Subtema 1: Kultura di pas

Transcript

2
INDIS
Kumsada (preambulu) ----------------------------------------------------------------- 5
Kombersa di kumsada-------------------------------------------------------------------- 7
Modulu 1: kultura di pas, taja ku kumpu kombersa ----------------------- 10
Subtema 1: kultura di pas
Subtema 2: kumpu kombersa na ora di disintindimentu
Modulu2:Diritus di pekaduris------------------------------------------------------ 28
Subtema 1: Sistema internasional, rejional ku nasional di diritus di pekaduris
Subtema 2: Prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di pekaduris
Modulu3:Idukason ku cidadania-------------------------------------------------- 56
Subtema 1: Idukason
Subtema 2: Sidadania
Modulu4 Dimokrasia ku bon gubernason ------------------------------------- 71
Subtema 1: Dimokrasia
Subtema 2: Bon gubernason
Modulu 5: Jeneru, perspektiba di pas ku disimbolbimentu------------- 88
Subtema 1: Papia di diritu di pekadur di jeneru
Subtema 2: Jeneru, disafiu pa pas ku disimbolbimentu.
Modulu 6: Saudi publiku ambienti ku disimbolbimentu---------------- 109
Subtema 1: Saudi publiku ku ambienti
Subtema 2: Disimbolbimentu
Modulu 7: Integrason rejional --------------------------------------------------- 128
Subtema 1: Manera di oja ku mison di CEDAO
Subtema 2: Pa un„„ CEDEAO‟‟ di pubis
Bibliografia -------------------------------------------------------------------------------- 147
Webgrafia ---------------------------------------------------------------------------------- 147
Utrus dukumentus ---------------------------------------------------------------------- 149
3
SIGLAS KU ABREBIATURAS
AMAO: Agensia Monetaria di Afrika Osidental
BAD: Banku Rejional di imbestimentu di „„CEDEAO‟‟
BIDC: Banku di imbestimentu ku di Disimbolbimentu di „„CEDEAO‟‟
BM: Banku Mundial
BRIC: Banku Rejional di imbestimentu di „„CEDEAO‟‟
CCDG: Sentru di „„CEDEAO‟‟ pa Disimbolbimentu di Jeneru
CEA: kumunidadi Ekonomiku Afrikana
CEAAC: kumunidadi Ekonomiku di Stadus di Afrika Sentral
„„ CEDEAO‟‟: kumunidadi Ekonomiku di Stadus di Afrika Osidental
CEDEF: Ley pa kaba ku tudu forma di diskriminason
CEN-SAD: kumunidadi di Stadus saelo-saarianu
CER: Kumunidadi Economiku Rejional
CICV: Kumite internasional di krus Burmeju
CILSS: Kumite inter-Stadu di Luta kontra Seka na Sael
CMS: Konselyu di Kumpu kombersa ku Suguransa
CNDD: Konselyu Nasional pa Dimokrasia ku disimbolbimentu
COMESA: Merkadu juntadu pa Afrika Oriental ku Austral
CPCC: Kuadru di kumpu kombersa na ora di disintindimentu
CPI: Tirbunal Penal internasional
CPLP: Kumunidadi di Teras di Lingua Purtugis
CPS: Konselyu di Pas ku Suguransa
DUDH:Diklarason Unibersal di Diritus di Omi
ECOMOG: Grupu di kontrol di para fugia di „„ CEDEAO‟‟
ECOWAS: Kumunidadi Ekonomiku di Stadus di Afrika Osidental
ENOA: Skola Nasional di jintis ku tene patentis
EPU: Isami Piriodiku Unibersal
FAO: Organisason di Nasons Unidas pa Alimentason ku Agrikultura
FAS: Minjer Afrika Solidariedadi
FED: Minjer ku disimbolbimentu
FMI: Fundu Monitariu internasional
FNAP: Fundu di Nasons Unidas pa Populason
FRDC: Fundu Rejional di Disimbolbimentu di „„ CEDEAO‟‟
IFD: Integrason Minjeris ku disimbolbimentu
IGAD: Otoridadi Inter-gubernamental pa Disimbolbimentu
IMOA: Institutu Monitariu di Afrika Osidental
IMD: Integrason di Minjeris pa Disimbolbimentu
IUCN: Union internasional pa manti Naturesa
MED: Minjer ku Disimbolbimentu
MGF: Fanadu di minjer
OIF: Organisason internasional di Frankofonia
OMD: Objetibus di Mileniu pa Disimbolbimentu
OMS: Organisason Mundial di Saudi
4
OMVS: Organisason pa Balorisason di Riu Senegal
ONG: Orgnisason Ku ka sedu di Gubernu
ONU: Organisason di Nasons Unidas
OOAS: Organisason Owesti Afrikana di Saudi
OUA: Organisason di Unidadi Afrikana
PNUD: Programa di Nasons Unidas pa Disimbolbimentu
RESPFECO: Redi di Pas ku Suguransa pa Minjeris di spasu„„ CEDEAO‟‟
SADEC:Kumunidadi pa Disimbolbimentu di Afrika Ostral
UA: Union Afrikana
EU: Union Eropeia
UEMOA: Union Ekonomika ku Monetaria di Afrika Osidental
UNESCO: Organisason di Nasons Unidas pa Idukason,Siensia ku kultura
UNIFEM: Fundu pa disimbolbimentu di Nasons Unidas pa Minjer
UNODC: Skritoriu di Nasons Unidas Kontra Droga ku Krimi
UNOWA: Skritoriu di Nasons Unidas pa Afrika Osidental
Kumsada (preambulu)
Manual
di
informason
di
“„„ CEDEAO‟‟” pa formaduris na
kultura di pas, diritus di pekaduris,
sidadania, dimokrasia ku integrason
rejional.
Kumunidadi ekonomiku di Stadus di
Afrika Osidental („„CEDEAO‟‟) kriadu
pa Tratadu di Lagos, Nijeria, dia 28 di
Mayu di 1975, na sintidu di leba pa
dianti koperason ekonomiku ku
integrason pa pudi fasi un union
ekonomiku ku monitariu pa leba pa
dianti kondisons di bida di sidadons
na
komunidadis,
garanti
un
kirsimentu di ekonomia, tene bons
relasons entri Stadus membrus pa
pudi
tene
progresu
ku
disimbolbimentu
pa
Kontinenti
Afrikanu.
Ku tempu, kil sintidu di kumsada kirsi
pa da rasposta pa kusas nobus di un
mundu juntadu ku relasons ku ten
entri 15 Teras di kumunidadi,giadu
pa
prinsipyus fundamental
di
igualdadi ku dipindi di ŋutru,
koperason entri Stadus, juda ŋutru
ku tene kusas juntadu. Utrus
prinsipyus ku setadu tambi i esis:
Tene politikas juntadu ku integrason
di programa;
Pa ka Stadus membrus geria entri
elis;
Firmanta
pas,
suguransa
ku
stabilidadi rejional;
Kumpu kombersa sin fasi baruju;
Rispitu, leba pa dianti ku taja diritus
di pekaduris;
Leba pa dianti ku konsolida
dimokrasia ku bon gubernason,
suma tambi risponsabilisa justisa
ekonomiku ku sosial.
Realisason des objetibus importanti
na un rejion ku tene manga di rasas
ku kulturas diferentis, kusa ku ojadu
pabia di dinamismu sosio ekonomiku
ku politiku i, sedu sin falta un tarbaju
garandi. Tudu manera,balur di Teras
fundaduris di „„ CEDEAO‟‟rikuñisi
diterminason ku mpeñu di lideris
rejional ku tudu kilis ku fia na
programa di integrason rejional„„ di
CEDEAO‟‟
ku
kunsidu
5
internasionalmenti aos, suma un
grupu ekonomiku ku fasi manga di
kusas pa integrason rejional.Pa
manti pas ku stabilidadi na rejion
organisa ku utilisa un kombinason di
diplomasia prebentiba, manutenson
ku kontrol di aplikason di pas, ora ki
pirsis na kuadru di manga di
dukumentus, suma protokolu di 1999
ku ta fala na manera di taja, jiston,
kumpu kombersa na ora di
disintindimentu, pas ku suguransa,
ku protokolu ku buridu ku ta fala di
dimokrasia ku bon gubernason
(2001), na kuadru di „„ CEDEAO‟‟ na
manera di taja disintindimentu (2008),
ku protokolu di „„ CEDEAO‟‟ pa
idukason ku formason (2003).
37 anus di bida di „„ CEDEAO‟‟, na si
purmerus 10 anus, es kuadrus
kombina ba ku politikas importantis,
disisons, ku manga di interbensons
pa pudi garanti pa ka disintindimentu
ten entri pekaduris na Tera suma
tambi entri rasas, geras entri Teras
membrus di kumunidadi.
Utrus struturas ku kriadu na
konferensia di sefis di Stadus ku di
gubernus pa juda es kuadrus, tambi
ku strutura di pas ku suguransa ta
fasi
parti
di
parlamentu
di
kumunidadi, tirbunal di justisa pa
kumunidadi i forsa ku ta jubi tudu ora
prublema di „„ CEDEAO‟‟.
Mbora mekanismus ku ten di
firmanta pas ku manera di taja, fasi
jiston ku kumpu kombersa ora di
disintindimentu
kontinua
sedu
opsons ku ma bali, nesesidadi di
aborda disafius ku na parsi ku
rikisitus di integrason ku na coma
atenson sempre, torna jubi mas ku
minjoria maneras di papia di diritus di
pekaduris o tomada di nobus
maneras pa pudi oca risultadus, ku
mas mistidu. Es pensamentu sta ba
na balur ku dadu pa idukason ku si
utilisason suma dukumentu pa leba
pa dianti kultura di pas na rijion di
Afrika Osidental. Es situason i di
garandi balur si no jubi no populason
ku sedu na si mayor parti nobu, ku
nesesidadi di mostra kultura di pas
na kil ma nobus (lideris di amaña)
ora ke na toma sistema di sina suma
un plataforma di bardadi.
I na kil sintidu ki fasidu kil manual di
informason di „„ CEDEAO‟‟ pa pudi
forma formaduris di pursoris, ku
apoyu tekniku ku finanseru di no
parserus pa disimbolbimentu, suma
UNESCO-BREDA, ku tene si sedi na
Dakar, ku Banku Afrikanu pa
Disimbolbimentu (BAD).
Es manual, ku sedu frutu di un
garandi tarbaju di mpulma-mpulma
ku kumsadu dedi 2006 na tudu rejion
di Afrikana Osidental, ku junta tambi
ku tarbajus di jintis ku ma sibi ku ta
comadu di piritus na aria di sina pas,
dentru ku fora di rejion, suma
UNESCO, ku ta representa un
rikursu garandi pa tudu kilis ku gosta
di pas na rejion„„ CEDEAO‟‟.
Manual tene seti modulus ku ta trata
di kusas suma esis:
Kultura di pas ku fasi jiston di
disintindimentu;Diritus di pekaduris;
Idukason ku sidadania; Dimokrasia
ku bon gubernason;
Jeneru ku disimbolbimentu;
Saudi
publiku,
Ambienti
ku
disimbolbimentu ku na tarda ku
integrason rejional. Kada modulu
tene subtema ku kombersas di
kumsada material di informason ku
objetibus jeral pa orienta formadur,
ku kuadrus pedagojikus kompletu ku
6
pudi mudadu ora ki pirsis na manera
di pudi sirbi manga di Teras di
„„ CEDEAO‟‟. I pudi tambi sirbi o i
daptadu pa formason di pursoris ku
sta na idukason formal suma tambi
kilis di idukason ku ka sedu formal na
manera di sina ku di aprendi.
Objetibu final di manual i pa forma
manga di sidadons di „„ CEDEAO‟‟ pa
e tene sabedoria i ka son na ladu di
idukason ma tambi sibi fasi kusas
ku bali, sibi sta ku komporta ku ta tisi
pas, toleransia kun klima di bon
bisiñansia
di
sidadons
na
kumunidadi.
Manual di „„ CEDEAO‟‟ pa kultura di
pas, diritus di pekaduris, sidadania,
dimokrasia
mostradu
ku
bon
aos,
gubernason,
pa
manga
di
formaduris di pursoris, ku tomadu pa
Stadus
membrus
ku
ka
tene
programa, suma tambi pa adaptason
ku tornal mas riku nunde ki ten nel
programa suma esis.
Kadri Desire Uedrago
presidenti di kumison
di„„ CEDEAO‟‟
GARDISIMENTUS
„„ CEDEAO‟‟ na gardisi BAD ku
UNESCO pa apoyu ke da pa es
manual pudi fasidu. Oca ki na fasidu,
e mostra tudu se bontadi, e kolabora
nes
projetu
ku
juntadu
di
mpulma-mpulma ku di produson.
Es gardisimentus na bay tambi pa
tudu kilis ku juda pa e dukumentu
pudi fasidu suma piritus di tudu
Stadus membrus di „„ CEDEAO‟‟
No na gardisi tambi tudu otoridadis
politikus ku di administrason di
Stadus di kumunidadi ku sempri
fasilita tarbajus na manga di
siminarius
di
Dakar,
Lome,
Uagadugu ku Abuja.
Pa tudu parserus, no na manda
elis no garandi gardisimentus, na
nomi di kusa ku juntanu tudu ku sedu
integrason ku no ta pidi pa tudu
pubis di „„ CEDEAO‟‟.
KUMSADA
Sintidu di kria un Kumunidadi
Ekonomiku na Afrika Osidental tene
ba un garandi kontradison pa junta
manga di Teras indipendentis. Dedi
la,
Tratadu
di
Kumunidadi
Ekonomiku di Stadus di Afrika
Osidental, ku sinadu na dia 28 di
Mayu di 1975 na Lagos pa Teras di
Afrika Osidental, sedu ba kilis ku
kumsa kil integrason Afrikana.
Ambison sedu di alarga spasu,
papia di ekonomia sosial ku kultural
memu politiku. Li ki sta kil kusa
bonitu
di
buska
kumpu
nasionalidadi na afrikana Osidental.
„„ CEDEAO‟‟ seta mison di leba pa
dianti integrason Ekonomiku (fera
juntadu ku uniku moeda), politika
(parlamentu konselyu ekonomiku ku
sosial, ku tribuna di justisa), di
suguransa ku militar (ECOMOG na
1999). Na prinsipyus importantis
nunde ku kumunidadi ta puy si ason,
i bon distingi es:
•Rispitu,
leba
pa
dianti
ku
•konsolidason di diritus di pekaduris;
7
•Leba pa dianti ku konsolidason di
dimokrasia;
•Politikas juntadu ku integrason di
programas di disimbolbimentu.
Manga di kanseras ocadu na kamiñu
pa un integrason ku pensadu diritu:
Kontradisons dentru
di
Teras
membrus na ke ku ta fala di
instabilidadi politika ku difikuldadi na
gubernason, Koytadesa ku prublema
di suguransa ku ta bin di
disintindimentu armadu ku ta sta na
ripiti-ripiti na manga di Teras
membrus di „„ CEDEAO‟‟. Es
prublemas, ta bin buri na nibel
internu, frakesa di no ekonomias ku
si malfitus, frakesa di instituisons
nasional, atrasu identitariu ku manga
di bias ta bin di falta di dukumentus
legal ku ta fala di sirkulason libri di
bens ku di pekaduris.
Pa pudi infrenta kil disintindimentu ku
ta ripiti-ripiti sempri, prublema di
gubernason ku di biolason di diritus
di pekaduris, i bon torna pensa na
manera di oja kusas ku inkuadra mas
di minjor manera, asons ku dibi di
fasidu. Pa kila, entrada pa skola,
sedu kusa ma garandi di integrason
di baluris, komportamentus, aptidons
ku kumprimisus, kontinua tene ma
balur. Es manual di informason di
„„ CEDEAO‟‟ku ta fala di idukason pa
kultura di pas diritus di pekaduris,
cidadania, dimokrasia ku integrason
rejional fasidu pa kumpaña tarbaju di
UNESCO di Dakar (BREDA) ku
parseria di Banku Afrikanu pa
Disimbolbimentu
(BAD).
I
un
dukumentu ku dibi di utilisadu pa
Teras membrus di „„ CEDEAO‟‟ ku
tradusidu na fransis, inglis ku
purtugis. I pa kalker formadur di
formaduris di kurpu di inkuadramentu,
skolas di formason di pursoris di
insinu formal ku kil ku ka sedu
formal.I un manual di informason ku
ta da orientasons na si kontiudus ku
indikasons metodolojikus. Si sintidu i
ka pa pursenta kontiudus nasional
na si tudu, nin pursenta tambi tudu
na
papia
di
diritus
di
pekaduris .Formadur i algiŋ ku ta
buska, i ta tira di si tarbaju, kusas ku
ta pirmitil buska sin kansera utrus
kontiudus pa pudi proboka mudansa
di komportamentu ku ta kontadu kel
na kuadru di operasionalidadi di kil
kontiudus. I ta fala di prasu,
disimbolbi na spasu „„ CEDEAO‟‟, un
grupu di sidadons afrikanus ku tene
jitu ku kompitensias na koperason
sosial, otonomia di kada kin ku
partisipason di tudu jintis ku pudi
tene ku implementa atitudis ku
komportamentu ku pudi juda pa jeri
ku kumpu un spasu regional nunde
ku pas ten sempri, ku nunde ku
disintindimentu na kabadu kel un
bias pa sempri. Kondison di
disimbolbimentu ku na tarda ku pudu
pa biya di rispitu ku ten pa ambienti,
baluris di sosiedadi, diferensas, na
un dinamika di junta tudu jintis,
nunde ke pudi tambi mati tudu pa un
sidadania afrikana atiba. Manual di
informason tene bolta di 7 modulus
kada modulu ta fala di un
kompitensia. Modulus tambi sta
