniae, Sveciae), domitis incolis, adeptum esse imperium: Daniamque (quae tum tamen eo nomine caruerit) Scioldo, Sveciam Ingoni filiis assegnasse. Atque inde a Scioldo, quos hodie Danos, olim Skiolldunga fuisse appellatos: ut et Svecos ab Ingone Inglinga. Ipsi autem Svetiae (sic specialius dictae) de nomine earum regionum nomen inditum, unde Odinus cum suis primum emigravit. Huilche som ligger norden for palude Meotide, og de gammel norske kallede (su(i)thiod hin store eller kolde. 28 N e l l a G u n n l a u g s s a g a o r m s t u n g u i l p o e t a i s l a n d e s e G u n n l a u g r , a l l a c o r t e d i Æ t h e l r e d i n Inghilterra, esprime la seguente osservazione: ‚Ein var þá tunga á Englandi sem í Noregi ok í Danmorku. En þá skiptusk tungur í Englandi, er Vilhjálmr bastarðr vann England; gekk þaðan af í Englandi valska, er hann var þaðan ættaðr. (Una volta in Inghilterra la lingua era uguale a quella che si parlava in Norvegia e Danimarca. Tuttavia le lingue cambiarono quando l'Inghilterra fu conquistata da William il bastardo; da li in poi il Francese diventò la lingua comune, poiché lui stesso era francese.). Snorri, Haraldr saga Sigurðarsonar, il norvegese Styrkarr, in Inghilterra, incontra un contadino anglosassone ‚Þá kom í móti honum vagnkarl einn ok var í kosungi fóðruðum. Þá mælti Styrkárr: ‚Viltu selja kosunginn, bóndi?‘ ‚Eigi þema‘ segir ‚Þú munt vera Norðmaðr, kenni ek mál þitt‘. Þá mælti Styrkárr: ‚Ef ek em Norðmaðr, hvat viltu þá?‘ Bóndi svarar: ‚Ek vilda drepa þik, en nú er svá illa, at ek hefi ekki vápn. Þatt er nytt sé‘. Upphaf allra frásagna (v.): Upphaf allra frásagna í norrænni tungu, þeira er sannindi fylgia, hófsk þá er Tyrkir ok Asiamenn bygðu norðrit; því er þat með sönnu at segja at tunga komn með þeim norðr hingat, er vér köllum norrænu, ok gekk sú tunga um Saxland, Danmörk ok Svíþióð, Nóreg ok um nökkurn hluta Englands. Höfuðmaðr þessa fólks var Óðinn, son Þórs; hann átti marga sonu. Til Óðins telia margir menn ættir sínar. Hann skipaði sonum sínum til landa ok gerði höfðingia. Einn af sonum hans er nefndr Skiöldr, sá er land tók sér þat er nú heitir Danmörk. En þá varu þessi lönd, er Asiamenn bygðu, kölluð Goðlönd, en fólkit Goðþióð. Þar váru sett endimörk milli Skialdar ok Ingifreys, bróður hans, er þat ríki bygði, er nú kalla menn Svíaríki. Óðinn ok hans synir váru stórum vitrir ok fiölkunnigir, fagrir at álitum ok sterkira af afli. Margir aðrir í þeira ætt varu miklir afburðarmenn með ýmsligum algerleik, ok nökkura af þeim tóku menn til at blóta ok trúa á ok kölluðu goð sín.