dibididu na dus subtemas. Kada
subtema ta trata di un kompitensia
ku sta dibididu na dus objetibus ku
sedu di sina ku di aprendi. I ta
pensadu indikasons di kontiudus ku
orientasons metodolojikus nunde ku
formadur na tene un bibliografia ku
manga di programas na internet ku
na judal buri si jiresa. Programa di
8
formason ta kontadu ku kuadru di
planifikason di modulu, nunde ku
kada subtema propostadu un fisa
pedagojiku suma isemplu. I tarbaju di
kada formadur adapta es fisa di
manera ku pudi judal na si tarbaju.
Modulus 1 te 7 ta fala di 3
kompitensias ku tene mas balur:
- Kopera na sosiedadi pa pudi sta
juntu ku utrus;
- Pa kumpri ke ku faladu;
- Pa sta juntu na disimbolbimentu ku
mudansa sosial ku na tarda na spasu
„„ CEDEAO‟‟.
Ke ku na peradu:
Un sidadon ku sedu membru atibu di
„„ CEDEAO‟‟ ku sta na projetu
sub-rejional di « bontadi juntadu pa
un bida juntadu» ku bontadi di
ajustamentu di uns pa utrus na
kumprimentu di kusas ku na peradu
na integrason.
Mostra bu sidadania na fasi bon
kusas pa pudi tene meyus ku bu pudi
kumpu kel bu otonomia. Sidadon ku
na jubi diritu informasons, ku na tene
tambi si manera di oja kusas ku pudi
judal na renoba si risponsabilidadis
di membru di „„ CEDEAO‟‟.
- Partisipa ku utrus sidadons, na fasi
ku abalia politikas di tudu jintis bas di
difesa di se diritus di pekaduris ku di
utrus.
Sidadons ku na toma simbulus ku
mekanismus di funsionamentu di
instituisons di „„ CEDEAO‟‟ ku tene un
papel atibu na difesa di diritus di
pekaduris, di dimokrasia ku di pas na
kuadru di asons ku faladu na manera
di leba diritu kusas di nos tudu na no
Tera ku na utrus Teras, kusa ku ta
juda na bisia bon gubernason.
KadaTera membru di „„ CEDEAO‟‟
dibi di fasi manual na si realidadi di
kusas ku ten ja o na kusas ki oja
kuma i ten ku buridu. I ta fala di
politika ku idukason nasional. Di tudu
manera, i pirsis juda
Na un bariedadi di metudus di
pedagojia
atiba
suma
simulasons,dramatisasons, studu di
kasu etc. Pa kabanta, i sedu bon jubi
pa leba pa dianti realisason di mison
di „„ CEDEAO‟‟
Ann Teres Ndog Jata Diretor
UNESCO
Dakar
9
10
Kombersa di kumsada
Pas i un konstruson sosial, ku ka pudi lunjisi omis. Un ditu di Roma antiga ta
ligal ba ku disintindimentu, o ku gera:« kin ku misti pas ta purpara pa gera » i ta
faladu ba noson di kultura di pas ka ta lijitima kil diklarason: pa kontrariu, i frutu
di utru tipu di sabidoria. Kil sabidoria ku ta juda na disintindimentu sedu kusa
ku ka ta falta na bida di pekadur pabia ku ta ojadu di manga di manera (kultural,
politika, ekonomiku, sosial, di rasa, di etnia, di rilijon, etc…), i ta konsideradu di
kuma i pirsis sibi jeri elis di manera pasifika pa pudi tene un pas pa manga di
tempu. I kuma ki na splikadu li nes modulu, ligason entri kultura di pas ku fasi
jiston pasifika di disintindimentu.
KOMPITENSIA DI MODULU
Integra baluris, nosons, komportamentus ku teknikas pa pudi tene kultura di
pas ku sibi jeri disintindimentu.
SUBTEMA DI MODULU
1-Kultura di pas
2-Jiston di disintindimentu
Kompitensia di subtema
 Integra baluris, nosons, koñisimentus ku komportamentus pa pudi tene
kultura di pas.
Objetibus di sina/ aprindi
 Domina baluris ku nosons ku ta fala di kultura di pas
 Disimbolbi manera di leba pa dianti kultura di pas sin disa di ladu
kontribuisons di diferentis grupus sosial.
 Rialisa atibidadis pedagojikus di kultura di pas
 Tene atitudis ku sta ligadu ku kultura di pas
11
Elementus di kontiudu
Noson di pas
Noson di pas pudi difinidu suma un prosesu pa tene baluris ku koñisimentus
ku disimbolbi atitudis, kompitensias ku komportamentus pa sta juntu ku utrus
na un ambienti natural.
Difinison di pas:
Pas (di latin: pax, pacis)
 Situason di Teras ku ka sta na gera: luta pa pas na mundu;
 Para gera entri dus o manga di jintis: nogosia pas;
 Stadu di konkordia, di akordu entri sidadons grupus sosial, falta di luta
sosial, di problemas sosial: pas sosial;
 Studu di un grupu di jintis ku ka sta na jus, na disintindimentu: sta juntu na
pas ku si bisiñus;
 Stadu di susegu, di diskansu di kalker algiŋ;
 Stadu di algiŋ ku tene sintidu kalmu, susegu di sintidu. Tene sintidu na pas;
 Falta di agitason, di baruju na kau, pas di simiterius.
Diferentis tipus di pas
Pas pasibu: pas pasiba i simplismenti falta di biolensia o di disintindimentu.
Pas atibu: pas atiba ta fala di mididas konstrutibas ku tomadu pa da tudu jintis
un bida minjor; tambi i ka son falta di biolensia o di disintindimentu. Kumpu pas
atiba ta pirsisa di kualidadis suma:
- Sufri ŋutru
-Sibi obi ŋutru
-Komunika
-Seta insistensia di diferentis perspetibas o manera di oja di kada kin kalker
kiston; - Integrason di jeneru;
-Koperason;
-Pensamentu kritiku;
-Risponsabilidadi sosial.
Pa kila, es kualidadis dibi di raforsadu pa idukason.
Kultura di pas
Kultura di pas:
« I un prosesu ku ta puy konfiansa ku koperason entri pubis ku nasons. I pa
sina kumpu kombersa na ora di disintindimentu ku pudi ten entri pubis o entri
nasons, kusa ku dibi di fasidu ku palabras papia ku ŋutru mbes di arma ku
biolensia. … Objetibu di kultura di pas i ka pa kaba kusta ku kusta ku
disintindimentu, ma oca manera di resolbi elis sin biolensia. Kultura di pas ta
ponta rispitu di diritus di omi, di sufri ŋutru ku resolbi disintindimentu, suma
tambi disimbolbimentu di jintis ku di kumunidadis»
Di manera ku Nasons Unidas ta difinil, kultura di pas i junta baluris, atitudis,
komportamentu ku manera di sta ku ta nega biolensia, ku ta taja tambi
12
disintindimentu dedi si ris di bon manera ku sedu sinta papia entri jintis, grupus
o Stadus.
Resoluson di Nasons Unidas A /RES/52/13: kultura di pas ku A /53/243:
Diklarason ku programa di Ason ku ta fala di kultura di pas.
«Kultura di pas i un prosesu di mudansa di kada un di nos, tudu ku di
instituison. I ta bin di bontadi ku asons di jintis ku ta kirsi na kada Tera
kunformu kontestu storiku, sosio kultural ku ekonomiku ku di siw… kultura di
pas ta misti muda baluris, atitudis ku komportamentus pa pudi tene pas ku
susegu»
Idukason pa pas
Idukason pa pas, i forma un sidadon ku sedu risponsabel, ku pudi ntindi tambi
utrus kulturas, ku pudi jubi balur di liberdadi, ku ta rispita dignidadi di pekadur
ku difirensias ma ku pudi taja disintindimentu o manera di resolbi elis di
manera ku ka na ten baruju.
Suma kultura di pas, idukason pa pas ta fala di storia, sosio kultural ku
ekonomiku di kada Tera. No pudi konsidera di kuma kultura di pas tene si
orijen na manera di tenta tuji gera: purmeru dukumentu internasional ku ta tuji
gera i na Tratadu Jeral di mayna gera suma dukumentu di politika nasional, ku
mas kunsidu pa nomi di «paktu-Briand-kelog» di 1928. Pa utru ladu
organisason di Nasons Unidas kriadu na 1945 pa « libra jerasons ku na bin di
flajelu di gera (…) juda progresu sosial ku puy minjeris kondisons di bida ku
liberdadi…»(preambulu di karta di Nasons Unidas).
Fora di kila, idukason pa pas ta pirmiti « ntindi ŋutru, sufri ŋutru ku
amigundadi entri tudu nasons, grupus di rasa o di relijon» ta fasilita «atibidadis
di Organisason di Nasons Unidas pa manti pas» (Artigo 26, Diklarason di tudu
mundu pa diritus di omi)
Pabia di un prosesu di puy jintis sina ku aprendi, idukason pa pas ta pirmiti
«ntindi ŋutru, sufri ŋutru ku amigundadi entri tudu nasons, grupus di rasa o di
rilijon» ta fasilita « atibidadis di organisason di Nasons Unidas pa manti pas»
ku ta sina pa pas ten sta na fasi forsa di luta kontra atentadu di dignidadi di
pekadur, kusa ku ta ojadu pabia di koytadesa, fia na utrus kusas,
diskriminason, raptu, biolensia ku gera. Purmeru, era ba pa kaba ku mundu ku
gera nuklear, idukason pa pas tene gos objetibu mas garandi ku sedu kil di
firmanta kultura di pas.
13
Prublemas ku disafius pa firmanta pas
Firmanta pas pudi tujidu pa:
- Falta di sinta papia
- Falta di risponsabilidadi ku ambienti
- Falta di rispitu paintegrason di jeneru
- Mau gubernason
- Falta di lembra di kusas ku pasa
- Falta di rispitu pa prinsipyus di dimokrasia
- Falta di suguransa
- Falta di kumpri kusas ku jintis misti etc..
- Falta di kastigu pa kilis ku yara
- Mau jiston di situason di urjensia, etc…
Di tudu manera, disafiu di firmanta pas na spasu „„ CEDEAO‟‟kontinua ku
asons di biolensia ku ta leba manga di jintis na mortu suma: omis, minjeris ku
mininus, tudu kusas ku kumpudu ta danadu, agreson di kurpu ku kurpu,
distabilisason sosial, medu ku tiror.
Maneras ku Asons di leba pa dianti kultura di pas
Leba pa dianti kultura di pas ta pidi Stadus di „„ CEDEAO‟‟ es:
- Firmanta un justisa justu pa tudu sidadons
- Juda tudu organisasons ku asosiasons ku ka di Stadu, di Tera ku di fora,
tambi ku di Nasons Unidas;
- Rispitu pa leys ku rugulamentus;
- Proteson di ambienti ku pekaduris nunde ke sta nel.
- Manera di sina aptidons ku kuñisimentus pa juda pas ku arti di nogosia pa
leba pa dianti diritus di pekaduris.
„„ CEDEAO‟‟ i un di kil organisasons di rejion afrikana ku mas ta papia di pas ku
suguransa. I ka kuma i leba nan operason di firmanta pas na diferentis Teras
membrus suma (Liberia Siera Leoa, Gine Bisau, Kosta di Marfin) ma i fasi
manga di utrus kusas ku ta bay na ley internasional na kil sintidu suma:
Protokolu ku ta papia di mekanismus di taja, fasi jiston, kumpu kombersa ora
ku disintindimentu ten, firmanta pas ku suguransa (adaptadu na Disembru di
1999), ku bin kompletadu ku protokolu ku buridu di 2001), ku puy un ligason
klaru entri objetibu di taja ku di kumpu kombersa ora di disintindimentu.
14
Fisa di planifikason
Modulu 1: Kultura di pas, manera di taja ku fasi jiston di disintindimentu
Subtema1 Kultura di pas
- Integra baluris, nosons ku komportamentus pa pudi tene un kultura di
pas.
OBJETIBUS DI SINA / APRENDI
- Kunsi baluris ku nosons ku liga ku kultura di pas;
- Disimbolbi maneras di leba pa dianti kultura di pas suma tambi kontribusons
di diferentis grupus sosial;
- Leba pa dianti atibidadis ku liga ku kultura di pas;
- Tene manera ku ta juda na kultura di pas.
Durason 14 oras
Material / suportis pedagojikus / dukumentason
- Programa ku manual di skola di disiplina ku na dadu;
- Manual di formason di „„ CEDEAO‟‟;
- Filmis, fotografias, diseñus ku ilustrasons,dukumentus ku bali,internet
Kuadru di planifikason
Sesons
1
Kusas di fasi
Elementus
di
kontiudus
Manera
asosiadus
- Difini konsetus di balur di
Baluris ku nosons ku liga ku
Buska na dukumentus
kultura di pas
kultura di pas.
(imprensa ku digital)
-distingi diferentis tipus di pas
- Diferentis tipus di pas
- Dentifika ku tene kapasidadi
Prosesu ku manera di fasi pa
-Tarbaju di grupu
ku liga ku kultura di pas.
tene kultura di pas
- Buska na dukumentu
2
Ora
2 Oras
-tarbaju di grupu
2 Oras
-pensa
-dibati
3
- Tene manera di leba pa
dianti kultura di pas
Difikuldadis ku disafius ku liga
ku firmanta pas
-studu di kasu
2 Oras
15
-simulason
-seson di dimostrason
-seson di nsayu
4
Tene manera di leba pa dianti
Manera di fasi pa leba dianti
kultura di pas
kultura di pas
-produson
di
un
mudelu
2 Oras
-konsepson,
ilaborason
ku
implimentason di fisas
pedagojikus
5
- Integra kultura di pas na
Dukumentus pa sina ku ten
atibidadis di sina
- Fisas pa sina
N.B. Tene interes na kultura
- Fasi sesons di sina /aprendi
di pas ku isemplu di un
- Abaliason di kusas ku fasidu.
relason di sina ku ta toma
2 Oras
tambi konta di jeneru ku ta
interesa formandus pa e tene
na
se
metadi
(sirbis
di
kumunidadi boluntariu)
ISEMPLU DI FISA PEDAGOJIKU
Subtema1: Kultura di pas
- Domina baluris, nosons, kuñisimentus ku komportamentu pa pudi tene
kultura di pas.
Objetibus di sina / aprindi
- Domina nosons ku baluris ku ta fasi parti di kultura di pas.
Titulu di lison / Situason di aprindi
- Baluris ku nosons ku ta fasi parti di kultura di pas
Kompitensias ku dibi di fasidu
KOMPITENSIAS
Inteletual / Sibi
Kumportamental /sibi fasi
Teknikas / sibi sta
- Difini pas
- Sensibilisa pa pas
- Rispita ŋutru
- Dentifika baluris di pas
- Studa manera di kumpu kombersa
- Sta na pas ku ŋutru
ora di disintindimentu nunde ku no
sta
- Studa atitudis ku komportamentus
ku ta juda pa pas
16
Durason: 2 oras
Material /suportis pedagojikus / dukumentus
- Fotografias ku ta mostra manga di kuadrus o situason di disintindimentu o di
gera na kalker jona;
- Fotografias ku kuadrus di solidariedadi, di ntindi ŋutru di “ fer play ”
- Kurikulu di Teras di ” „„ CEDEAO‟‟”
- Manual di Teras di ”„„ CEDEAO‟‟”
- Artigus di imprensa;
- Diseñu di spiral di pas (un diseñu pa kada formandu);
- Ilustrason ku manga di fotografias
Subtema1: Kultura di pas
Disimbolbimentu di seson di sina / aprindi
Sikuensia
Atibidadis
Manera di fasi
Di formadur
Di formandus
Kontrol di kusas ke sibi ba
- i na fasi diagnostiku pa sibi
-
ja
ke ke sina o kal nibel di
pulguntas skritu/oral
kin
kultura ke tene
- E na labanta e diskuti
- Pensa
kistons di pas
- Diskuson libri
Kontestu
E
E
na
na
ruspundi
- Pursenta spiral di pas (jubi
-
pursenta
dukumentu tras)
unsituason di pas pa
- Pidi pa tira situasons di pas
kada grupu
- Tarbaju di kada
- Tarbaju di grupu
na spiral di pas
Animason di atibidadis di
-
- E na jubi situason
- Tarbaju di grupu
grupu/rukuji
splorason di situason
- e na kuji baluris ku
-
- Pidi formandus pa e skirbi
nosons ku liga ku pas
argumentu
palabras cabis nunde ki na
- E na skirbi palabras
ten mensajens di pas
cabis
- I na da utrus informasons
- E na organisa se
- Tarbaju di tudu
pa pruduson di grupu
pruduson kunformu es
jintis
tarbajus
di
grupus
Kontribuison
nosons/konsolidason
puku kombersa
di
na
Dipus,
i
na
organisa
Dibati
ku
planu:
. Difinisons di nosons
ku baluris ku liga ku
pas;
. Atitudis ku na tisi pas;
. Sensibilisason pa pas
17
Abaliason/balansu
I na pidi informasons pa:
- Tarbaju di kada
- Prensi kil 7 brasus di spiral
kin
- Mostra, ku ajuda di un testu
- e na kumpri kada kin
di des liñas, un diseñu o
ordi
lema, un di kil utrus seis
atitudis di pas ke mostra na
spiral
Mudansa/Reimbestimentu
I na pidi pa e purdusi:
- E na purdusi un dosie
- Tarbaju di grupu

Un dosie di bida ku no
-
-
na leba
unprograma/planu
Mensajens di pas pa
atibidadis
publiku
-
Fasi un kampaña di
planu/programa
sensibilisason pa pudi
atibidadis


E
E
na
na
fasi
di
Buska
na
dukumentu
-mpulma-mpulma
nsaya
se
-tiatru siñu
di
sta juntu
Subtema2: Manera di taja ku fasi jiston di disintindimentu
Integra baluris, nosons ku komportamentus pa tene ku papia di jiston di
disintindimentu.
Objetibus di Sina / aprindi
- Ntindi nosons ku konsetus ku sta ligadu ku disintindimentu ku si jiston;
- Domina mekanismus di manera di taja ku di jiston di disintindimentu;
- Skribi manera di taja,di fasi jiston ku kumpu kombersa na ora di
disintindimentu suma tambi baluris ku mekanismus ku rispita diferensas;
-Fasi atibidadis ku ta juda na manera di taja, jiston ku kumpu kombersa ora di
disintindimentu.
Disintindimentu
Disintindimentu i ora ku no ka fila na un kiston ku pudi proboka prublema
imosional, psikolojiku o fisiku.
I un oposison, un kontradison, un disintindimentu na un kiston: sintidus,
opinions, manera di oja di kada kin, krensas interesis, etnias, tribus, rasas ku
interes di jintis. No ka pudi libra del, pabia i fasi parti di bida di omis ku sta
tambi na tudu strutura di sosiedadi;
- Familia
- Gubernus
- Kaus di tarbaju
- Organisasons
Tipus di disintindimentu
I ta ojadu manga di tipus di disintindimentu:
Disintindimentu armadu, suma:
- Distindimentu armadu (entri Stadus) ku
18
- Disintindimentu armadu ku ka sedu internasional (na Stadus)
Disintindimentu armadu internasional o entri Stadus, i un disintindimentu ku ta
dibidi un o manga di Teras.
Disintindimentu armadu ku ka sedu internasional o di Stadus, i un
disintindimentu ku ta dibidi forsa armada di un Tera ku grupus armadus, o ku ta
dibidi grupus armadu entrelis.
Disintindimentu di relason
Disintindimentu di relason o disintindimentu entri dus jintis (pabia di falta di
ntindi di utru, manera di papia ku falta di informa ŋutru, etc)
I pudi ocadu ku nos memu (disintindimentu entri jintis).
Kusas ku ta puy / Fatoris / Fontis di disintindimentu
Manga di bias, disintindimentu ta bin di:
- Manera di fala di jintis (kurpu, spiritu, sintidu, sosial, etniku/rasa etc…)
- Fika fora ku tira algiŋ di parti (kusas ku ka ten bardadi, rasismu, brutasku,
falta di sufri, dispresa algiŋ, sipara jeneru macu o minjer, ka gosta di ospris,
falta di sufri na rilijon, fika ligadu ciu na un kusa, sta o toma son di un ladu, falta
di justisa, jintis ka justa, falta di sufri ŋutru)
- Karateristikas di kada kin ku ka pudi daptadu (malandrisa, igoismu, ukesa,
finu algiŋ, tene algiŋ na sintidu, falta di konfiansa, tene forsa, burguñu, panta,
brutasku, …)
- Disintindimentu di opinion (disintindimentu frustrason)
- Falta di komunikason (kombersa imbentadu / falsu o falta di ntindi…)
- Mau gubernason ku falta di sibi ke ki dimokrasia (kurupson na kaus di tarbaju,
falta di justisa; Stadu ku ka kunsi diritus di pekaduris, pobresa, luta pa tene…)
- Bati gubernu
Disimbolbimentu di ekonomia di gera.
Tipus di disintindimentu
- Disintindimentu politikus
- Disintindimentu sosial
- Disintindimentu kultural
-Disintindimentu ekonomikus
- Disintindimentu rilijojus
- Disintindimentu etnikus /tribal /rasa
Teknikas ku maneras di fasi pa taja ku jubi disintindimentu
Na tempu di pas, i posibel sina ku tene bon manera di lida ku
disintindimentu pabia di sina/ aprendi teknikas ku manera di fasi jiston di
disintindimentu na skola ku sentrus di formason. E ta pirmiti sujeri kualidadis
ku kompitensias suma esis: Suguransa, abilidadi, onestidadi, juda ŋutru, pa ka
jubi o bay di un ladu, bon komunikason ku ntindi ŋutru diritu.
19
Kabalindadi di gera ku disintindimentu armadu ta ciu di mas: pirdi bida ku bens,
pajigada di jintis, pantadura, jintis ta sta dibididu na grupus, kriminalidadi,
abusus ku bandidasku, dana ambienti ku kasas, mudansa di jintis pa utrus
kaus, raptu, bafa minjeris o bajudas, kaus di tarbaju ta para tudu, suma skola,
ospital, etc…
Na tempu di gera, disintindimentu ta jubidu pa Diritu Internasional di
Pekaduris (DNP).
“ DIH ”ta taja bida ku dignidadi di pekaduris ku sta na disintindimentu armadu
pa pudi raparti sufrimentu ku ocadu pabia di gera. I un konjuntu di normas
internasional ku ta raparti meyus ku metudus di gera, i ta taja tambi kilis ku ka
mati na gera.
DIH, ku kriadu son pa disintindimentu armadus, ka ta sigi diritus di pekaduris
ku ta aplikadu na tudu ladu. Ki dus konjuntus di normas di diritus ta kompleta
ŋutru.
I ten un programa di sina ku di aprindi di Diritu Internasional di Pekaduris (DNP)
ku fasidu pa Iimiti internasional di Krus Burmeju (KB) ku comadu « No Splora
Diritu di pekaduris» (SDP)
Manera di taja di disintindimentu i un di objetibus mas garandi di
Organisason di Nasons Unidas suma Artigu 1 di karta ta probal. Pa kila, dedi
fin di anu 1980, manera di oja distindimentu muda. Disintindimentu entri
Stadus da lugar manga di bias pa disintindimentu na metadi di Stadus. Sibis ta
pañadu entri dus fugus, pior inda e ta torna albus di biolensia.
Manera di taja disintindimentu toma un nobu kamiñu na kumsada di anu 1990
pabia di programa (un ajenda pa pas) di sekretariu geral Butrus-Butrus Gali. I
dadu balur un “ Diploma prebentiba ” ku difinidu suma mididas pa taja
disintindimentu entri partis, es disintindimentu entri partis, ta tuji pa ke bay pa
dianti ora ki ten.
Objetibu di diploma prebentiba i pa raparti tensons ku garanti kumpu
kombersa pa pas entri nos ku entri Stadus membrus pabia di bons ofisius,
kumpu kombersa ku sinta papia ku ŋutru. Diplomasia prebentiba ta aplikadu
na ora di fasi jiston, kumpu kombersa pa pas.
Na 1997, kumison karnegi na manera di taja disintindimentu di matansa fasi
un distinson ku bali entri manera di taja operasional ku manera di taja strutural.
Manera di taja operasional ta fala na spasu „„ CEDEAO‟‟ mididas ku tomadu pa
sinta papia antis di kil kusa ciga, kumpu kombersa, purda ŋutru disarmamentu
pa tudu ladus, manera di taja ku meyus ku no tene suma bons ofisius ku forsa
di alerta di „„ CEDEAO‟‟
Manera di taja strutural, ku manga di bias ta fasidu na ora di pas, ta tenta luta
kontra kusas ku ta tisi disintindimentu suma raforma politikas, institusional
(gubernason) ku raforma pa disimbolbimentu, buri jiresa ku sensibilisason pa
kultura di pas.
Na manera di taja disintindimentu, interbensons pudi fasidu ku apoio di
20
diplomasia prebentiba misons di mpulma-mpulma, diplomasia sugundidu,
preson diplomatiku ku kumpu kombersa.
I pirsis pa ka son organisasons internasional ku rejional, gubernus nasional
(Stadus membrus) ku organisasons ku ka sedu di Stadu pa e tene programas
politikus di taja, pa e pudi fasidu pa un grupu juntadu di jintis ku na fasil.
Metudus ku manera di taja disintindimentu ka ta kaba son na:
-a) misons di informason ku di kumpaña tarbaju pa liders rilijosus, sefis
tradisional ku jintis di rispitu, misons di bons ofisius na rijion pa abalia kuma ku
situason sta, ku buska manera di taja disintindimentu (siminarius di resoluson
di krisis ku tudu jintis ku misti)
- (b) Negosiason
- (c) Kumpu kombersa;
- (d) Ntindi ŋutru buska manera di papia ku ŋutru entri grupus ku ka ntindi
ŋutru;
- (e) Distakamentu di manera di taja
- (f) mididas di konfiansa.
Isemplus di mididas konkretas rejional ta tene:
- (a) Un strutura di pas ku suguransa ku say di prinsipyus politikus di ntindi
ŋutru ku difinidu;
- (b) un sistema rejional di alerta funsional:
Koperason ku puntus fokal di Stadus membrus ku di sosiedadi sibil na rukuji
informasons ku jubi elis diritu (ECOWARN,kaus di tarbaju di jona);
- (c) atibidadis di kumpu kombersa sinta di jintis ku sibi ku algiŋ ku bin
representa pursidenti di „„ CEDEAO‟‟
- (d) bons ofisius di jintis ku mas rispitadu: jintis ku mandadu pa kumpu
kombersa;
- (e) adoson di normas na implementason di kuadru di taja disintindimentu
na„„ CEDEAO‟‟(KPK);
- (f) simplifikason di redis rejional pa instituisons di diritus di pekaduris, jintis ku
ta luta kontra korupson, jintis ku ta organisa ilesons ku partidus politikus pa e
buri tambi se jiresa.
„„ CEDEAO‟‟ sta na kria un gabineti di kumpu kombersa (MSD) pa juda
orgons di diplomasia prebentiba suma kil sinta di jintis ku sibi ku representantis
/ jintis ku mandadu pa pursidenti. Kila pa pudi buri sintidu nunde ku taja
disintindimentu (strutural operasional) na rejion sedu kusa ku mistidu ciu ku
pudi tambi bin rindi li pa dianti
Modu di jiston ku kumpu kombersa ora di disintindimentu
Sibi nunde ku disintindimentu bin nel. Na purmeru lugar, i pirsis dentifika fontis.
Un disintindimentu pudi ocadu pa un o manga di jintis (jubi kausas/fatoris
/fontis).Jubi kusas ku bali ku kusas ku ka bali di manga di forma na se
jiston:Siklu di jiston ku di kumpu kombersa ora di disintindimentu ta fala nes
segunda itapa, manga di formas nunde ku jintis ta tenta jubi ku resolbi elis
21
sempri. I ta fala di jubi diritu kusas ku bali ku kilis ku ka bali na:
- Kontrol di kil dus partis ku sta na disintindimentu o kil ku ka sta;
- Koperason entri ki dus partis ku sta na prubulema o kil ku ka sta;
- Kumpu o ka kumpu kombersa;
- Ngaña /bu ngaña o mpirdi/bu pirdi o ngaña / bu pirdi;
- Ntindi ku ntindinti utrus;
- Utilisason di pensamentu kritiku ku di kompitensias na ruma prublema;
- Kuadru lojiku pa manutenson di relasons. Entri modus di jiston di
distindimentu, no pudi distingi:
- Forsa / otoridadi (kombati): manera di oja di un parti ku sedu akontrariu di
utru.
- I lojika di ley di ma forti ngaña / bu pirdi:ma prublema ka sta arumadu
- Ajudikason: i ta fala di un sistema legal ku ta funsiona na sosiedadi. Juwis ta
disidi un ngaña/ utru pirdi na bas di diritu;
- Arbitrajen: i ora ku kil dus partis disidi kuji algiŋ di fora pa trata di kiston
nunde ke na disidi seta disison ku na say di kil kombersa. I kuji algiŋ di fora ku
na manda.
- Negosiason: i ora ku dus partis ciga na un intindimentu di se prublema. I ta
ojadu li kil lojika di «ngaña, bu ngaña»;
- Kumpu kombersa: i un nogos ku ta fasidu nunde ku partis ta disidi resolbi se
disintindimentu di manera de toma elis memu disisons ku pirsis. Kumpudur di
kombersa ta kaba son na diriji prosesu. Kumpu kombersa ta leba pa lojika di
«tudu ngaña».Manga di bias, kumpudur di kombersa ta comadu tambi
di«fasilitadur»;
- Torna sabi: i ora ki ten un soluson ki na tarda di prublema. I ora ku pas di
bardadi kumsa na kirsi.
- Resoluson: i un tentatiba di ruma prublema di manera di muda relasons sin
baruju. Kila ka ta fala kuma parti imosional sta ultrapasadu.
- Transformason: i parti mas altu di partisipason ku juntadu. Kil dus partis ta
toma un disison ku pensadu diritu di kumpu mas un bias, nobus ku minjor
relasons.
Negosia, media, rikonsilia, ruma ku transforma i modus di jiston ku mas ta tisi
kusas ku bali pa kilis ku sta na disndindimentu.
Des itapas pa resolbi sin baruju disintindimentu
1- Tenta dentifika jintis ku sta bas di prublema sin paña raiba. Tenta jubi tambi
ke ku puy elis raiba.
2- Tene pasensa di obi ku buska informasons, limpsa kombersa ku fasi ciu
pulguntas.
3- Dentifika interes miskiñus. Sibi distingi interes o posison ku tomadu ba
antis.
4- Puy tudu bu sintidu na kusas ku tisi problema na kil jintis.
5- Pensa na manga di maneras di ruma kil prublema.“ Kusa ku ta faladu i
sedu bon soluson”buska opinions sin julga partis ku sta na disintindimentu.
22
6- Toma kriterius objetibus pa abalia solusons ku pudi parsi «ke ki utrus jintis
fasi na kusas suma es»
7- Buska solusons ku tudu jintis ku sta na disintindimentu na seta.
8- Ciga na un akordu pa oca minjor soluson
9- Ciga na un akordu di torna sinta mas papia si kontra intindimentu ku
pensadu ba ka na funsiona.
10- Kontinua tene bon relason
Subtema 2: Manera di taja ku fasi jiston di disintindimentu
FISA DI PLANIFIKASON
Modulu 1: Kultura di pas manera di taja ku fasi jiston di disintindimentu
Integra baluris, nosons ku komportamentus pa pudi fala di jiston di
disintindimentu
Objetibus di sina/aprindi
- Ntindi nosons ku konsetus ku sta ligadu ku disintindimentu ku si jiston;
- Kunsi mekanismus di manera di taja ku fasi jiston di disintindimentu;
- Disimbolbi manera di taja, di jiston ku di kumpu kombersa ora ku
disintindimentu ten nunde ki na tomadu konta di baluris ku mekanismus pa nos
memu ku rispita diferensa;
- Leba atibidadi pedagojiku di manera di taja, fasi jiston ku kumpu kombersa
ora di disintindimentu;
- Tene atitudis ku ta juda na manera di taja, jiston ku kumpu kombersa ora di
disintindimentu (sufri ŋutru pa pas)
Durason:16 oras
Matrial suportis pedagojikus dukumentus
- Programa ku manual di skola di disiplina ku na faladu del;
- Manual di informason di „„ CEDEAO‟‟
- Filmis, fotografias, diseñus,
- Dukumentus ku testus di balur;
- Internet;
23
Seson
Kompitensia
- Difini konsetus ku sta
ligadu ku disintindimentu
- Dentifika ku karaterisa
1
forma kausas ku ifitus di
Elementus di kontiudus
Manera di fasi
Disintindimentu
- Buska-buska na
armadu,
kausa, kusas ku ta tisi, ku
dukumentu
nunde ku disintindimentu
(mpreson
say nel.
digital)
disintindimentu
Buska
2
ke
ku
Durason
ku
4 Oras
- Tarbaju di grupu
ta
tuji
- Kusas ku ta tuji, problema
-Tarbaju di grupu
manera di taja, jiston ku
ku difikuldadis ku sta ligadu
-Refleson
kumpu kombersa ora di
ku manera di taja, jiston ku
-mpulma-mpulma
disintindimentu
resoluson
-Dibati
di
2oras
disintindimentu
Buska
3
fatoris
ku
- Modalidadi / dukumentus
dukumentus pa jeri ku
di manera di taja, jiston ku
taja disintindimentu
resoluson
- Studu di Kasu
di
2 Oras
disintindimentu
4
- Kompara modelus di
- Dukumentus ku ta fala di
- Konsepson, fasi
situason politika di rijion
ku
kumpu kombersaora di
implementa
fisas pedagojikus
2 Oras
disintindimentu
-
5
integra
teknikas
di
- Dokumentus pedagojikus
Organisason
ku didatikus ku ten
un siminariu ku
manera
- Fisas pedagoiikus
utrus parserus di
- Realisason di sesons di
sistema
di
taja
disintindimentu
na
atibidadi pedagojiku
di
6 Oras
sina / aprindi
- Abaliason di kusas ku
sinadu
Tema: kultura di pas, manera di taja ku fasi jiston di disintindimentu
Subtema 2: manera di taja ku fasi jiston di disintindimentu
Integra baluris, nosons ku komportamentus pafala di jiston di disintindimentu.
Titulu di lison / Situason di aprindi:Pas, sufri ŋutru ku juda ŋutru
Objetibu di sina / aprindi
- Tene nosons ku konsetus ku sta ligadu ku disintindimentuku si jiston
-Mati na asons di manera di taja, jiston ku kumpu kombersa ora di
disintindimentu.
24
Kompitensia di fasi
Kompitensias
Inteletual / Sibi
Kompitensia / Sibi fasi
Teknikas / Sibi Sta
- Identifika ku karaterisa forma
- Mati atibamenti na buska di
-
kausas
solusons
suportis / situasons ku sta
ku
ifitus
di
disintindimentu
ora
ki
ka
ten
Diskrimina
ku
intindimentu na situasons ku na
ligadus
ku
pasa
disintindimentu.
jubi
diritu
situasons
di
Matrial ku dukumentus
- Diseñu di 6 senas di storia di 2 burus,
- Testu di konstituison,
- Rugulamentu internu di instituison di formason
Durason: 2 oras
SESON DI SINA / APRINDI
Sikuensia
Atibidadis
Manera di fasi
Di formadur
Di formandus
di
- Fasi pulguntas pa sibi kal ki
- E na ruspundi pulguntas
- Q.C.M
kusas ke sibi
nibel di kusas ke aprindi ku di
- Diskuti kistons ku sta
- Tarbaju di kada
ba
kultura di formandus na kusas
ligadu ku nosons ke na bin
kin
ke na bin studa
studa;
- Pensa
Kontrol
- Diskuson libri
- Na pursenta o na pidi pa i
- E na splora situason
-
pursentadu un imajen di kil ses
(grupu
grupu
senas di storia di dus burus;
pursenta dipus manera ke
- I na splora dipus situason;
ntindil;
- Organisa un interpretason
- E na ruspundi pulguntas
-
dirijidu di dukumentu;
- E na fasi tarbaju di Sena
grupu
Animason/
- Organisa interasons ku ta
ke dadu
restituison
fala di tene bons informasons;
Kontestu
di
tarbaju)
ku
Tarbaju
Tarbaju
di
di
- Na fasi kumentariu ki pirsis
pa kaba ku tudu forma di
malintindidu
- I na da un splikason simplis di
- E na torna kil Sena ku
Nosons/
prublema ku kolokadu na kada
skirbidu na se bida di kada
konsolidason
Sena nunde ki na juda na
dia
ku rusumu
tarbajus di grupu
25
- I na juda formandus pa kamba pa bida
- E na fasi propostas ku
- Tarbaju di kada
kumun (na familia na sosiedadi, etc)
pudi juda na oca orijin,
kin
senas ku fasidu;
kausas
juntadu
- I na pidi formandus pa e diskuti entri
disintindimentu;
elis na se grupu pa e fasi proposta ku
- E na konta garandesa
pudi juda na tira orijin, kausa, tipu ku
ku kabalindadi di atus ku
Nosons/
manera di taja disintindimentu;
pudi
konsolidason
- I na juda formandus oca kusas ku bali
disintindimentu
ku rusumu
ku kilis ku ka bali di atus ku pudi bin buri
garandi
ku
tipu
di
dipus
torna
mas
mas distindimentu.
Abaliason
di
- I na pidi pa formandus produsi kartas,
- E na kumpri ordi, na
-
kuñisimentus/
banderasiñus
kuji manera di papia ki
grupu o di kada
balansu
manera di taja disintindimentu
minjor pa elis
kin
- I na pidi pa e fasi un dosie di kausas,
- E na prudisi uŋ dosie
-
manifestasons,
(pa grupu)
grupu
disintindimentu ku pensadu o ki di
- E na partisipa na
-
bardadi ku manera pa si resoluson;
atibidadis
dukumentu
di
sensibilisason
kabalindadi
di
pa
un
- I na leba pa dianti atibidadis kurikular
di disimbolbimentu
di
klubu/klubus.
Tarbaju
Tarbaju
Buska
di
di
na
- Studu di kasu
di
atibidadis
di
- Forma klubus
arti
(kusas
di
di buska, toma
mpulma-mpulma ku dibi di juda pa
konta di opsons
ligason entri formandus;
ku
Transferensia
- Juda na integrason di manga di
kilis ku disididu
reimbestimentu
kulturas di Tera ku kunsi manga di utrus
pa
kulturas, liberta kriason di arti (kriason di
formandus
kultura
bandas
ku
di
diseñadas,
pruduson
kujidus
grupu
di
poemas…)
- Organisa na kuadru di atibidadis di
klubis, konferensias, saidas pa kultura,
etc…
Webgrafia do modulu 1:kultura di pas, manera di taja ku fasi jiston di pas
Subtema 1: kultura di pas
Noson di pas:
- Http//www.larouse.fr/dictionaires/français/paix
Kultura di pas
- Http: //www3. UNESCO. Org/iycp/fr/fr-sum-cp.htm
- Http: //Unesdoc. unesco. Org /images/0011/001130/113034F. Pdf
26
ku
di
Idukason pa pas
-http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Introduct
ory.pdf
- Http //www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm
Disintindimentu armadu
-http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module
2.pdf
Kuwalidasis pa jeri ku taja disintindimentu: Teknikas ku manera di fasi jiston di
disintindimentu
Http:www.ehl.icrc.org/inundex.phd?option=com-contentEtsectionid=15
Et task=viewEthidemanmenu=1Etid=548
Puema pa pas
Si bu ta fia kuma un surisu i ma forti di ki un arma,
Si bu ta fia na forsa di un mon ku partidu,
Si bu ta fia kuma kusa ku ta junta omis tene ma balur di ki kusa ku ta
dibidi elis,
Si bu ta fia kuma sedu diferenti i un rikesa i ka un pirigu,
Si bu sibi jubi utru ku mbokadiñu di amor,
Si bu sibi prifiri speransa di ki diskonfiansa,
Si bu ta pensa kuma i son abo ku dibi di da purmeru pasu i ka utru,
Si bu jubi un mininu pudi disarma bu korson,
Si bu pudi kontenti tambi ku kontentamenti di bu bisiñu,
Si pa bo ospri i un ermon ke dau,
Si bu pudi da sin paga nada tempu siñu pa amor,
Si bu seta kuma utru pudi baliu,
Si bu ta dibidi ku utrus bu pon nunde ku ta da mbokadiñu di bu korason,
Si bu ta fia kuma un purdon ta bay mas lunju di ki bingansa,
Si bu sibi seta kritika ku tira purbetu sin torna difindi bu kabesa,
Si pa bo, utru sta na purmeru lugar suma ermon,
Si bu ta fia kuma amor i uniku forsa ku pudi mpalianu,
Si bu ta fia kuma i posibel tene pas,
Pa kila, pas na bin.
Puema pa pas
Pier Gilbert
anouslesamies.centerblog.net/rub-Textes–beaux – textes.h
27
28
DIRITUS DI PEKADURIS
1- Sistema internasional, rejional ku nasional di
diritus di pekaduris
2- Prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus
di pekaduris
KOMBERSA DI KUMSADA
Gos na mundu manga di disintindimentu ta ocadu, na utrus kontinentis suma
Afrika, matansas ku geras di tribu ku di etnias ku ta tuji sempri pa stabilidadi ku
pas ten na nasons.
Pa kila, i pirsis kada bias kria mekanismus di leba pa dianti di pas na spasu
„„ CEDEAO‟‟ pa pudi torna orienta mas relasons na Stadus ku utrus tambi, pa
minjor taja diritus di pekaduris
Kompitensia di modulu
Integra baluris ku nosons, manera ku atitudis pa leba pa dianti dukumentus ku
mekanismus, prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di pekadur pa
sistema internasional, rejional ku nasional.
29
Subtema di modulu 2
1- Sistema internasional, rejional ku nasional di diritus di
pekaduris,
2- Prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di
pekaduris
Subtema1: Sistemas internasional, rejional ku nasional di
- Domina baluris ku nosons ku sta ligadu ku sistema internasional, rejional ku
nasional di diritus di pekaduris,
- Disimbolbi manera di asons di leba pa dianti di sistema internasional, rejional
ku nasional di diritus di pekaduris kontribuisons di diferentis grupus sosial dibi
di konsideradu tambi;
- Leba pa dianti atibidadis pedagojikas ku sta ligadu ku sistema, internasional,
rejional ku nasional di diritus di pekaduris;
- Tene atitudis di sistema internasional, rejional ku nasional ku mistidu pa
diritus di pekaduris.
1- Informasons jeral
a- Difinisons:
Diritus di pekaduris:
Diritus di pekaduris i diritus ku tudu jintis tene suma pekaduris ke sedu. I
«garantias di tudu mundu di diritu ku ta taja jintis ku grupus di tudu atus ku ta
tenta na liberdadi ku dignidadi di pekadur»
Pa jurista J.Mourgeon, diritus di pekaduris i « prolongamentu ku say di normas
ku pekadur tene na si relason ku utrus tambi ku puder»
E ta konstitui un basi importanti di etika politika moderna
Un diritu i un fakuldadi ku kunsidu pa ley pa fasi un kusa, o di say di un kusa,
Diritus di pekaduris i fakuldadis des naturesa ku kunsidu pa ley pa tudu
pekadur.
I diritus ku liga ku pekadur, dedi ki padidu, ku ta juda pa garanti omi si
dignidadi. Diritus di pekaduris ka ta kambantadu pa utru, e sedu unibersal, e
ka ta dibididu tambi.
Diritus di omi:
Konjuntu di prerogatibas ku kada kin pudi benefisia. Kil diritus natural unibersal
ku ka ta kambantadu pa utru, e kunsidu jeralmenti pa ley o testus di karater
konstituisional nunde kil ku mas kunsidu i Diklarason di Diritus di Omi ku di
Sidadon di 1789.
Disionariu di lingua fransis
30
a- Nunde ku Konsetu say nel
Sintidu di taja omi pa diritus ku skirbidu tarda.
Un di testus ku mas kunsidu i Karta Magna di InglaTera di 1215 ku ta papia di
diritu di liberdadi di kada kin.Na memu tempu, na Afrika Osidental, Karta di
Mandeo«Kurukang Fuga» ta difini ba relason entri pubis na prinsipyu etiku pa
manutenson di pas. Na Inglatera, karta magna di 1215 bin kompletadu ku
diritus di 1628 (ku ta fala di liberdadis di jintis dianti di rey) ku leys di Diritus di
1689
Ku reforma na sekulu XVI, protestantismu di Kalbinu lansa prinsipyu di
igualdadi di tudu jintis dianti di Deus, Grotius, jurista protestanti, konta na 1625,
kuma pekadur tene si diberis ma tambi si diritus ku ka pudi tiradu. Rebolusons
inglês bin fasidu dipus, un marku importanti na elaburason di konsetu, na
proklamason o dipus di restorason di 1660, botu pa parlamentu britaniku di
habeas corpus di 1679 ku ta tuji prindi algiŋ di kalker manera.
Na 1688, i rukuñisidu, na Inglatera, Stadu di diritus ku sta ligadu ku
reboluson.Filosufus ku mas ta oja, fasi teoria di Stadu di diritu nunde ku J.Loke,
na si Tratadu di gubernu sibil, i konta kuma, uniku puder ku bali i kil ku dadu pa
un intindimentu di kilis ku sta si tras, nunde ku diritus natural ta limita son na
otoridadi di Stadu.
Na sekulu XVIII tudu, Diklarason di indipendensia di Stadus Unidus na 1776
ku Diklarason di 26 di Agustu di 1789 ku diputadus fransis fasi di liberdadi un
balur di omi. Diklarason di 1789 ta pensa ba sugura jintis bas di garantia di
Stadu, se disposison ku se propriedadi. I ta fala di «diritus di», diritus di
purmeru jerason, di inspirason liberal.Diritus di sugundu jerason (diritu di
tarbaju, kultura…) ku sedu diritus di konfiansa na prestason ku ta coma
atenson garantia ku interbenson di Stadu, ku say di sosialismu. Aos, i na
faladu di diritus di tersera jerason suma diritu di ambienti ku san, diritu di pas,
diritu di solidariedadi.
Kil elaborason di konsetu di diritus di pekaduris, ku tene orijen na osidenti
labanta kiston di unibersalidadi di diritus di omi nunde ku manga di bias i
proboka purfia na mundu Arabi ku „‟China‟‟. Diklarason islamiku di Diritus di
pekaduris ku karta Afrikana di Diritus di Omi ku di pubis mati nes
mobimentason pa kila, bontadi unibersal di prinsipyus ku sta na Diklarason
Unibersal di 1948 setadu pa manga di jintis.
Resoluson di 1325 puy ba jintis tene garandi speransa di kuma, si pudi ba
ocadu un instrumentu ku pudi torna adopson di un papia di diritu di pekadur ku
ta priokupa di ikidadi ku igualidadi entri omi ku minjer na kumpu kombersa ora
di disintindimentu. Es speransa pensadu ba tambi pa konselyu di Suguransa di
Nasons Unidus, di Resolusons 1820,1889 ku ta fala tudu di integrason di
diritus di minjer na sforsu pa pas ku suguransa”
31
DIRITU DI OMI KU DIRITU TRADISIONAL NA AFRIKA
Subtema 1: Sistemas internasional, rejional ku nasional di
I ka bardadi ora ku fala kuma sosiedadis antigus afrikanus ka kunsi ba diritus
di omis. Afrika tene si tradison antigu di diritus di omi. Na afrika tradisional,
diritu ta ojadu suma normas pa juda ku puy a forsa un kusa. Diritu ka pudi
sipara di sintidu di proteson ku sintidu di diber.
(Keba Mbay).Na afrika kada garandi ku muri i un biblioteka (un bemba di
sabedoria) ku ta pirdi. Pa Malinkes, «pata di pe di katibu ka juntu ku pata di pe
di algiŋ libri».
Diritu tradisional ta konsideradu suma objetibu ku prosesu di libertason ku di
torna da balur di us ku tradisons antigus, na sintidu di umanisason di bida ku
disimbolbimentu di afrika, torna minjer si papel di fonti di bida, di taja ku di
guardion di bida, i ta fasi di mininu simbulu di kontinuidadi ku di renobason di
bida, pa garandi, simbulu di karater sagradu ku ka ta muri na bida.
C. Diferensa entri un diklarason ku ley
Na planu di justisa i ten diferensa entri diklarason ku ley di diritus di omi.
- Un Diklarason ta difini normas nunde ku Stadus membrus di un
organisason internasional ta ntindi ŋutru nunde ke dibi di gia ku sigi asons di
gubernus. I ka ten karater juridiku ku ta pudu a forsa nin ka sta ligadu ku
asinatura, nin na ratifikason di un Stadu. I ta setadu sempri pa tudu jintis.
- Un ley (o paktu o karta) di diritus di omi i unTratadu internasional ku kria
obrigasons juridiku dianti di Stadus ku ta fasi parti. I ta dadu pa Stadus jubil
diritu, e setal dipus ki tene numeru di jintis ku pididu. Disposisons spesifikas di
implementason ta fasi parti del tambi
d- Diferentis itapas ku ta ditermina posisons di un Tera dianti di ley
internasional.
Adopson:I itapa nunde ku Stadus ta seta, na teoria kontiudu di ley o di
Tratadu.
Asinatura: itapa nunde ku Stadu ta puy na si kabesa di kuma i ten ja
unTratadu o un ley: un Stadu ta sina pa manifesta si ntenson di ka fasi mas o
toma un midida ku sta kontra ke ku sta na testu. Asinatura pudi fasidu pa sef
mas garandi di Stadu.
« Asinatura di ley o di un di si protokolus i suma aprobason. I ka ta proboka
obrigason di fasi, ma i ta diklara intenson di un Stadu di jubi diritu Tratadu na
nibel nasional ku pensa na si ratifikason mbora kil asinatura ka sedu un
promesa di ratifikason; i ta kumprimiti Stadu pa ki fasi kusas ku sta kontra
32
objetibus o Tratadu»
Ratifikason: di un Tratadu o di un ley: itapa nunde ku Tratadu o Ley pudi
jubidu. Ratifikason ta mostra kompromisu di Stadu di fasi parti kusa ku ta
obrigal fasi o sigi disposisons di instrumentu juridiku. Ratifikason manga di
bias ta fasidu pa representantis di pubis, parlamentu, ta fasidu purmeru inda,
un kontrol di konformidadi ku konstituison. Es isersis ta pirmiti Stadu tene
reserbas si pirsis.
«Ratifikason o adeson i ora ku Stadu seta liña ku disposisons di ley. Adeson
suma ratifikason tene un malfitu, mamaneras ka juntu. Na ratifikason, Stadu ta
sina purmeruTratadu dispus i ratifikal. Manera di mati ta fasidu son un bias. I
ka ta kumsa un asinatura.
Prosidimentus ofisial di ratifikason o di adeson ta muda kunformu ligislason
nasional di Stadu.
Antis di ratifika o mati na unTratadu, na normas, Tera ta jubil diritu pa jubi si kil
ligislason ta da, ku disposisons ki tene, pa pudi ditermina mididas ku dibi di
tomadu pa fasilita si implementason.»
N. B. Un Stadu pudi ratifika unTratadu o un ley, ma i dibi di puy reserbas
na disposisons spesial.
Entrada na bigor: itapa nunde ku Tratadu internasional pudi jubidu. Manga di
bias, i ta pididu un numer di ratifikasons pa pudi entra na bigor. Dipus ki entra
na bigor, i ta kolokadu kiston di ierarkia di normas.
Purmeru ley mas importanti na manga di Teras i konstituison. Pa kila, i dibi di
konsideradu dus disposisons dianti di diritu internasional:

Monismu,ku ta fala kuma dirituinternasional ka strañu pa diritu internu.
Pa kila, normas ku manera di fasi di diritu internasional tene logu forsa ku
obrigason na nibel nasional. E sta integradu na legislason lokal, nunde ku jintis
pudi pidil pa se difesa ora ke bioladu se diritus»
Kilis ku ta difindi nomismu juridiku, fora di Stadu ku si forma monopolistiku ku
sentralisadu, ka ta oja nin diritu, nin sistema normastibu lijitimu o ku ta pensa
kuma tudu « diritu» ku siparadu pa orgons ku ka sedu di Stadu, i diritu me
pabia i un forma ku ta say di diritu di Stadu.
 Dualismu, ku ta konsidera legislason internasional tudu diferenti ku ki
lokal. Kusa ku ta fasidu pa leynasional talbes pa uŋ atu legislatibu.
Purtantu, i pirsis pa formadur, si tene di fasi atibidadis di sensibilisason ku si
grupu, i dibi di pidil pa i tarbaja na ki kistons ku ta ditermina postura di Tera na
kil ley internasional.
2. Sistemas internasional, rejional ku nasional di proteson di diritus di
pekaduris: dukumentus ku mekanismus
Diklarason Unibersal di diritus di omi di 1948 sirbi pa kumpu un konjuntu di
bardadis ku normas internasional ku sta ligadu ku diritus di omi. Suma i ka
tene un karater juridiku obrigatoriu, fama ku otoridadi di diklarason Unibersal ta
mostra si importansia na pratika, ku na mundu tambi.
33
Dipus i bin manga di leys ku sta ligadu ku diritus di pekaduris ku ta sirbi di
proteson internasional di diritus di pekaduris.
Subtema1: Sistemas internasional, rejional ku nasional di
Diklarason Unibersal di diritus di omi, di ONU,1948
Na Abril di 1945, delegadus ku say di 48 Teras junta pa kria Organisason di
Nasons Unidas (ONU) Kun karta ku fasidu. ONU kriadu pa kaba ku geras entri
Teras, ku sirbi tambi di plataforma di papia ku ŋutru.
Utrus Teras di nasons unidas ku ma tene forsa ka misti ba diskuti di diritus di
omi. E ka fia ba di kuma utrus Teras o (kumunidadi internasional) na bin interbi
suma ku Stadu ta trata si sidadons. E pensa ba kuma kil kistons na entra son
na si politika interna.
Pa kila, manga di Teras mas pikininus konsigui, ku ajuda di Stadus Unidus,
dipus di durus nogosiasons puy kil kombersadi«diritus di omi» na preambulu di
karta di Nasons Unidas. Ma na dukumentu, i ka sta ba indikadu es diritus di
omi, nada ka garanti ba kuma es diritus na bin setadu pa tudu nasons.
Kumison (aos konselyu) di diritus di omi kriadu pa skirbi un dukumentu nunde
ku Kumison ku sefiadu ba pa Eleonor Roosevelt leba pa dianti kil kusa ku na
bin sedu.
Un diklarason i un dukumentu ku ta rugula normas ku dibi di konfirmadu pa
Stadus, ma i ka tene binkulu juridiku.
DUDO tene 30 artigus di diritus di omi ku sta dibididu na dus katigorias:
 Diritus sibis ku politikus: diritus ku liberdadi ku ta taja jintis kontra
abusus di puder di Stadu ku ta promibi liberdadi di kada kin.
 Diritus ekonomikus,sosial ku kultural: diritus ku ta da suguransa
ekonomiku, sosial ku kultural.
Na preambulu di Diklarason Unibersal, taja diritus di omi ta leba pa liberdadi,
justisa ku pas na mundu; kil diritus ta taja omi kontra tirania ku opreson, juda
pa i tene un bida minjor nunde ku tudu jintis na justa.
Diritus sibis ku politikus ta taja jintis kontra abusus di puder di Stadu ku sugura
promuson
di
liberdadi
di
kada
kin.
I
sta
nes
artigus:
4,5,6,7,8,9,10,11,12,14,15,18,19,20,21.
Diritus ekonomiku, sosial,ku cultural ta garanti suguransa ekonomiku,
sosial ku kultural ku sta na artigus: 22,23,24,25,26,27.
Baluris ku ta sustenta DUDO tene tambi dignidadi igualdadi, liberdadi, justisa
ku rispita ŋutru pa tudu pekaduris. Kilis ku ta skribi diritus di pekaduris.
Rene Kasin, formadur di diritus, Fransa
Peng-Sun Sang, filosufu Sines, bis-pursidenti
Eleanor Roosevelt, pursidenti ba di Estadus Unidus di Amerika
Pr. Balentim Teplikob, pursor di diritu internasional na Rusia
Sarl Malik, filosufu Libanes
Dra Ausa Neta, idukadora, India
34
Dukumentus internasional e Tratadu, e ilaboradu, e sinadu, e ratifikadu na
nibel bilateral o multilateral ku ta kria obrigasons juridiku na Stadus ku ta fasi
parti. No pudi distingi manga di katigorias di leys ku sta ligadu ku diritus di
pekaduris, ku ta pirmiti ntindi kal ki se kampu di aplikason.
Na purmeru lugar, i sta kombersas jeral ku ta fala di tudu diritus di pekaduris o
di un grupu importanti desis; kil leys tene balur garandi.
 Tratadu internasional ku ta papia di diritus Sibis ku Politikus ku si protokolu
 Tratadu internasional ku ta papia di diritusEkonomikus ,Sosial ku Kultural.
1. Na kuadru Rejional,
Leys ta bin kompleta sistema internasional di proteson di diritus di pekaduris.
Kil mekanismus rejional ten na Eropa, na Amerika, ku Afrika ku si orgon di
kontrol.
Na Afrika, i Karta Afrikanu di Diritus di Omi ku di Pubis (1981) ku kontrol di
Kumison Afrikana di Diritus di Omi. Tirbunal Afrikanu di Diritus di Omi ku di
Pubis ta juda tambi na leba pa dianti ku proteson di diritus di omi na Afrika. I
ten tambi un protokolu ku ta papia di diritu di minjer, ku ka daptadu inda ma ku
ta utilisadu pa Union Afrikanu. I ten taŋ Karta Afrikanu di Diritus ku Proteson di
Mininus, ku dotadu na 1990.
Na „„ CEDEAO‟‟, i ten protokolus importanti suma:
- Protokolu di „„ CEDEAO‟‟ di 1999 ku ta fala di pas ku fasi jiston di
disintindimentu;
- Protokolu di 2001 ku ta fala di bon gubernason
- Protokolu di 1979 ku ta fala di sirkulason libri di jintis, diritu di tene kau di
mora, ku
- Protokolu di 1982 di kodigu di sidadania di kumunidadi.
Un sugundu grupu fasidu pa leys ku ta papia di diritu di omi na: tarbaju
forsiadu, fusi, suguransa sosial, torturas ku utrus kanseras o tratamentus ku ka
bali pa pekaduris suma:
 Ley pa taja ku kaba ku matansas
 Ley pa kaba ku tudu forma di siparason di rasas
 Ley kontra turturas ku utrus kastigus o tratamentus ku ka bali pa pekadur.
Tirseru grupu tene konbensons ku ta fala di proteson di kategorias ku ta
kuruspundi ku kusas ku mistidu na un kategoria di pekaduris; rifugiadus ku kilis
ku pirdi se nasionalidadi, ospris, migrantis, tarbajaduris, minjeris, mininus,
difisientis:
Suma:
 Ley ku ta fala di diritus di mininus
 Ley pa kaba ku tudu forma di siparason di minjeris
 Ley internasional di proteson di diritus di tudu tarbajaduris migrantis ku se
familias.
Manga di leys kumsa kun sistema di relatorius ku Stadus toma kumprimis di
pursenta kada bias, mididas ku tomadu ku progresus ku ocadu pa garanti
rispitu di kil diritus ku faladu na ley. Kil relatorius jubidu diritu, i abaliadu pa un
kumite nunde ku piritus di tudu mundu (suma, kumite di diritus di omi ku kriadu
35
pa Tratadu di Diritus Sibis ku Politikus),ku ta jubi, i kritika i fasi si
rukumendason, i pudi taŋ pidi splikason ku pirsis pa Stadu di manera kes
diritus sta na utilisadu.
Pa kila, na planu internasional, i ten sistema di tratamentu di kesas ku pididus
di kada kin o di Stadu ku ta konta di biolason di diritus di pekaduris.
Dedi 2007, Analis Piriodiku Unibersal (APU) i un nobu mekanismu ku ta pirmiti
konselyu di diritus di omi, (orgon intergubernu, risponsabel di diritus di omi),
jubi situason di diritus di omi na kada Tera. I na jubi rilatoriu di Teras na kada 4
anus, juda kil 193 Stadus membrus di ONU pa minjoria situason di diritus di
omi na se Teras nkoraja koperason, ku dibidi kil bon pratikas. Si objetibu i tene
un kombersa ku tudu Stadus pa pudi kompleta tarbajus di orgons ku kujidu sin
tene taŋ utru ku na fasil.
3.Obrigasons internasional di Stadus
- Obrigason di rispitu: Stadu ka dibi di nterbi na gosu di diritus.
Suma:
- Obrigason di proteson: Stadu dibi di libra di biolason di diritus ku kumitidu
pa utru, suma difindi diritus di minjeris kontra kusas ku ka bali na manga di
tradisons.
- Obrigason di fasi: Stadu dibi di toma mididas ku sta na ley, di administrason,
di justisa ku di orsamentu ku pirsis pa leba pa dianti realisason di diritus di
pekaduris.
Fika ka kumpri es obrigasons, sedu taŋ un biolason di kil diritus.
4.Manera nasional na diritus di pekaduris
Pa raforsa dimokrasia na un sosiedadi, i pirsis pa kil isersis di diritus di
pekaduris ciga na mon di tudu jintis.
Stadus dibi di toma mididas ku pirsis pa pudi juda na realisason di diritus di
pekaduris. Kada Stadu dibi di taja, i da meyus material ku ekonomikus ora ki
pirsis, pa kumpri un diritu. I dibi di rispita leys ku fasidu, pirsigi kilis ku tene
kulpa, fasi pa kilis ku kulpadu pagadu, i pa luta kontra falta di kastigu.
Instituisons nasional di diritus di omi na trata di kesas ku pididus fora di puder
judisial.
5. Junta leys nasional ku diritus di pekaduris
Stadus tene diber di junta leys nasional ku normas internasional di diritus di
omi.
Ley di diritus di omi i pa tudu jintis ora ke na kirsi diritus ku rukuñusidu pa tudu
pekadur. I pirsis oca meyus pa sugura Stadus ku sidadons se
risponsabilidadis.
Asons ku liga ku diritus di pekaduris dibi di dibididu na grupu, mubimentus ku
asosiasons di difesa di kil diritus, ku na luta pa promesas ku kumpromisus
torna sedu bardadi na bida di kada dia di tudu jintis.
36
Modulu 2: Diritus di pekaduris
Subtema 1: Sistemas internasional, rejional ku Nasional di diritus di
pekaduris.
Integra baluris, nosons, manera ku atitudis ku ta juda na leba pa dianti di
sistemas internasional, rejional ku nasional pa rispitu di diritus di pekaduris.
Objetibus di sina /aprindi
- Domina baluris ku nosons ku liga ku sistemas internasional, rejional ku
nasional di diritus di pekaduris
- Disimbolbi manera ku asons pa leba pa dianti sistemas internasional, rejional
ku nasional di diritus di pekaduris ku apoyu di manga di grupus di sosiedadi;
- Leba atibidadis pedagojikus ku liga ku sistemas internasional, rejional ku
nasional di diritus di pekadur;
- Tene atitudis ku liga ku sistema internasional, rejional ku nasional di diritus di
pekaduris.
Durason: 22 oras
Material / Suportis pedagojikus/ dukumentason
- Programa ku manual di skola di kil disiplina
- Filmis
- Fotografias
- Utrus dukumentus ku testus
Subtema 1: Sistema internasional rejional ku nasional di
Seson
Kompitensia di fasi
Manera
Konsetus elementus di kontiudu na
Analis
prinsipyus ku liga ku
testus
dukumentu
diritus di pekadur
internasional, rejional ku nasional di
Difini
1
konsetus
ku
ku
liga
ku
sistema
Durason
di
2 Oras
Dentifika
ku
2
mekanismus
di
Rukuji dukumentus ku mekanismus
nasional rejional ku internasional ku
proteson di diritus di
liga
pekaduris
pekaduris
Dentifika
3
dukumentus
obrigasons
internasional di Stadus
ku
proteson
di
diritus
di
2 Oras
Obrigasons internasional di Stadus
na materia di diritus di pekaduris
37
4
Mostra balur di junta
Manera
nacional di diritus di
testus pa aplikason na
pekaduris
Studu di kasu
Dramatisason
kontestu lokal
Studu di kasu ku
4 Oras
di dukumentus
tiatru
5
Tene atitudis ku liga ku
Isersis
leba pa dianti di diritus
atibidadis ku liga ku leba pa dianti ku
di pekaduris
rispitu di diritus di pekaduris
Resolbi
6
7
disimbolbimentu
di
4 Oras
prublemadi
Teknikas di kumpu kombersa di
falta di rispitu di diritus
disintindimentu ora ki ten falta di
di pekaduris
rispitu di diritus di pekaduris
Toma mididas pa difesa
Disimbolbimentu di atitudis ku bali
Atibidadi
ku rispitu di diritus di
ku kumprimis pa difesa ku rispitu di
mobilisason sosial
pekaduris
«tiarus
Integra
8
pa
diritus
di
2 Oras
di
2 Oras
- Analisa dukumentus didatikus ku
pekaduris na ora di fasi
pedagojikus di diferentis sikulus
atibidadis pedagojikus
- Fasi fisas pedagojikas
6 Oras
- Fasi di seson sina/ aprindi
- Abaliason di kusas ku sinadu
Tema: Diritus di pekaduris
Subtema 1: Sistema internasional, regiyonal ku nasional di diritus di
pekaduris
Kompitensia di subtema:
Integra baluris ku nosons, manera di asons ku atitudis ku liga ku leba pa dianti
di sistema internasional, rejional ku nasional ku ta papia di diritus di pekaduris.
Objetibu jeral
Domina baluris ku nosons ku liga ku sistema internasional, rejional ku nasional
di diritus di pekaduris.
Titulu di lison/ Situason di aprindi: buska diritus
38
Kompitensias di fasi
Kompitensias
Inteletual
Komportamentu/sibi fasi
Teknikas/sibi sta
Dentifika tipus di diritus di
Rispita diritus di utrus
Ditermina
dukumentus
di
pekaduris
Kumpri si diberis
diritus di pekaduris ku pirsis
Difini konsetus ku liga ku
pa ntindi ku trata situasons ku
diritus di pekadur
dadu
- Jubi diritu un situason ku
liga ku dentifikason di diritus
di pekaduris
Durason: 2 oras
Material/suportis
Dukumentus internasional, Kontinental ku rejional (akordus, kartas, leys,
protokolus) konstituison nasional, leys ku utrus testus di justisa. Diseñus, fotos
ku utrus suportis odiobisual. (Sitis web)
Subtema 1: Sistema internasional, rejional ku nasional di
Disimbolbimentu di seson di sina/aprendi
Itapas
Atibidadis
Maneras
Formadur
Formandus
Kontrol di kusas ke
I na fasi diagnostiku di ke ku
E na ruspundi pulguntas
- Q.C.M
sibi antis
alunus sibi di kultura
ke fasidu
- Tarbaju di
kada kiŋ
I na pensa na un situason: un
foto ku ta fala di manifestason
Pulguntas/ra
di jintis ku na ribindika tene
E na kumenta fotografia
spostas
kartasis nunde ke na pidi se
Tarbaju
diritus di pekaduris: liberdadi di
tudu
di
diritu di idukason, diritu di
Kontestu
tarbaju
pa
ka
diskrimina
ŋutru.Utrus manifestantis tene
pos, pedras, na mon.
Kuma ki na fasidu:-kumenta kil
fotografia
- Dentifika diritus ku na pididu
dipus kompleta diritus ku na
falta.
-Pursenta utrus prusesus pa
kilis ku na manifesta fora di
39
biolensia pa pudi rispita se
diritus.
- Da testus di dukumentus mas
importanti
nunde
ku
kada
grupu na tene un testu;
Animason
di
I na organisa analis, diriji
E na jubi fotografia
Dibati
atibidadis nter/grupu
dibatis, organisa manera ke na
-E na kumpri instrusons
teknikas
ku
pursenta tarbajus
restituison
di
di
kumpu
tarbajus di grupu
kombersa
E
na
organisa
se
raspostas na puntus suma
Kontribuison/konsolid
ason ku rusumu
Organisa dibati
esis:
Organisa rusumu
Tipu
di
Dibati
Rusumu
diritus,
dukumentus di pruteson,
mekanismus di pruteson
Abaliason balansu di
I na fasi pulguntas oral o di
atibidadis
skirbi pa jubi ke ke aprindi
Tarbaju
di
kada kin
I na pensa na un
situason:
Na bo skola sef di
kilis ku ta skribi jurnal
di skola tiradu pabia i
Mudansa
skribi un artigu ku
E
ojadu kuma i ka bali
pursidimentu
pa
artigus ku na mostra
risponsabel
di
skola.
na
kuji
ku
Tarbaju di grupu
kasu
Grupu di diritus di
pekaduris di skola na
organisa pa difindil.
Ku kusas ku ten, bo
diskribi prusidimentu
di kil sena
40
Subtema 2: Prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di
pekaduris
Kompitensia
Integra baluris ku nosons, manera di fasi di asons ku atitudis ku liga ku leba pa
dianti di prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di pekaduris.
- Domina prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di pekaduris;
- Disimbolbi manera di ason di prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di
pekaduris ku kontribuison di diferentis grupus di sosiedadi;
- Leba pa dianti atibidadis pedagojikus ku liga ku prinsipyus, normas ku
karateristikas di diritus di pekaduris;
- Tene atitudis ku liga ku prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di
pekaduris.
Elementu di kontiudu
1. Prinsipyus ku liga ku diritus di pekaduris
 Unibersalidadi ku inalienabilidadi: diritus di pekaduris i pa tudu
mundu, e ka pudi kamba pa utru. Kada pekadur, na tudu ladu di mundu
ki sta nel, pudi pidi elis. Ningiŋ ka pudi da elis pa utru di manera ki misti
nin tuji taŋ algiŋ pa tene kil diritus.

E ka ta dibididu: diritus di pekaduris ka pudi dibididu. Diritus sibis ku
politikus, ekonomikus, sosial ku kultural sta ligadu ku dignidadi di algiŋ.
E tene tudu memu balur nunde ke ka pudi klasifikadu pa un kalker
ierarkia.

Interdependensia ku korelason: realisason di un diritu ta dipindi,
manga di bias, di tudu o di un ladu, di realisason di utrus diritus.

Igualidadi ku para diskriminason: tudu pekadur pudi riklama tudu
diritus sin distingi nin un son suma di rasa, kor, seksu, etnia, idadi, ku
utru situason suma kil ku faladu na dukumentus ku liga ku diritus di omi.
 Partisipason ku inkluson: tudu jintis ku pubis tene diritu di benefisia di
partisipason atiba, libri ku ta kontribui pa disimbolbimentu sibil,
ekonomiku, sosial, kultural, ku pulitiku nunde ku diritus di pekaduris ku
liberdadis fundamental pudi rialisadu.
 Obrigason di presta kontas ku garandesa di diritu: Stadus ku utrus
se ka kuruspundi ku normas di justisa ku sta na dukumentus di diritus di
41
omi, kilis ku sedu bitima di se diritus pudi kumsa un prosesu di justisa na
tirbunal o na utru kau, kunformu normas ku prusidimentu ku fasidu.
2. Karateristikas di diritus di pekaduris:
- Diritus di pekaduris i pa tudu pekadur, i memu pa tudu mundu; e ta ocadu pa
kalker pekadur dedi ki padidu;
- E ta juda na dignidadi internu ku balur ku parsi pa tudu pekaduris;
- E justu, e ka ta dibididu, e liga ku ŋutru;
- E ka pudi tiradu pa algiŋ
- E ta impuy obrigasons di asons o di omison pa Stadus ku utrus jintis publiku
- E tene garantia na nibel internasional;
- E tajadu na justisa;
- E ta taja jintis o grupus di jintis.
3. Normas di diritus di pekaduris skirbidu na sistema di justisa na nibel
internasional, rejional ku nasional. I normas di funsionamentu ku di
komportamentu nunde ku dibiduris di obrigasons ku sedu kaus di Stadu, pudi
presta konta.
Kumprimisus internasional di Stadus ta fiskalisadu pa kumites di piritus
indipendentis ku ta comadu «orgons di sigimentu di Tratadus o orgoŋs
kombensional »
4. Disafius ku kanseras na diritus di pekaduris
 Disintindimentu ku ciu na sub-rejion;
 Biolason garandi di diritus di pekaduris na disintindimentu;
 Fala di bontadi politika pa rispitu ku proteson di dirtitus di pekaduris;
 Junta leys nasional ku normas internasional;
 Pobresa di populasons ku disigualidadi sosial.
5. Papia di diritu di pekadur na diritus di pekaduris ku formason na
Prinsipyus nunde ku diritus di pekaduris sta nel ta orienta tudu programa ora
ke na fasidu, e fasidu ku abaliason.
Papia di diritu di pekadur ta sinta na prinsipyu di partisipason ku ta mplika
risponsabilidadi ku kontrol di populasons na prosesu di disimbolbimentu di
kada un pa fasi di sikulu un programa, suma: Konsepson, analis, planifikason,
implementason sigimentu ku abaliason. Politikas di Stadus ku di
disimbolbimentu, orientadu asin di forma permanenti ku mas efikasia pa
realisason di objetibus di diritus di pekaduris. ABDH kontribui pa kualidadi di
prosesu di disimbolbimentu ku risultadus ku justa ku ta tarda tambi.
Planus, politikas ku mekanismus di disimbolbimentu sta na un sistema
di diritus ku obrigasons ku ta kuruspundi ku fasidu pa diritu internasional.
Aos, no na bay pa un interpretason juntadu di kaus di tarbaju di Nasons
Unidas na ke ku ta fala di diritu di pekadur di koperason pa disimbolbimentu na
basi di diritus di omi.
Sidadons na formadu na diritus di pekaduris pa e pudi partisipa na prosesu di
ilaborason di politikas di Stadus ku ta kondisiona bida di kada dia.
Ora kun situason juntadu, 3 kriterius ta pirmiti pa un kiston konsideradu pa
42
otoridadis di Stadu. Si kil 3 kondisons ku faladu li bas sedu, i tem manga di
oportunidadis pa un kiston tomadu ku konsiderason pa kilis ku ta disidi:
 Kiston o prublema ku tene interes garandi;
 Manga di jintis na pidi pa un midida tomadu;
 Kiston i di interes di organismus di Stadu nunde ki intergadu, nunde kes
organismus dibi di tene otorisason di torna jubil mas.
Subtema 2: prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di
pekaduris
Jintis ku ta toma disisons ka pudi fala di tudu kistons ku dentifikadus pa jintis o
grupus.
Kusas pudi ciu, nunde ku manga di grupus ku spesialisa na fasi se pedidus.
Des manera, kilis ku ta toma disisons pudi tene manga di pididus. E na pasa
tene manga di tarbajus di fasi nunde ke na tenta ultrapasa ke ki politologus ta
coma di« kapasidadi di karga». I ta say li un non di difikuldadis mas garandi na
ora di toma disison. Ora ku tarbaju di dia torna garandi par elis, frustrason ta
ciga te sidadons, son kilis ku mas jiru ku tene speriensias di manipula prosesu
pudi jeri risultadus ke misti. Puderis publikus ka pudi fasi kalker kusa na
prublema kun padas di sosiedadi oja importanti. Pa kila, programa publiku i
lokal nunde ku disiduris ta oja sinal pa pudi atua nunde taŋ ke pudi indika se
prioridadis. Medias ta konstitui, ku sidadons, prinsipal konstrutoris di programa
publiku.Disimbolbi kompitensias ku pudi leba sidadon skribi ku pidi si diritus ku
isersis di se diberis na programa publiku. I bon puy formandus aprindi pa e
pudi atua na kistons di politika publika ku ta feta se bida di kada dia ku di se
kumunidadis, buska solusons ku difindi pa kil kusas pudi ciga na mon di
puderis publikus ku sedu risponsabel pa resoluson di kil prublema.
Modulu:
Integrabaluris ku nosons, stratejias di asons ku atitudis ku liga na leba pa
dianti prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di pekaduris.
- Domina prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di pekaduris;
- Disimbolbi manera di fasi di asons pa leba pa diante prinsipyus, normas ku
karateristikas di diritus di pekaduris ku kontribuisons di diferentis grupus di
sosiedadi;
- Fasi atibidadis pedagojikus ku liga ku prinsipyus, normas ku karateristikas di
diritus di pekaduris;
- Tene atitudis ku liga ku prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di
pekaduris.
43
Durason:18 oras
Material/ Suportis pedagojikus/ dukumentason
- Programa ku manual skolar di kil disiplina
- Filmis
- Fotografias
- Dukumentu ku utrus testus.
Seson
Kompitensia pa fasi
Manera
di
Durason
fasi
Difini
1
2
prinsipyus
ku
Prinsipyus ku normas
Pensa,
normas ku liga ku diritus
mpulma-mpu
di pekaduris
lma
4
Karateristikas mas importantis di
dukumentus,
importantis di diritus di
dibati,
2 Oras
sposison,
Konsibi manera di fasi
Papia di diritus di pekaduris ku di
tarbaju
di ason pa leba pa dianti
grupu,
di diritus di pekaduris ku
tarbaju
tene mas importansia
kada
di
4 Oras
di
kin,
Dota atitudis ku liga ku
Isersis
di
inkeritu,
prinsipyus, normas ku
atitudis ku ta sprima rispitu di
tarbajus
karateristikas
prinsipyus, normas ku karateristikas
dirijidus,
atibidadis pedagojikus
di diritus di pekaduris
simulason,
Integraprinsipyus,
- Analis di dukumentus didatikus ku
grafismu
normas
5
na
Tira karateristikas mas
pekadur
3
2 Oras
na
ku
na
disimbolbimentu
4 Oras
pedagojikus di manga di sikulus
karateristikas
- Fasi fisa pedagojiku
pedagojikas
- Realisason di sesons di sina
6 oras
/aprindi
- Abaliason di ke ke sinadu.
Titulu di lison/ situason di aprindi:leba pa dianti diritus di pekaduris
Kompitensias
Integra baluris ku nosons, manera di fasi di asons ku atitudis ku liga ku leba pa
dianti prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di pekaduris.
Objetibus di sina/aprindi:
- Domina prinsipyus di kumsada ku normas ku liga ku diritus dipekaduris
44
Kompitensias
Inteletual
Dentifika
Komportamentu
prinsipyus
ku
normas ku liga ku diritus di
Teknikas
Rispita diritus di utrus
Determina
Kumpri se diberis
diritus
pekaduris
di
pirsisadu
dukumentus
di
pekaduris
ku
pa
ntindi
ku
tratamentu di situasons ku
pursentadu
Subtema 2: prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di
pekaduris
Durason: 4 oras
Material /suportis
Stratus di dukumentus internasional, kontinental ku rejional (suma na sesons1
ku 7 di protokolu ku buridu di dimokrasia ku bon gubernason), nasional ku
kalker testus, suportis odiobisual,etc…
Disimbolbimentu di sesons di sina/ aprindi
Atibidadis
Manera di fasi
Itapas
Di formadur
Kontrol di kusas ke
- I na fasis diagnostiku di nibel
E
sibi antis
di se kuñisimentu ku di kultura
pulguntas
Di formandus
na
ruspundi
-
di alunus na ke ke na bin studa
Kontestu
Animason
di
atibidadis na
- Q.C.M
Tarbaju
kada kin
Atibidadis1: pidi pa formandus
Formandus
fasi un Sena di biolensiadi un
Sena nunde ke na tira
Tarbaju
di
kil diritus
grupu
kil
diritus
di
di
di
di diritus di omi) e dibi di konta
ruspundi un por un o
Agitason
kil diritus ku bioladu.
na grupu, pulguntas ku
Rukuji
Atibidadi 2: formadur na forma
pudu pa formadur
raspostas
grupus di tarbaju nunde ki na
Torna tarbajus ke fasi
Leytura
ku
fasi
na plenaria ku dirijidu
analis
di
pa formadur
dukumentus
grupu/torna tarbajus
dukumentu di
di grupu
preambulu
di
ley
di
Diklarason
e
Dramatisason
Alunus
di
ley,
fasi
pekaduris(diklarason unibersal
proposta
na
na
Simulason
dipus
fasi
Unibersal di diritus di Omi.
pulguntas
Instrusons: ley ku ruspundi
Debati
pulguntas ku liga ku prinsipyus
plenaria
di basi ku normas di diritus di
Teknikas
pekaduris.
klarifikason di
na
di
45
Formadur na manda kontinua
baluris
leytura di artigus 1,4,18,23
dipus i pidi formandus pa e
tenta dentifika karateristikas di
Organisa analis
Diriji dibati
Organisa pursentasons
Kontributus
koñisimentu
di
Juda
pa
strutura
ku
tene
E na fasi rusumu di
Kuadru
di
informasons ku rukujidu pa
prinsipyus, normas ku
rekapitulason
formandus nunde ki dibi di
karateristikas di diritus
minjorial
di pekaduris na un
kuadru di lembranta
Abaliason/balansu
I na fasi un proposta di un
E na trata di prublema
Sena di biolason di diritus di
Tarbaju
di
kada kin
omi
Transferensiya
Juda formandus na kria leba
E na mobilisa e kiria
Mobilisason
pa dianti ku di difesa di diritus
klubus
di omi
dianti
pa
ku
leba
pa
sosial/matiruni
difesa
di
on pa kumpu
diritus di omi, nunde ke
lideransa
na fasi un ason di
dibididu
ku
sensibilisason
I tiradu di Diklarason di Mileniu, Nasons Unidas, Disembru di 2000, Diklarason di Mileniu
Diritus di omi, dimokrasia ku bon gubernason
No ka na popa sforsu pa leba pa dianti dimokrasia ku raforsa Stadu di diritu,
asin suma rispitu di tudus diritus di omi ku di liberdadi ku rukuñisidu na planu
internasional, suma diritu pa disimbolbimentu.
Pa kila, no disidi:
- Rispita ku aplika Diklarason Unibersal di Diritus di Omi;
- Buska garanti na tudu Teras, leba pa dianti ku proteson di tudu diritus sibis,
politikus, ekonomikus, sosial ku kultural di tudus;
- Raforsa na tudu Teras, kapasidadi ku pirsis pa aplikason di prinsipyus ku
pratikas di dimokrasia ku di rispitu pa diritus di omi, suma diritus di kilis ku
puku;
- Luta kontra tudu forma di biolensia kontra minjeris nunde ki na aplikadu kil
ley di kaba ku tudu forma di diskriminason di minjeris;
- Toma mididas pa garanti rispitu ku proteson di diritus di migrantis, di
tarbajaduris migrantis ku se familia, pa pudi kaba ku rasismu ku nega ospris,
nunde ku numer ka para di buri na manga di sosiedadis, nunde ku tudu
sosiedadis pudi sta juntu e sufri pa ŋutru;
- Fasi forsa na tudu Teras, pa i ten politika di bardadi nunde ku tudu sidadons
pudi entra.
46
- Garanti pa meyus di komunikason tarbaja sin prublema pa publiku pudi tene
diritu di informason.
Taja grupus mas frakus
No ka na popa sforsu pa mininus ku populason sibil ku ta sufri di kabalindadis
di naturesa, di matansas, di disintindimentu armadu ku utrus kusas, pa e oja
ajuda ku proteson ke pirsisa, pa e pudi retoma kinti-kinti se bida normal di tudu
dia.
Subtema 2: Prinsipyus, normas ku karateristikas di diritus di
pekaduris.Pa kila, no disidi:
- Buri ku raforsa proteson di sibis ora ki ten kasabi di akordu ku diritu
internasional di pekaduris;
- Raforsa koperason internasional, nunde ku Teras ku risibi refugiadus ku
dislokadus na tene kargu di juda elis pa e riba se misti pa se kasas, ku tudu
suguransa ku dignidadi, pa e pudi integra mas un bias na sosiedadi ku di selis.
- Juda kil ley ku sta ligadu ku diritus di mininus pa i fasidu, suma se protokolus
ku ka ta puy a forsa partisipason di mininus na disintindimentu armadu, bindi
mininus, bindi kurpu na ladu di mininus femias ku filmis di ten kelis.
Ruspundi pa kusas ku pirsisadu na Afrika
- Juda struturas politikus ku instituisons di dimokrasia ku na nasi na Afrika;
- Nkoraja ku juda mekanismus rejional ku subrejional na manera di taja
disintindimentu ku leba pa dianti stabilidadi politiku, garanti un finansiamentu
ku ka pudi falta di operasons di manti pas ku ta ojadu na kontinenti:
- Toma mididas pa kaba ku disafius suma kaba ku pobresa ku tene un
disimbolbimentu ku no pudi sugura na Afrika, suma purda dibida,minjoria
kamiñus pa feras, buri ajuda publiku na disimbolbimentu (APD) ku ondas di
imbestimentu stranjeru suma taŋ di kambanta ŋutru teknolojia;
- Juda Afrika pa i tene kapasidadi ki pirsisa pa i pudi para kil mal ki na toka
tudu jintis na mundu ku sedu VIH/Sida ku utrus duensas ku ta kamba di
pekadur pa pekadur.
Bibliografia- Webgrafia do modulu 2: diritus di pekaduris
Bibliografia
- AG, Marc. Di ideia di unibersalidadi suma fundadur di konsetu di diritus di omi
na bida ku obra di Rene Kasin. Antibes: Edisons Alp Azur, 1980
- Kaba Sidiki, diritus di omi na Senegal, koleson Xaam Saa yoon,1997.
- SECK, Cheikh Yerimk. Keba Mbaye: kamiñada ku kombatis di un juwis
garandi(preambulu di Robert Badinter; Kumsada di Amadu Matar Mbow).
Kartala, Paris,2009
47
Webgrafia
Utrus Webs ku pudi balinu
www.amnesty.org/fr:sigilink«kunsi
diritus
di
pekadur»
www.un.org/pubs/cyberschoolbus/:e sit i pa mininus ku rapasiñus pa e pudi
kunsi diritus di pekaduris.
www.oh/fr: sigi link «bo diritus di omi» pa tene informasons di kumites ku ta sigi
aplikason di diritus di pekaduris. E pudi taŋ sibi kal ki Stadus ku ratifika
dukumentus, i pudi taŋ oja relatorius di manga di Teras.
Aneksus di Modulu 2: diritus di pekaduris
Papia di diritus di pekaduris (ABDP)
Papia di diritus di omi na prosesu di programason
Ke ki papia di diritus di pekaduris ten ku diritus di omi
1- ABDP ta fala di informason ku aplikason di konsetus di diritus di omi na
relatorius, diskursus, dukumentus ku projetus di ONU.
2- ABDP ta pensa kondisiona apoyu di parserus di disimbolbimentu pa
Stadus na rispitu di diritus di omi.
3- ABDP i na konsepson ku implementason di interbensons ku ta misti taja
diritus di omi
Ke ki papia di diritu di pekadur liga ku diritus di omi
Un kuadru ku cigadu na intindimentu ku ta pirmiti ntindi kausas ku ta tuji pa
diritus di omi fasidu ku say di normas ku prinsipyus unibersal di diritus di omi…
ku ta misti disimbolbi kapasidadis di kilis ku tene diritus pa riklama pa e kumpri
se obrigason.
Direktibas CCA/UNDAF2007,p.14
- Ke ki papia di diritu di pekadur ten ku diritus di omi
 Prosesu di disimbolbimentu ku say di normas ku prinsipyus internasional
di DP.Sibi kuma pekaduris ku tene diritus ta difini obrigasons ku
risponsabilidadis
 Da balur pa grupu ku dispresadus o kilis ku siparadu.
 I ta misti pa i ten un realisason ku na bay pa dianti di tudu diritus di
pekaduris.
 I ta da kil memu balur pa realisason ku prosesu di disimbolbimentu.
Pabia di ke ki kujidu papia di diritu di pekadur ku liga ku diritus di omi pa
disimbolbimentu
 Balur internu
 I bon na manera di disimbolbimentu
 Rasons instituisional – balur ku dadu pa NU
- Intindimentu juntadu di NU dianti di ABDR
Objetibu
1- Tudu programa di disimbolbimentu dibi di fasidu pa realisason di DP bay pa
dianti suma ki faladu na DUDP ku utrus dukumentus internasional.
48
Prosesu
2- Normas ku prinsipyus di DP ta orienta tudu koperason ku programason pa
disimbolbimentu na tudu setoris ku fasidu programason.
Realisason (fasi)
3-Koperason pa disimbolbimentu ta juda pa disimbolbimentu di kapasidadis di
jintis risponsabel pa e sumi se obrigasons ku di kilis ku tene diritus pa e
riklama se diritus.
- Tudu programa di koperason pa disimbolbimentu dibi di fasi pa realisason
pudi bay pa dianti di DP suma ki difinidu na DUDP ku na utrus dukumentus
internasional di diritus di omi.
Objetibu
 Realisason di diritus di omi sedu objetibu final di tudu programa di
disimbolbimentu.
 ABDP ta juda na dentifikason di prioridadis stratejikus di NU ku utrus
parserus ku kuji kil papia di diritu di pekadur
 Programa ta ritira informason na rukumendasons di orgons ku
mekanismus internasional di NU.

- Normas ku prinsipyus di diritus di omi ta orienta tudu koperason ku
programason pa disimbolbimentu na tudu setoris ku fasi prosesus di
programason.
Prosesu
 Normas ku prinsipyus di diritus di omi ta minjoria kualidadis di realisasons
ku prosesus
 Normas di diritus di omi ta konta« terenu» nunde ku disimbolbimentu tene
nel lugar
 Prinsipyus di diritus di omi ta da « regras di jugu».Pa prosesu di
disimbolbimentu.
49
Integrason di Normas ku prinsipyus di diritus di omi na tudu itapas di
prosesu di programason…
Abaliason ku analis
Sigimentu ku abaliason
Implementason
Difinison di priyoridadi
Planifikason ku konsepson di
programa
Normas di diritus di omi
Kontiudu normatibu minimu di diritu: tipu di ribendikason minimu ku pudu pa
diritu na pratika
Na ora di programason, normas ta orienta…
… Dentifikason di disafius di disimbolbimentu suma kistons di diritus di omi
(abaliason).
… Analis di funsons ku kapasidadis di kilis ku tene diritus ku risponsabilidadis
… Difinison di objetibus di disimbolbimentu
… Formulason di informasons ku numers ku ta kuruspundi
Aneksus di modulu 2: diritus di pekaduris
- Prinsipyus di diritus di omi
I pa tudu mundu i ka ta maynantadu
I ka ta kambantadu pa utru
I ka ta dibididu
E dipindi di ŋutru
Jintis tudu justa i ka ten dibison
Partisipason ku mati di tudu jintis
50
Risponsabilidadi ku otoridadi di ley
ABDP pirsisa di un garandi afinidadi di kultura
- Intindimentu di krensas ku baluris ta juda ciu na firmanta ABDP
Afinidadi di kultura ta pirmiti manga di bias pa kumunidadis tene programa, ma
ribeindikasons di kultura ka pudi comadu na justifikason di biolasons di diritus
di omi.Utrus pratikas di kultura pudi sedu suma ribendikasons ora ki na faladu
di diritus di omi.
CEDEF ta pidi pa mudelus di kultura ku pratikas tradisional mudadu ora ke na
tisi dibison na kil dus seksu.
Koperason pa disimbolbimentu ta juda na raforsa kapasidadis di ”R” pa
e pudi kumpri ku se obrigasons o di “DD” pa ligitima elis.
Realisason


Da balur pa relasons entri jintis ku Stadu (rebendikasons- obrigasons)
Pasa di prestason di sirbis ku ta representa sentru di disimbolbimentu pa
raforsu di kompitensias pa rebendika ku rialisa diritus di pekaduris.
 Stadus pirsisa di kapasidadis pa raforsa sistema nasional di proteson ku
kumpri se obrigasons.
- Kilis ku tene diritus ku risponsabels
Kilis ku tene diritus:
6,652,595,567 Jintis
 Kada kin, omi, minjer o mininu, di kalker rasa o grupu etniku ka mporta di
si kondison sosial
Na utru midida, grupus
Risponsabels: puku na numer
Sobritudu Stadus
Jintis ku tene obrigasons ke dadu
 Jintis ku tene kargu ku ka di Stadu tene risponsabilidadidi jeneru ku
kumunidadi di rispita diritus di utrus.
51
Papel di raforsa kapasidadis
Realisason di diritus di
disimbolbimentu di pekadur
omi
ku
objetibus
di
Kumprimentu
obrigasons
Rebendikason ku isersis di
diritus
di
Disimbolbimentu di kompitensias ku orientadu pa diritus di omi
Kompitensia pa da
puderis
Kompitensia
pa
risponsabilidadis
- Prinsipyus di junta tudu mundu ku kilis ku ka ta maynantadu
Prinsipyu di junta tudu mundu na diritus di omi ta coma atenson:
Ka ningiŋ iliminadu o i tiradu si diritus di omi.
Implikasons pa sistema di proteson di diritus di omi
Politikas ku programa publikus dibi di tene:
- Dadus sigmentadu pa dentifika kausas nunde ku jintis tiradu o siparadu
- Maneras di fasi ku pensadu pa pudi da risposta pa kil kasu
- Prinsipyus di kusa ku ka ta dibididu ku di kusa ku liga ku ŋutru.
Ka pudi dibididu ku liga ku ŋutru di diritus di omi ta pirsisa di:
Kunsi ku taja diritus.
Implikasons pa sistema nasional di proteson
Kuadrus di justisa:
- I ka pudi ba ta da utrus diritus di proteson, di ki kil utrus politikas publikus dibi
di:
Ajuda na un analis di problema di disimbolbimentu pa pudi da raspostas.
Instituisons di Stadu:
- Garanti kordinason entri instituisons ku utrus setoris
52
- Puy pe e manti kilinstituisons ku sedu kabesada na proteson, sigimentu ku
risponsabilidadi.
Aneksu di modulu 2: diritus di pekaduris
- Prinsipyus di justa ku di ka sipara ŋutru
Kaba ku sipara ŋutru na justisa, na kaus di tarbaju, entri jintis ku na struturas
Implikasons di sistema nasional di proteson
- Kuadru di justisa dibi di …
- Instituisons publikus dibi di garanti …
- Politikas publikus dibi di …
Prinsipyus di partisipason
Prinsipyus di partisipason di diritus di omi na coma atenson:
Partisipason libri, atiba, signifikatiba ku nunde ku tudu jintis na mati.
Implikasons pa sistemas nasional di proteson
Politikas, prosesus ku prosidimentus dibi di da:
- Oportunidadis di partisipason na planifikason ku disimbolbimentu
- Asesu na informason ku bali
Mekanismus instituisional dibi di:
- Basia na prinsipyus dimokratikus
- Pa ka torna fraku struturas di dimokrasia o tradisional ku ten
Sosiedadi sibil dibi di:
- Sedu atibu,i ndipendenti ku tene kapasidadis
- Representa fala di kilis ku siparadu o e tiradu
- Kontrola prosesu di tomada di disison
Prinsipyu di risponsabilidadi
Prinsipyu di risponsabilidadi ta coma atenson:
Stadus ku utrus jintis pa e sedu risponsabel pa rispitu di diritus di omi
Implikasons di sistema di proteson di diritus di omi
Instituisons di Stadu dibi di:
- Tene jintis ku ciga, risponsabilidadi ku otoridadi ku sedu indipendenti pa pudi
fiskalisa gubernu di bon manera
Stadu na kopera ku sistemas internasional di diritus di omi:
- Konforma na prasus, ku obrigasons internasional di prestason di kontas
- Pidi prosidimentu spesial ku da informasons ku pirsis
- Aplika rukomendasons di orgons di Tratadus ku di prosidimentus spesial
Mekanismus ku prosidimentus di rikursus ku pudi ocadu, ku bali, ku sedu
taŋ indipendentis implikasons pa sistema di proteson di diritus di omi.
Kuadrus di justisa dibi di:
- Sigi diritu normas di diritu di omi
53
- Kria kondisons, prosidimentus ku mekanismus di diritus di omi pa ruspundi
obrigasons
Politikas Publikus dibi di:
- Toma mididas pa trata pontus frakus di sistema di risponsabilidadi
- Aplika obrigasons di Stadu na ke ku ta papia di diritus di omi na nibel sentral,
rejional ku lokal
Meyus di komunikason sosial libri Indipendenti ku grupus di difesa di diritus di
omi ku ta representa omis, minjeris ku grupus di kilis ku tiradu o e siparadu.
Implikasons pa sistema di proteson di diritus di omi
Un sosiedadi sibil atiba dibi di:
- Sigi Stadu ku si obrigasons na ke ku ta papia di diritus di pekaduris
- Artikula priokupasons di sosiedadi, ku rukumenda un mudansa sosial
positiba.
- Da informasons ku konta relatorius di mekanismus internasional di diritus di
omi.
Aneksus di modulu 2: diritus di pekaduris
Aneksu 4
Sistema internasional, rejional ku nasional di diritus di pekaduris
-Ke ki diritus di omi?




Garantias juridikus spektatibas sosial ku moral Unibersal;
Sibis, politikus, ekonomikus, sosial ku kultural
Protiji baluris di pekaduris (liberdadi, igualidadi ku dignidadi);
Ku liga ku jintis manga di bias pa grupus; ku nkuña na normas
internasional.
 Imbolbi legalmenti Stadus na nibel prinsipal.
Sistemas nasional di proteson di diritus di omi
 Kuadrus konstituisional ku juridiku
 Instituisons di bardadi suma (parlamentu, gubernu, kurpu judisial
administrason publika, instituisons di diritus di omi)
 Politikas, prodisimentus ku prosesus ku ta integra korda sintidu
 Sosiedadi sibil atiba ku liberdadi di medias.
- Sistemas rejional di diritus di omi
Dukumentus
Ley Eropeu ku liga ku diritus di omi ku liberdadis di balur
Ley Amerikanu ku liga ku diritus di omi
Ku paktu di San Juse di diritus ekonomikus, sosial ku kultural.
Karta Afrikana di diritus di omi ku di pubis
Karta Arabi di diritus di omi.
54
Mekanismus
Tirbunal Eropeu di Diritus di omi
Kumison inter-Amerikanu di diritus di omi
Tirbunal Afrikanu di Diritus di omi ku di pubis
- Ligason entri sistema di proteson nasional, rejional ku internasional
Proteson internasional
ku rejional ta kompleta
ŋutru
Internasional
Normas internasional
ku rejional na pidi
implementasons
nasional
Rejional
Proteson internasional
ku rejional ora ku
solusons nasional kaba
Nasional
Normas nasional dibi di sta
konformu
normas
internasional ku rejional
55
56
Kombersa di Kumsada
No ka padidu sidadon, no torna naŋ sidadon. Sidadania i un sinal garandi, un
luta kumpridu ku ta kontinua i ka ta para, i un kumbati di tudu tempu. Un
sosiedadi libri, pa i bali i dibi di juda na kuñisimentu, na sibi fasi, na sibi sta
(manera di lida ku jintis), sibi aji ku sidadons. Pa kila, objetibu di idukason i pa
garanti partisipason na bida politika, ekonomika, sosial ku kultural di sidadons
kompitentis ku tene baluris ku prinsipyus di dimokrasia.
Manga di Teras di kumunidadi ekonomiku di Stadus di Afrika Osidental na
infrenta situasons di disintindimentu nunde ki bin buri ma krisis dimokratiku ku
ta ocadu dipus di ilesons, puku partisipason di populason ku ta tuji
disimbolbimentu ekonomiku, sosial ku firmanta un pas ku na tarda na rejion.
I na kil sintidu modulu di formason diidukason ku sidadania tene un balur
garandi.
Disafiu i, sibi sta entri nos ku utrus, nunde ku no na rispita tradison ku usus
lokal o rejional, ku normas ku say di testus ku kujidu tambi.
Integra baluris ku konsetus ku liga ku idukason ku sidadania na situasons di
bida ku no junta.
Subtemas:
1. Sidadania
2. Idukason
57
Subtema 1: Sidania
Kompitensia di Subtema
Integra baluris ku konsetus ku liga ku sidadania na situasons di bida ku no
junta
Objetibus di sina / aprindi
1. Domina baluris ku konsetus ku liga ku sidadania
2. Tene prinsipyus di sidadania
3. Fasi atibidadis pedagojikus ku liga ku sidadania
4. Tene atitudis di sidadon risponsabel
Elementus di kontiudu:
1- Difinison di sidadania
Sidadania: kualidadi di sidadon. Sidadon i “un pekadur ku ta gosa, na kau ki
sta nel, di diritus sibis ku politikus suma diritu di botu”.
Sidadania i manera o kualidadi ku sidadon sta. I ta pirmiti ba pa algiŋ kunsidu
suma membru di un sosiedadi, di un prasa o di un Stadu; gos i pa i pudi
partisipa na bida publiku ku politiku.
Sidadania ta puy pa algiŋ tene tudu diritus politikusna kiria dibers nunde ki pudi
partisipa na bida sibiku di un sosiedadi o kumunidadi politiku.
Sidadon: i algiŋ di diritu ku ta gosa di si diritus sibis ku politikus ku tene tambi
obrigasons ku Stadu. Aos, un sidadon i algiŋ ku ta dipindi di proteson ku
otoridadi di un Stadu nunde ki sedu sidadon nel. I ta gosa di diritus sibis ku
politikus, ma i dibi di kumpri si diberis ku Stadu (suma: paga impustu, rispita
leys bay pa tropa, mati na botu…).
Kualidadi di sidadon liga ku tene nasionalidadi pabia bu padidu la o bu sedu
stranjeru bu misti sedu fiju di kil Tera.
Sidadon dibi di sedu algiŋ garandi.
Sidadania na papia di diritu di pekadur ku liga ku diritus di pekaduris
Papia di diritu di pekadur di diritus di pekadur ta liga sidadania ku prosesu di
formulason di politikas publikus. Ne sintidu, sidadania difinidu suma
kapasidadi ku impeñu di sidadon na tudu fasis di prosesu di konsepson,
implementason ku abaliason di politikas publikus.
Ora di formason i bon fasi dibatis na:
- Es konsetus importantis ku liga ku sidadania:
 Lijitimidadi politiku/soberania nasional o popular
 Difinison di diritus ku risponsabilidadis di tudus
 Binkulu sosial, kumunidadi di sidadons
 Rispita diritus di utrus
 Partisipason na prosesu dimokratiku ku di riprisentason
 Pas ku unidadi sosial
 Statutu di sidadon
 Stadu probidensia
 Rispita pluralismu kultural
58
 Rispita ku aplikason di ley
 Dibati sidadon
- Disafius ku obstakulus suma:
 Frakesa di instituisons dimokratikus
 Kirsi di konfiansa dianti di puderis politikus
 Kirsi di gubernason
 Mau intindimentu sosial di sidadania
 Frakesa di lasus di solidariedadi nasional
 Mau persepson di dibersidadi ku di integrason politiku
 Falta di kultura sidadon
 Falta di idukason pa sidadania dimokratiku
 Pirdi baluris o kirsi na sintidu di sidadania

Falta di idukason na kada dia
 Falta di un spasu publiku di kuminikason
 Falta di junta pensamentu pa kumpu Tera
 Falta di cidadania atiba (kapasidadi di partisipa, da si opiñon, julga ku
disidi).
2.Sidadania ku disimbolbimentu nasional
Ntindi di sidadon di sidadania na planu nasional, ta pidi ma klaresa na
difinison di sidadon ku no fala ba ja.Pa kila, sidadon i algiŋ ku tene liberdadi
politiku, i ta juda na fasi leys, ditermina orientasons di ason politiku ku
sosial di Stadu. Kalker kumunidadi di jintis pirsisa di disimbolbi, i ten ku
pega tesu pa pudi oca sabura ku disimbolbimentu. Pa kila, i pirsis
diterminason ku mpeñu firmi di tudu sidadons ku sedu pubis.
Sidadania dimokratiku i un diritu ku diber di tudu sidadon na mati na dibati
publiku pa partisipa na difinison di ben juntadu. Sidadon i algiŋ ku ta bisia i
kritika tudu puders. Sidadon ta rispita ley pabia i risultadu di ilaborason
dimokratiku, pabia i bin di un prosesu deliberatibu (parlamentu) ku
sidadania atiba, sidadons dibi di fasi asons na manga di nibels di sosiedadi:
Na nibel lokal, rejional, nasional ku mundial, pa e pudi prununsia na kiston
sosio - politikus.
Rebendikason di un diritu pa tudu sidadon i tambi kumprimentu di un diber.
Tudu ke ku diritu pa un sidadon, sedu taŋ diritu di utru. I bon kunsi ku
garanti diritus di utrus.
Isersi sidadania atiba ta leba pa realisason di atibidadis na manga di
nibel di sosiedadi: Na nibel lokal, rejional ku mundial ku pudi fala di
kistons sosio - politikus ku tene balur.Pa tudu sidadon, rebendikason di un
diritu ta kumpaña ku subida di kumprimentu di un diber. Tudu ke ki diritu pa
un sidadon, sedu taŋ diritu pa utru sidadon nunde ku tudus tene diber di
kunsi ku rispita diritus di utru.
Sidadania ekonomiku
Es konsetu ta sedu tarbaju di sidadon na disimbolbimentu ekonomiku di
Tera.
I bon aprindi pa leba pa dianti sidadania ekonomiku ku ta liga ku dibers
59
sibikus suma kontra partida di diritus. I pa bu sibi di kuma bu ten di paga
impustu ku utrus tasas. Kil “ idukason fiskal ” i pa leba sidadon na paga
impustu ku utrus tasas pa pudi pirmiti pa Stadu tene otonomia finanseru ku
fasi minjor jiston di dispesas di funsionamentu ku di imbestimentu.
3. Disafius di konstruson nasional ku rejional na Spasu „„ CEDEAO‟‟
tarbaju di sidadon na jiston di dibersidadi na nibel nasional ku
integrason rejional.
Kapasidadi di sta juntu ku si kumpañeris, si no toma diferensias ku
manifesta bontadi di sta juntu i un kualidadi di sidadon ku garandi balur ku
ta implika un apreenson di konsetu di noson na un perspektiba sosiolojiku.
Ora ku no toka na prublema di rekonstruson nasional na afrika pretu suma
na „„ CEDEAO‟‟, no ta fasi sempri informason na Stadu di kuma ku no
yardal di kolonialismu.Foronteras ku no yarda ba di kolons, ku Stadus ku
no tene gos, ta tene manga di bias memu «grupu etniku» memu «pubi»
memu «Jorson» memu «nason» na manga di Stadus… Nasons afrikanus
di aos, ku kriadu na se maioria pa potensias stranjeru, ka bin di sibilisason
afrikanu antigu, e ka ta kuruspundi ku no kustumus di troka ku tipu di bida
ku no na leba na afrika.
Prublema di konstruson ta punu nasionalismu na spasu „„ CEDEAO‟‟ dentru
di Stadu membrus suma na nibel rejional.
Pabia di kila ku nobus modus di funsionamentu dibi di tene na se sintidu
mistura di etnias suma taŋ interason di sempri ku ta pirsisadu pabia di un
bida politiku ku ekonomiku ku juntadu na manga di Stadus afrikanus suma
na Spasu „„ CEDEAO‟‟
I pirsis resolbi diferensias ku kontradisons na manera di pensa ku di
komportamentu di kultura pa e pudi junta e sedu un son.
Aos, prublema sta na difikuldadi di Teras na ntindi ŋutru pa
disimbolbimentu di kulturas partikularis ku raforsu di“ Unidadi Nasional” pa
libra di un disintindimentu di Stadus. Jiston di dibersidadi ku di integrason
politiku ta pasa pa rispitu di prinsipyus di igualidadi, di justisa ku di
prosperidadi ku dibididu pa diferentis Stadus sosial ku ta fasi kumunidadi
nasional. “ Kila ta coma atenson tudu, ” un saltu kualitatibu ku ta nega
dispresu di kalker pekadur, di ke o kin ki sedu, si statutu sosial o politiku, si
etnia o di si opinion politiku.Un politika ku pensa leba pa dianti troka di
speriensias entri manga di identidadis pa pudi pudi bin-bin kontribui pa
kultura di kumunidadis nasional torna riku mbes di dibididu.
Jiston di dibersidadi ta basia na ultimu analis na papia ku ŋutru suma entri
otoris politikus, na rispita ŋutru ku interesma garandi di kumpu Tera.
Bay dianti di jintis ku buska difesa pa tudu, sedu basi di afirmason ku di
nasimentu di un sidadania risponsabel. Formaduris pudi puy prublema di
nasionalismu ku ke ki ta tisi pa e diskutil ciu ku formandus. E pudi mobilisa
elis pa e fasi mpulma-mpulma pa e prudusi rijistu, dosie ku na pursentadu
dianti di jintis: suma studa disintindimentu na Afrika Osidental.
60
PLANIFIKASON DI SUB-MODULU
Modulu 3: sidadania ku idukason
Subtema 1: sidadania
Integra ba baluris ku nosons ku liga ku sidadania di no dia di tudu dia.
1. Domina baluris ku konsetus ku liga ku sidadania.
2. Ntindi prinsipyus di sidadania
3. Rialisa atibidadis pedagojikus ku liga ku sidadania
4. Tene atitudis di sidadon risponsabel.
Durason 16 oras
Material/ suportis pedagojikus/ dukumentason
- Programa ku manual di skola di disiplina ke na risibi
- Manual di informason di ” CEDEAO‟‟
- Filmis
- Fotografias
- Dukumentus ku utrus testus
Kapasidadis di fasi
Kontiudus
Ordi
1
2
Kunsi fundamentus
Nosons baluris, ku konsetus ku liga ku
Mpulma-mp
di sidadania
sidadania
ulma
Ntindi prinsipyus ku
Prinsipyus ku atus di sidadania
dukumentu
analis
na
di
Fasi proposta pa
Komportamentu risponsabel;
situason di
leba pa dianti di
Kumprumis di kada kin ku entra na
Tera
sidadania
mobimentus di sidadania; Atus di juda
Tiatru
kumunidadi etc…
Dibatis
Integra
tema
sidadania
4
di
Durason
fasi
liga ku sidadania
3
Manera
di
na
3 Oras
3 Oras
4 Oras
Analisa material didatiku ku pedagojiku di
sikulus diferentis, fasi fisas pedagojikus
atibidadis
Rialisa sesons di sina/aprendi abaliason di
pedagojikus
kusas ke sinadu.
6 Oras
61
Modulu 3: Sidadania ku idukason
Kompitensia di Subtema:
Integra baluris ku nosons ku liga ku sidadania na no bida di kada dia.
Objetibu di sina/aprindi:Tene atitudi di sidadon risponsabel
Titulu di lison/ situason di aprindi: prinsipyus ku atus di sidadania
Kapasidadis pa fasi
Kapasidadis
Kuñisimentus inteletual
Komportamentus
Teknikas aptidons
atitudis
-dentifika prinsipyus di sidadania
-
- Dentifika atus di sidadania
sidadon risponsabel
sibiku lokal ku nasional
- Difini atribusons di pursidenti di
- Partisipa na bida di
-
kamara
kau gos-gos, di otarkia
konstruson
ku di nason
partisipason sibika
ku
kompitensia
munisipyu
di
si
Tene
atitudis
di
- Splika balur di partisipason
Tene
ligason
nasional
entri
ku
Durason: 2 oras
Matrial/suporti pedagojiku/ dukumentason
- Programa ku manual di skola di disiplina ke na dadu
- Filmis, fotografias ku utrus suportis
- Dukumentus ku utrus testus ku ta fala di idukason ku sidadania
- Websitis ku tene idukason ku sina sidadania
62
Atibidadis
Itapas
Formadur
Formandus
Maneras
I na fasi diagnostiku di nibel ku di kultura di
E
- Q.C.M
formandus na ke ki ta fala di partisipason sidadon
ruspundi
- Tarbaju di
Kontrol di
pulguntas
kada kin
ke ke sibi
- E na puy e
- Pensa
diskuti
-
na
di
kistons ku ta
fala
Diskuson
libri
di
partisipason
didadon
Kontestu
I na pensa na un situason nunde ki na diskribi un
Pa grupu, e
- Buska na
sidadon ku ka interesa di bida di si bayru isemplu:
na
dukumentus
oca i na pasa dianti di kamara, dus amigus oja
dukumentus
– Tarbaju di
kuma ku sirbis di limpesa ka fasi si tarbaju nunde
ke dadu ku
grupu
ku muntudu ruma.
speriensia ke
- Mpunta ña kabesa: nunde ku diñeru ku kamara
tene
ta kobra tudu dia ta bay? I fala kil purmeru.
argumentus
- Ña amigu, nsibi kuma mbota nel, restu nka
ku
interesa i fala sugundu
informasons
- Pursor na leba alunus pa e diskuti di kil kiston
pa
nunde ke na buska na atus ku prinsipyus di
kiston
jubi
trata
na
di
sidadania argumentus pa ruspundi priokupasons
di purmeru amigu ku kombensi si amigu pa
partisipa na bida di si bayru.
Animason
- E na fasi
- Plenaria
di tarbajus
propostas ku
-Torna
di grupu /
na
tarbaju ku si
say
di
kumsa
I na pidi pa formandus pursenta se tarbajus pa
risultadus di
diskuson
jubi
grupu di tarbaju
se
- Resoluson
tarbajus di
buska-buska
grupu
ku
di prublema
di
speriensia ke
tene
63
Subtema 1: sidadania
Disposison di un grupu kun
- Sposison
dibati, grupu na:
- Dibati
I na fasi proposta di un
-
planu
prublema.
ku
ta
dentifika
Fasi
planu
resolbi
- Pensa
-
-
un
informasons ku na dadu pa kil
-
dus amigus.
juntadu
- E na fasi rusumu ku es planu.
-
- Prinsipyus di sidadania.
jintis
bayru
ku
si
Kontributus
I
na
manda
fasi
un
Konsolidason
rusumu di kusas ke sina.
argumentus
ku
Tarbaju
atribusons ku rikursus di
kompitensias
Konta
di
di
grupu
Tarbaju
Dibati
entri
- Difinison, risponsabilidadi ku
kompitensia di bayru.
- Atus di sidadania fora di kil di
botu.
- Balur di partisipa na bida di
bayru ku di Tera
- I na fasi proposta di un
- E na resolbi kada kiŋ atibidadi
Tarbaju di kada
situason.
di integrason.
kin
-
Prublema
pa
abalia
lison.
- E na lembra di elementus di
kontiudus ku liga ku prinsipyus
Abaliason/
ku atus di sidadania di un ladu,
balansu
ku partisipason di sidadon na
bida di bayru ku di Tera pa
utru.
Mudansa
- I na proposta atibidadis
- E na kuji atibiidadis;
na skola ku na juda na
-
partisipason pa jiston di
asosiasons pa sigimentu di a
- Kiria un grupu
skola.
sons di administrason di skola
di konsertason
- Organisa sigimentu di
o kil di pursidenti di kamara di
ku
implementason
prasa ku liga ku skolas(infra
administrason.
struturas ku populasons
-
atibidadis ku kumsada
di
Kumsa
atibidadis
o
di
skolas).
Ileson
di
delegadus.
Fasi
pesas
siñus di tiatru
- E na plania es atibidadis na
skola tudu anu.
64
Subtema 2: Idukason
Integra baluris ku nosons ku liga ku idukason na situason di bida ku juntadu
- Domina baluris ku konsetus ku liga ku idukason.
- Kunsi diritus ku diberis sibikus.
- Fasi atibidadis pedagojikus ku liga ku idukason.
- Tene komportamentus sibikus.
1. Idukason
Difinison
 Idukason:«Atitudis di dedikason na kumunidadi nasional ku si instituisons
ku di partisipason na atibidadis, ku diritu di pubis» «prioridadi ku dadu
sidadon pa interes di nason ku interes di si kabesa».
 Idukason:«sigi leys ku utilisadu pa jintis ku sta juntu na sosiedadi; e gosta;
e rispita ŋutru.»
Pa tudu, idukason i dedikason pa interes publiku, pa «kusa publiku» Idukason
ta pidi «konsiensia politiku» ku ta pidi kuñisimentu di diritus suma sidadon ku
diberis pa kumunidadi. Idukason i manera di sta di un sidadon ku ta kumpri si
diritus ku dibers.
2. Baluris ku liga ku idukason
 ”Amor pa patria”
 Rispita kusa ki di nos tudu.
 Tene bardadi,integra na sosiedadi ku sedu fiel par el.
 Risponsabilidadi
 Partisipason na bida publiku.
 Sufri ŋutru
 Leba pa dianti interes di nos tudu ku bens ku no junta.
 Juda ŋutru.
 Kontrol di ason publiku.
65
Konsetus importantis ku liga ku idukason
Idukason ku sidadania ta rikuri na unkuadru di isersis ku fasidu pa Stadu ku
nason, nunde ku klaresa di kil konsetu ka pudi mayna.
3.1 Stadu: nomi macu(bas latin status, forma di gubernu)
- Sosiedadi politiku ku ta bin di fiksason, un teritoriu ku siparadu pa foronteras,
di un grupu di pekaduris ku na pursenta karateristikas ku markas di junta
kulturas ku fasidu pa un puder ku kunsidu.(na diritu konstituisional, Stadu i
algiŋ moral teritorial di diritu publiku ku ta fala na justisa di nason, ku tene
soberania internu ku internasional ku di monopoliu di restrison ku
organisadu.)
- Elementus sentral di administrason, konjuntu di puderis publikus na
oposison pa sidadons
- Stadu na kuji algiŋ di diritu publiku ku na planu di justisa na representa
kumunidadi, un pubis o un nason. I ta isersi puder supremu o soberanu na
kalker teritoriu ku relason ku utrus Stadus.
Na nibel sosio politiku, Stadu i forma mas organisadu di bida juntadu di
sosiedadi ku di pekadur.I ta isersi si puder pa gubernu. Stadu tene manga di
kusas ki tene ku sta bas del suma forsas armadas etc…
Stadu i pa tudu instituisons o sirbis ku ta pirmiti guberna ku administra un
Tera.Stadu tene diber di taja ku di da tudu sirbis (idukason, saudi, yagu, lus,
ku ambienti ku ta da saudi, etc.) ku si sirbis publikus ku modelu di jiston
sentralisadu o disentralisadu.
Stadu ten di fasi un jiston klaru di kusas publikus ku presta konta. Stadu ta
organisa pa i tene un konstituison ku leys.Stadu nason i nason nunde ku
Stadu ta junta kusas ku ta dal lejitimidadi.
Stadu probidensia ta mostra si papel importanti na ke ku ta fala di
redistribuison di rikesa, rugula ekonomia, juda kilis ku ma kansa ku distribui
bes publikus.
Un konjuntu di Stadus pudi sedu un organisason supra nasional, ku ta
funsiona suma un Stadu. Es i kasu di „„ CEDEAO‟‟ ku konstituidu si Stadus
membrus kunTratadu ku ta sirbi di konstituison ku di orgons dirijentis ku sedu
se instituisons.
3.2 Nason: Nomi femia (latin natio, - onis)
- Konjuntu di jintis ku ta sta na mesmu teritoriu, ku memu kumunidadi di orijen,
di storia, di kultura, di tradisons, asbes di lingua ku ta konstitui un kumunidadi
politiku.
- Identidadi abstratu, juntadu, ku ka ta dibididu ku ta ocadu pa jintis ku fasi
parti del ku tene se soberania.
Un nason, i un kumunidadi ku sta konsienti di sedu unidu pa un identidadi
66
storiku, di kultura, di lingua o di rilijon. Identidadi politiku, par el, nason i un
kumunidadi ku karaterisadu pa un teritoriu ki di siw, ku organisadu na Stadu. I
algiŋ juridiku ku konstituidu pa jintis ku kujidu pa konstituison.Konsetu di
nason ta imbolbi un sistema di baluris ku manga di bias ta rusumidu na un
lema ku ta basia na un kontratu sosial entri membrus di nason. Pa utrus
sosiologus, uniku kriteriu diterminanti i subjetibu: i pirsis pa membrus di un
kumunidadi sibi di kuma e dipindi tudu di algiŋ ku sedu nason.I ka tudu
nasons ku sta konstituidu na Stadu.Utrus kumunidadis o subkonjuntus di
kumunidadi di lingua o di etnia sibi kuma e pertensi tudu nason, ma ku
motibus ku liga ku storia, e ta dipindi di unStadu suma: (malinkes yorubas ku
fulas).
3.3 Pubis: nomi macu (latim populus)
«Grupu di jintis ku ta sta juntu na mesmu kau, ku tene lasus di kultura ku
instituisons di politika: pubis fransis (pubi, teritoriu ku organisason politiku, un
di kil tris elementus ku ta fasi Stadu.)»
PLANIFIKASON DI MODULU
Modulu 3: Idukason ku Sidadania
Subtema 2: Idukason
Intega baluris ku nosons ku liga ku idukason na situason di bida normal.
- Domina baluris ku konsetus ku liga ku idukason
- Kunsi diritus ku diberis sibikus.
- Fasi atibidadis pedagojikus ku liga ku idukason.
Durason:14 oras
Material Suportis pedagojikus Dukumentason
- Programa ku manual di disiplina ke na risibi
- Filmis, fotos ku utrus suportis
- Dukumentus ku testus ku ta trata di idukason ku sidadania
- Sitius na Web ku ta fala di idukason ku si sina.
67
Ordi
Kapasidadis
Elementus di kontiudus asosiadus
Manera
Durason
Kunsi
Nosons di Stadu, di nason, di diritu
- Buska na
fundamentus
ku di diber, di idukason, tipolojia ku
dukumentus
di idukason
ta kumparadu ku di diritus ku
-
diberis…
situason
Disafius di kumpu Tera
Tera
pa fasi
1
Fasi
2
3
proposta
di
- Juda ŋutru a nibel nasional
tema
di
- Papia ku ŋutru di etenias ku di
pensa
pa
pudi
mbolbi
rilijon
di
4 Oras
di
4 Oras
- Leba pa dianti manga di kulturas
na sforsu di
- Disimbolbimentu di kulturas ku
kumpu Tera
parsi
Integra tema
- Analis di material didatiku ku
di
pedagojiku di diferentis sikulus;
idukason
Analis
na atibidadis
- Fasi fisas pedagojikus;
pedagojikus
- Realisason di sesons di sina
6 Oras
aprindi
- Abaliason di sesons ku sinadu
Subtema 2: Idukason
Modulu 3: Sidadania ku idukason
Subtema 2: Idukason
Integra baluris ku nosons ku liga ku idukason na situason di bida juntadu
Objetibu di sina/aprindi:
Kunsi diritus ku diberis di idukason
Titulu di lisons/situason di aprindi
Disafius di kumpu Tera; papia di etnias entrelis ku rilijon
68
Kapasidadi di fasi
Kapasidadis
Inteletual (kuñisimentu)
Komportamentu
Teknika (aptidon)
(atitudis)
Distingi grupus etnikus ma
- Rispita tene manga di
Fasi amisadi entri etnias ku relijon
garandi
rilijons ku rilijons na
- Splika balur di tene manga di
Tera Sta na integrason
etnias ku rilijons
garandi
nasional
- Fasi ligason entri kumpu Tera ku
- Ditermina papel di tene
- Raforsa papia ku
tene manga di etnias ku rilijons na
manga di etnias ku relijons
ŋutru di etnias ku di
Tera
na kumpu Tera
rilijon.
- Fala sempri di balur di junta rilijon
-
Identifika relijons
mas
ku etnias
Durason:2 oras
Material/suportis pedagojikus/dukumentason
- Programa ku manual di disiplina
- Manual di „„ CEDEAO‟‟
- Filmis, fotos ku utrus dukumentus
- Dukumentus ku utrus testus ku ta fala di relijon, etnias ku aspetus di tene
manga di etnias ku relijons na kumpu Tera.
Lugar na Web ku liga ku relijon, etnia ku utrus kusas ku liga ku se diferensas
ku kumpu Tera.
Disimbolbimentu di sesons di sina/aprindi
Itapas
Kontrol
Atibidadis
di
Manera di fasi
Di formadur
Di formandus
I na jubi kal ki nibel ku kultura ke tene na ke
- Q.C.M
ku ta fala di tene manga di etnias ku rilijon
e diskuti prublema ku
- Tarbaju di kada kin
liga ku tene manga di
- Pensa
etnias ku relijon
- Diskuson libri
I na pursenta un Sena nunde ku dus
Pa grupu di 4 o 5,
-
familias ku ka juntu etnia nin relijon ku ka
formandus na purkura
dukumentus
ntindi
- Tarbajus di grupu
kusas ke sibi
ŋutru
na
fasi
un
di
dukumentus ke dadu,
relijon.isemplu: na dia di festa di natal Kane
festa
tambi ku se speriensias
Mohamed ku sedu musulmanu di etenia
ke tene, se manera di
malinke kumbidadu pa si amigu Alain Sery
oja na tene manga di
Kriston di etnia Bete pa i bin janta kel. Ma
etnias ku relijons na Tera
Buska
pape di Kane Mohamed nega disa si fiju pa i
Kontestu
bay kil kumbiti. Pape di Sery tenta kombensi
69
na
si pape ma i kontinua nega far.
Pursor dibi di leba si alunus pursoris pa e
trata di kil situason nunde ke na buska
disafius di kumpu tera, argumentus pa
kombensi pape di si amigu Mohamed pa i
seta bibi na sosiedadi ku tene manga di
etnias ku relijons ku dibi di konforma
Animason di
I na pidi formandus pa e pursenta se
E na fasi propostas ku
- Plenaria
tarbajus
tarbajus di grupus
na say di risultadus di
-torna
grupu/ torna
mpulma-mpulma ku di
tarbajus
tarbajus
se speriensias ke tene
- Kumpu kombersa
na
di
grupus
ku
diskuti
di un prublema
Subtema 2: Idukason
Itapas
Atibidadis
Manera di fasi
Di formadur
Di formandu
- Na fasi un proposta di
Ku sposison di un grupu, ku
- sposison
un planu pa identifika
dibati, grupu na:
- dibati
diferentis
ku
-
ku
kombersa
-tarbaju di grupu
ligason na kumpu Tera
- Konta argumentus di pekenu
- Tarbaju ku juntadu
Kontributus
- Manda fasi rusumu di
Mohamed.
- Dibati entri jintis
di
kusas ke sina nunde ke
- Un rusumu nunde ke na sigi
nosons/kon
na yalsa kontributus di
es planu
solidason
nasons
- Relijons ku etnias ma garandi.
relijons
etnias
si
balur
ku rusumu
Fasi
planu
di
kumpu
- riflison
- Pontus ke junta na kil etnias
ku relijons ma garandi
- Balur di tene manga di etnias
ku relijons na kumpu Tera
I na fasi un proposta
-
E
na
resolbi
prublema pa abalia lison
situason prublema
kada
kin
Tarbaju di kada kin
- E na lembra di elementus ku
-abaliason/
liga ku relason di tene manga di
balansu
etnias ku relijons ku kumpu
Tera
Mudansa
I na proposta kumsa
- E na kuji atibidadis
- Kria klubus ligadu
atibidadis na skola ku ta
- E na kumsa atibidadis nunde
ku relijon
juda na integrason di
ke na fasi si planu pa anu
-konsepson ku fasi
etnia ku di relijons.
skolar
pesas siñus di tiatru
- Organisa sigimentu di
asons
70
DIMOKRASIA KU BON GUBERNASON
71
Kombersa di kumsada
Manga di prublemas ku ta tuji disimbolbimentu ku ta ojadu na Afrika Osidental
suma kurupson ku instabilidadi politiku, etc… na mostra un falta na ke ku ta
fala di kultura dimokratiku ku bon gubernason. Dimokrasia i “ gubernu di pubis,
pa pubis” ma i bon punta si «pubis» sta maduru pa kil tarbaju ora ki ka sta, kal
ki na sedu birtudis ku etika di kilis ku na dimokrsia ta karakterisa sistemas
politikus di spasu„„ CEDEAO‟‟ ku ta manda na nomi di pubis.
Pa utru ladu,manga di sidadons tene dukumentus inteletual ku moral, aptidons
ku atitudis ku pirsis tene ku liga ku kistons politikus pa difindi se diritus, nunde
ke na kumpri se dibers, garanti leba pa dianti di dimokrasia ku bon gubernason.
Modulu di dimokrasia ku bon gubernason distinadu pa e tema.
Integra nosons ku baluris, manera di fasi ku atitudis ku bali pa leba pa dianti di
dimokrasia ku di gubernu.
Subtemas
1. Dimokrasia
2. Bon gubernason
dimokrasia ku bon gubernason.
1- Domina nosons, baluris ku prinsipyus ku liga ku dimokrasia
2- Disimbolbi manera di fasi pa asons di leba pa dianti di un kultura di
dimokrasia ku baluris internus ku kontribuisons di diferentis grupus sosial.
3- Fasi atibidadis pedagojikus ku skolar ku ta juda na iinstrusons ku
72
disimbolbimentu di un kultura pa dimokrasia.
4- Tene atitudis ku ta juda na leba pa dianti di un kultura di dimokrasia.
Difinison di konsetu.
Palabra dimokrasia bin di gregu demos, ku kratas, puder, otoridadi, ku kujidu.
I ta mostra, pa difinison di Abraham Linkoln, «gubernu di pubis, di pubis pa
pubis»
Dimokrasia difinidu tambi suma:
«… Un gubernu ku na manda ku bontadi di pubis.»
«… Un sistema di gubernu nunde ku otoridadi ma garandi ta sedu di pubis.
«Un gubernu nunde ku kontrol politiku ta fasidu pa tudu sidadons o ku se
representantis ku kujidu»
«Dimokrasia i un sistema nunde ku jintis pudi muda di dirijentis sin baruju ku
nunde ku gubernu tene diritu di manda pabia pubis dal kil diritu.»
Pubis ta ojadu li suma grupu di sidadons di unTera ku pudi sedu gubernantis
ku gubernadus.
Isersis di dimokrasia pa pubis: dimokrasia direta, dimokrasia indireta
Purmeru, na Gresia antigu, dimokrasia ta fasidu ba di forma direta, nunde ku
tudu sidadons (fora di minjeris, mininus ku katibus) ta junta ba pa toma elis
memu disisons: i un dimokrasia partisipatiba, sidadons ta sta junta na disisons
ku ta tomadu, dedi kumsada te na si aplikason.
Aos, na manga di sistema politikus, no ta oja dimokrasia na forma indiretu,
nunde ki pubis ka ta isersi diretamenti puder, i ta kaba son na kuji
representantis ku na manda na se nomis.
Baluris, prinsipyus ku fundamentus di dimokrasia
Sistema politiku dimokratiku ta karaterisadu pa baluris, prinsipyus, instituisons,
pratikas, kulturas, etc… ku ta konstitui fundamentus. Manga di kil
karateristikas sedu klaru: liberdadi, igualidadi, ilesons libris, justus i limpu,
siparason di puderis, etc…; i ten representantis ku ka ta «ojadu» na
dimokrasia, leys ku ka skirbidu suma «regras di jugu» ku dibi di rispitadu (seta
dirota na ileson, tuji biolensia, etc.)
Baluris di dimokrasia
Dimokrasia ta karaterisadu pa dus baluris importantis:
Liberdadi ku igualidadi. Es baluris ta comadu na tudu Diklarason di diritus: kil
di 1789. Utrus baluris bin junta ku esis suma: Sufri ŋutru, rispitu, koperason,
pluralismu ku kumprimis sosial, seta diferensia, juda ŋutru, pas, etc…
Prinsipyus di dimokrasia
 Botu pa tudu jintis ku na da kada kin meyu ku justa pa influensa orientason
di disisons mas garandi.

Soberania popular:Puder ku pubis tene, gubernu i risponsabel di pubis.
73

Regra di maioria ku diritus di minoria: manda ta sedu di maioria, ma
diritu di minoria dibi di tajadu.

Konstitusionalidadi: Puderis ku limitasons di puder di gubernu sta

kontadu na konstituison ku ta taja diritus di tudu sidadons. Kontrol di
konstitusionalidadi di leys pirsis garanti rispitu di disposisons di
konstituison.
Siparason di puderis (di fasi leys, di kumpri ku di justisa): kil ku ta bota
leys (puder lejislatibu o parlamentu) ka pudi sedu kil ku na aplikal (puder
ku ta fasi o gubernu); kil tirseru parti i pa julga kil bon aplikason di leys
(puder judisial).

Justisa ku imparsialidadi: disisons ku ta say di gubernu ku dibi di sedu

justu i ka pudi jingi pa un o pa utru ladu.
Sistema judisial indipendenti: sistema di justisa ku dibi di sedu imparsial,
i siparadu ku utrus instituisons di gubernu.

Dibati di sintidu libri i abertu: diritus pa liberdadi di palabra, liberdadi di

papia, liberdadi di skirbi, liberdadi di asosiason.
Subordinason di forsas armadas na puder sibil: suma militaris ku tene
galon e ka ta kujidu, i administrason sibil ku dibi di jeri elis.
Pluralismu pulitiku ku ilesons libris i klaru: ilesons di manga di partidus
dibi di sedu libri, abertu, regular i klaru.
Bens ku no junta: leba pa diantidi bon kusas pa tudu sosiedadi.

Partisipason:sidadons ta partisipa librimenti na idukason.

Stadu di diritu: puders publikus sta bas di diritu, kusa ku ta leba na
limitason di se puderis. Tudu disisons dibi di sta konformu konstituison fala,
na kumprimis internasional, na leys ku rugulamentus.
Mudansa di puder:i bon na dimokrasia pa jiston di kusa publiku fasidu di
manera ku ta muda pa diferentis organisasons politikus.




Kontrol sidadon: dibi di garantidu pa sidadons, diritu di oja elis memu o
pa se representantis “ balur di kontribuson publiku si sigi si tarbaju ”ku
sosiedadi tudu ku sedu kil di “pidi kontas pa tudu tarbajadur di Staduku di
administrason” pa i pudi disimpeña si papel di bisia ku di yabri ujus.
Dukumentus, instituisons ku dukumentus di dimokrasia
Dimokrasia pudi tambi karaterisadu pabia di manga di dukumentus,
instituisons ku dispositibus:
- Na nibel rejional, no pudi coma suma isemplu, Tirbunal Afrikanu di Diritus di
Omi, tirbunal di justisa di „„ CEDEAO‟‟, Protokolu ku bin buridu pa dimokrasia
ku gubernason.
- Na nibel nasional, puder lejislatibu (parlamentu) i un di instituisons mas
74
importanti di un dimokrasia representatibu.I ten taŋ utrus instituisons suma
Prokuradur di Republika, konselyu konsultibu pa Diritus di Omi, kumison
Nasional di Diritus di Omi, etc. ku pudi muda kunformu leys di kada Tera.
Konstituison ta garanti diritus di sidadons, i ta limita puderis di gubernantis;
Puder judicial dibi di sedu indipendenti ku sedu garantia di un dimokrasia
san.
- Na lokal, i ten por isemplu, asembleya lokal suma konselyu di tabanka,
konselyu di prefetura, konselyu munisipal nunde ku kilis ku kujidu ta sta.
- Sosiedadi sibil tene papel di kontra puder, ma i pudi tambi sirbi di kumpudur
di kombersa ora ku disintindimentu ten entri politikus;
- Midias dibi di sedu libri; funson ma garandi ke tene i kil di informa kilis ku na
manda ku kilis ke na manda riba delis,di prublema di politika publika;
Referendu i un manera di fasi nunde ku iletoris pudi bota diretamenti na un
kiston politiku, konstitusional o lejistatibu ku diterminadu;
Orsamentu nunde ku tudu jintis na mati: si objetibu i di fasi jiston juntu ku
disidi juntu (fasi jiston ku toma taŋ disison juntu).
Disafius di dimokrasia na rejion
Disimbolbimentu ku konsolidason di dimokrasia na Spasu „„ CEDEAO‟‟ na oca
manga di prublemas suma:
-Analfabetismu: tasa di alfabetisason na manga di Teras di „„ CEDEAO‟‟ sedu
fraku kusa ku ta tuji sidadons ribendika se diritus, ku di partisipa na bida
publiku. I pirsis pa Stadus buri se dispesas na idukason, kusa ku ka pudi
mayna pa leba pa dianti kultura pa dimokrasia na rejion;
- Tribalismu ku etnosentrismu i dibi di ne nibel tene rispitu pa kulturas di
Tera, leba pa dianti manga di kulturas ku yabri utrus, pabia di idukason, pa pas
ku fasi jiston di disintindimentu.
- Falta di leba pa dianti baluris internus: es baluris sta amiasadu pa
globalisason. I pirsis taja elis suma patrimoniu di kultura
- Golpis di Stadu pa militaris: toma puder pa militaris ka bon na dimokrasia
pabia son pubis ku pudi fasi mudansa na dimokrasia ku botu;
- Golpis di Stadu konstituisional ku mudansa di konstituison;
- Koytadesa sedu taŋ un pirigu pa kontinuidadi di dimokrasia ku si
konsolidason pabia i ta tuji mininus bay skola, partisipa na bida publiku, i ta
juda ciu pa i ten korupson;
- Prublema sosio-politikus, ku sempri sta ligadu ku ilesons, ta amiasa
stabilidadi di Stadus ku ta sedu fonti di mal star pa pubis di „„ CEDEAO‟‟
- Frakesa di instituisons publikus: falta di fiansa ku liga ku instituisons publikus
pabia di korupson, ta sedu un prublema pa dimokrasia. Fiansa na instituisons
dibi di tornadu un politika klaru di presta kontas;
- Abusu di puder: falta di rispitu pa diritus di omi, mudansa (deturpa)
konstituison, abusu di otoridadi etc...
75
Integra nosons ku baluris, manera ku atitudis ku bali pa leba pa dianti di
dimokrasia.
1- Domina nosons, baluris ku prinsipyus ku liga ku dimokrasia;
2- Disimbolbi manera di leba pa dianti di un kultura dimokratiku nunde ku no
na konta ku baluris internus ku kontribuisons di diferentis grupus sosial.
3- Fasi atibidadis pedagojikus ku di skola ku ta juda na torna/disimbolbimentu
un kultura dimokratiku.
4- Tene atitudis ku ta juda na leba pa dianti di un kultura dimokratiku
Durason: 18 oras
- Programa ku manual di skola na disiplina ke na dadu
- Filmis, fotografias, diseñus
Itapas
Kapasidadi
di
Maneras di fasi
Durason
fasi
Difini
1
nosons
baluris
ku
Baluris, prinsipyus ku fundamentus di
dimokrasia
3 Oras
konsetus
2
Tene
Dukumentus,
instituisons
dukumentus,
dukumentus di dimokrasia
ku
3 Oras
mekanismus,
normas
ku
regras
di
funsionamentu
di dimokrasia
Identifika
3
prublema
Disafius di dimokrasia na nibel nasional
ku
ku na rejion
2 Oras
difikuldadis
4
Fasi proposta pa
- Balur di medias pa uŋ kultura di
Mpulma-mpulma
leba pa dianti di
dimokrasia
- Dibati
dimokrasia
- Rispitu pa leys ku rugulamentus
- Estudu di kasu
- Dibati na limitason di partidus politikus
- Simulason
4 Oras
- Fasi ileson klaru sim prublema
Etc.
76
5
- Integra kil tema
- Analis di dukumentus didatikus ku
Fasi pensa di kila
di dimokrasia na
pedagojikus di diferentis sikulus.
- Testi
atibidadis
- Ileson limpu sin
di
skola
6 Oras
prublema.
- Abaliason di kusas ke sibi.
ISEMPLU DI FISA PEDAGOjIKU
dimokrasia.
Titulu di lison/situason di aprindi: prosesu iletoral
Objetibu di sina/aprindi
1. Tene atitudis ku ta juda na leba pa dianti di kultura pa dimokrasia
Kapasidadis di fasi:
Kapasidadis
Kuñisimentus
Atitudis
Aptidons
- Dentifika itapas di prosesu
-Seta risultadus
- Disimbolbi un spiritu kritiku
iletoral
- Rispita kodigu iletoral
- Analisa prosesu iletoral
- Analisa prublema ku na bin
- Rispita normas di fasi kusas
ora
limpu ku igualidadi
ku
normas
di
jugu
dimokratiku ka rispitadu
Durason: 4 oras
Material/
Suportis
pedagojikus/Dukumentason:
kodigu
iletoral,
rugulamentu internu, jurnal di skola, notas di sirbis, fotografias di Sena di
ileson, material di ileson (urnas, bultins, formularius di atas, kabini di botu,
kanetas, karimbu «i bota ja», tinta pa dedu, imbolopis, rijistus iletoral, jis,
kuadru pretu, etc.)
Disimbolbimentu di seson di sina/aprindi
Atibidadis
Ordi
Di formadur
Maneras di fasi
Di formandu
- I na fasi pulguntas pa sibi kal ki se nibel
E
Kontrol di kusas
di kuñisimentu di alunus na ke ke na bin
pulguntas
ke sibi
studa
- I na pursenta un stratu di dukumentu di
- E na jubi
unsituason ku ta fala di dipus di ileson ku
- E na papia di ke
ka bali
ke na oja
Kontestu
na
ruspundi
- Q.M.C.
- I na fasi pulguntas di ke ke na oja na
dukumentu
77
Animason
di
atibidadis
na
grupu/Torna
tarbajus
di
- Forma tris pikenus grupus, pidi elis pa
-
e konta ke ke na oja, dipus e diskribi
prosesu
iletoral
dipus, na plenaria
prosesu
(pa
grupus
-
iletoral
(prublema
ku
se
E
na
konta
kabalindadis);
pikininus)
- Pidi pa e fasi propostas di kumpu
-
kombersa di kil kabalindadis;
ilesons(purparaso
- Fasi ata di produsons
n);
grupus
Tarbaju
di
grupus
Teknika
di
sklarisimentu
Antis
di
- Fasitiatrusiñus
- Na ileson (na ora
di botu);
- Dipus di ileson;
-E na jubi kausas,
kabalindadi
di
disintindimentu
dipus di ileson
- E na dibati di kil
disintindimentu
-
E
na
sujeri
soluson
-
E
na
toma
mididas
- I na pidi i kompleta:
- E na difini:
- Tarbaju di tudu jintis
- Difinisons di konsetus cabis;
- Konsetus cabis
- Metudu di kumpu
- Kil tris itapas di prosesu iletoral
- Tris itapas di
kombersa
nosons/konsolid
- Juda formandus na identifika kausas ku
prosesu iletoral
unprublema
ason ku rusumu
kabalindadis di disintindimentu dipus di
- Identifika kausas
ilesons;
ku kabalindadis di
Kontributus
di
-
Orienta
resolusons
pa
pa
inunsiadu
di
ilesons
bons
disintindimentu ku
justus
ta ojadu dipus di
sinprublema;
ilesons
- Pidi pa e fasi rusumu na forma di un
- Fasi se analis
kuadru;
- Diskuti
- Da nota
- Tira itapas ku ma
di
bali di un prosesu
iletoral;
-
Pursenta
se
tarbajus
Abaliason di ke
- I na pidi formandus pa: e konta kal ki
-
ke
itapas di un prosesu iletoral;
instrusons(di
- Identifika
dibatis
ku
kada itapa;
informasons
ku
- Sujeri kuma ki dibi di resolbidu
dadu na seson ku
balansu
sinadu
prublema ku pudi liga ku
E
na
fasi
pasa).
- I na pidi pa formandus purdusi manga
E
na
skribi
di tema ku liga ku:
palabras di ordi ku
Tarbaju di kada kin
78
Mudansa
- Kampañas iletoral…
ta fala di ilesons
- Dipus di ileson sin biolensia
sin
baruju,
ku
sedu justus i klaru
Subtema 2: BON GUBERNASON
Kompitensia di Subtema:
bon gubernason.
1. Domina nosons baluris ku prinsipyus di bon gubernason;
2. Disimbolbi manera di asons di leba pa dianti di un kultura di bon
gubernason nunde ku no na konta ku baluris internus ku kontribuisons di
diferentis grupus sosial;
3. Diriji atibidadis pedagojikus ku skolar pa pudi raforsa bon gubernason;
4. Tene atitudis ku liga ku leba pa dianti di bon gubernason.
Elementus di kontiudu:
Analis di prublema ku liga ku kurupson ta mostra di kuma i ten na spasu
„„ CEDEAO‟‟manga di difikuldadis na pratika di Stadu di diritu. Kil difikuldadis ta
mostra logu, un falta di bon gubernason. Palabra bon gubernason bin di teoria
makro ekonomika ku siensia administratibu anglosaksoniku. I kontadu na anus
90 pa Banku Mundial suma kondison pa politikas di disimbolbimentu.
Difinison di bon gubernason
Sin entra na difinison garandi di ke ki bon gubernason (gubernason
dimokratiku), no pudi na un abordajen funsional fala kuma i relason ku ten entri
gubernantis ku kilis ku gubernadu na jiston di kistons publikus nunde ki na pidi:
- Tene instituisons dimokratikus
- Funsionamentu des instituisons ku ta sta bas di leys ku rugulamentus,
- Partisipason di sidadons ku tene un kultura di idukason dimokratiku ku ta
rispita regras di jugu dimokratiku.
Kuatru prinsipyus ta juda pa i ten un bon gubernason.
- Risponsabilidadi: i ta fala di puderis publikus suma di sidadons. Stadus di
„„ CEDEAO‟‟ junta kil lejislasons ku dukumentus internasional di diritus di
pekaduris, suma Diklarason Unibersal di Diritus di Omi ku utrus leys
internasional. Ma i kontinua inda tene prublema ku liga ku kurupson ku falta di
rispitu pa Stadu di diritu. Kila ta misti fala di kuma, prublema di gubernason
dimokratiku ka ta fala son di kriason di instituisons dimokratikus: pa utrus
palabras, tene kil instituisons ka ciga pa garanti un bon gubernason. I di
risponsabilidadi di dirijentis, na nibel nasional suma lokal, sugura leys ku
rugulamentus, un jiston, klaru, indipendenti na rispitu di leys di konstituisons.
79
Sidadons dibi di toma sintidu di kuma buska ku fasi preson sosial na gubernu o
koletibidadis lokal dibi di puy na se sintidu limitis di rikursus publikus di jintis
suma di organisason o di finansa. Kil risponsabilidadi ka pudi sedu risultadu di
un manifestason di sidadon ku fasidu kinti-kinti o ku sedu objetu di un rialidadi
ku no padidu kel; i dibi di sinadu pa manga di saberis, di sibi fasi o di sibi sta.
Pa kila, sidadons dibi di tene kultura, kultura di idukason.
Kultura di idukason pudi difinidu suma «grupu di krensas, di kombiksons, di oja
mundu ku, pratikas ku formadu na tudu storia di un sosiedadi, di manera ke sta
na un grupu di jintis ku dibididu» J. Pershoor, Konferensia sibitas, sidadi di
Mesiko, Sitembru, 1999.Sosiedadi sibil dibi di juga un papel importanti. I dibi di
kontribui pa torna un Stadu di diritu dimokratiku, leba pa dianti idukason di,
diritus di pekaduris, pas ku dimokrasia. I dibi di taŋ kontribui pa informason
pasa ku kombati abusus ku falta di kastigu na tudu nibel, sedu difensor di kilis
ku mas kansa na populason.
- Transparensia: i ta fika na sirkulason libri di informason. Jintis ku na faladu
del pudi tene asesu na prosesu, instituison ku informasonpa tudu jintis, ntindi
ku garanti sigimentu di kistons. Stadu ta interbi pa rugula merkadu,
rugulamenta kontribuisons fiskal ku puy pa populason sta diritu. Pa si
interbenson fika diritu, gubernu dibi di ba ta informa tudu ora si disisons pa
kiston di klaresa, ku pirmiti taŋ populason pa i kontrola kil disison, mostra kuma
partisipason desis pudi ka sedu na ora ku no misti tene fama na politika
publiku.
Stadu di diritu kuadrus juridikus dibi di justa, testus tambi dibi di aplikadu di
manera ke sta, suma leys ku liga ku diritus di omi.
- Partisipason: tudu omis ku minjeris dibi di tene botu na sintidu pa tomada di
disison, diretamenti o papia di instituisons ku kunsidu ku ta representa se
interes.
Un partisipason: Ora ki laga, i ta sta na liberdadi di asosiason ku di papia
suma na kapasidadis ku pirsis pa partisipa na bon manera, na toma disisons.
Isemplu, sidadons na sina organisa na grupus di preson o di fasilitason, pa
tene puderis publikus ki di selis/ o juda elis si pirsis, na resolbi es prublema. E
tarbaju pudi fasidu ku ajuda di ONGs (organisasons ku ka sedu di gubernu)
Disafius di bon gubernason na rejion
„„ CEDEAO‟‟ tene dukumentus di balur pa garanti un bon gubernason rejional:
- ProtokoluA/SP1/12/01 di dimokrasia ku bon gubernason ku binburi na
protokolu ku liga ku mekanismu di manera di taja ku fasi jiston, di kumpu
kombersa ora di disintindimentu, di manutenson di pas ku suguransa;
(na liña). (pagina ku jubidu na 15/06/2012)
Htt://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocole- additionnel – sur- la- Bonne80
gouvernance- et – la- demc.pdf
- Protokolu di 1979 ku ta fala di sirkulason libri di jintis, diritu di mora ku di
tene kau di mora;
- Protokolu di 1982 di kodigu di sidadania di kumunidadi
Fora di tudu es disposisons, i ta ojadu inda:
Kurupson ku sta inda na Stadus. Korupson atiba ku pasiba ta ojadu na ladu
ekonomiku ku sosial suma tambi na prinsipyus di republika ku prosesu di
dimokratisason. Isemplu:
- Obras publikus ku fasidu mal pa impresa ku ka rispita normas di realisason
di kontratus nunde ku kustus buri ma ku na pagadu pa kontribuinti;
- Un pursor di setor publiku kumanera ki na da aulas na pribadu, ka kabanta
si programa di skola ku alunus ku na fin di anu, fasi proba;
- O kansera di bida ku ocadu pabia di kurupson nunde ku pres tudu buridu;
- Difikuldadi di implementason di delegasons di puder ku di disentralisason ku
ocadu ku falta di klaresa ku bon gubernason;
- Falta di tene sintidu ku rispitu na kusa ki di nos tudu. Difikuldadis ku liga na
sirkulason libri di bens ku di jintis: i ten inda satisas na foronteras suma tambi
dentru di Teras; suguransa di jintis ku se bens ka garantidu.
Utrus prublema ku liga ku gubernason mersi studadu suma:
- Politikas di afasta ŋutru;
- Falta di klaresa;
- Falta di kumpaña ku norosta na tratamentu di utrus prosesus na subrejion;
- Falta di presta konta;
- Falta di Stadu di diritu;
- Satisas na forontera.
„„ CEDEAO‟‟kontinua sedu un di mudelu di integrason ku tene fama. I ta fala di
minjoria sforsus pa laganta bon gubernason, cidadania rejional ku integrason
di pubis.
Modelu 4: Dimokrasia ku bon gubernason
Objetibu di subtema:
Integra baluris ku nosons, manera di fasi ku atitudis ku bali pa leba pa dianti
di bon gubernason.
1. Domina nosons, baluris ku prinsipyus ku liga ku bon gubernason.
2. Disimbolbi manera di ason pa leba pa dianti di un kultura di bon
gubernason nunde ku no na konsidera baluris internus ku kontribuisons di
diferentis grupus sosial,
Fasi atibidadis pedagojikus ku di bida na skola na sintidu di raforsa bon
gubernason,
3. Tene atitudis ku liga ku leba pa dianti di bon gubernason
Durason:18 oras
81
- Filmis, fotografias ku diseñus
- Internet
Ordi
1
Kapasidadi di fasi
Baluris,
ku konsetus
fundamentus di bon gubernason
Kumentus
Tene
Dukumentus,
Tarbaju di gr
dukumentus,
ku
normas
regras
di
funsionamentu di bon
prinsipyus
Manera di fasi
Difini nosons, baluris
mekanismus,
2
instituisons
ku
ku
4
Buska na du
2 Oras
dukumentus di dimokrasia
upu
Karateristikas ku kondisons di
Rifleson
bon gubernason
Mpulma-mpulm
4 oras
a
gubernason
3
Durason
Identifika prublema ku
Disafius di dimokrasia na nibel
Dibati
difikuldadis
nasional ku sub-rejional
Kontata jintis ku
Fasi proposta di asons
Media ku bon gubernason
faladu
pa leba pa dianti di bon
Tipus di atus di bon gubernason
asosiasons
ku
Studa kasu
gubernason
4 Oras
Integra kil tema di bon
Analisa dokumentus didatikus ku
Simulason
gubernason
pedagojikus di diferenti sikulus
Fasi tiatrusiñus
Fasi fisas pedagojikus
Aulas pa mostra
Fasi fisas pedagojikus
kuma ki ta fasidu
Fasi sesons di sina/ aprindi
aulas di testi
na
atibidadis di skola
5
2 Oras
6 Oras
Abalia kuñisimentus ke tene
Tema: Dimokrasia ku bon gubernason
Subtema 2: bon gubernason
Integra nosons ku baluris, manera ku atitudis ku bali pa leba pa dianti di bon
gubernason
Titulu di lison/situason di aprindi: prinsipyus, fundamentus ku disafius di
bon gubernason.
Objetibu di sina/ aprindi:
Domina nosons, baluris ku prinsipyus ku liga ku bon gubernason
Kapasidadis di fasi
Kapasidadis
Inteletual
-
Kunsi
funfamentus
prinsipyus
ku
Komportamentu
Teknikas
- Mostra imparsialidadi
Resolbi
- Tene spiritu kritiku
gubernason.
un
prublema
di
mau
82
- Identifika disafius di bon
- Mostra rigor
- Fasi un organigrama ku na rispita
gubernason
- Rispita prinsipyus di
prinsipyus di bon gubernason
- Jubi diritu un situason di
igualidadi
- Fasi proposta di solusons pa
gubernason
prublema ku labantadu
Durason:2 oras
Suportis/material:
Lista di membrus di gabineti di Ministeriu di idukason Nasional
Nomi
Funson
Perfil
Seksu
Ekwe Abiola
Diretor di gabineti
Diplomadu di ENA
O
Ekwe Nestor
Sekertariu jeral
Inspetor jeral di mpustus
O
Koffi Gregoire
Nkargadu di mison
DESS na GRH
O
Ekwe Alimatou
DAF
Pursor di storia ku jeografia
M
Ekwe Kossiwa
Sef di gabineti
Diretora di jardin di mininus
M
Kamara Toffa
Kunditor
Karta di kunduson – cat-B
O
Dieng Henri
Sef
Studanti na tesi
O
Modista diplomadu
M
di
kurusponundensiya
Wala Henriette
Sekertaria partikular
Subtema 2: bon gubernason
Disimbolbimentu di atibidadis di sina/aprindi
Ordi
di fasi Maneras
Atibidadis
Di formadur
Di formandu
Kontrol di kusas
I na fasi pulguntas pa kunsi se
-
E
na
ke sibi
nibel di asimilason ku di kultura di
pulguntas
ruspundi
- Q.C.M.
Tarbaju di kada
formandus na materia ku na bin
kin
dadu
I
na
pursenta
formandus
es
- E diskubri e na jubi
-
situason:“ dus sumanas dipus di
kil lista;
kada kin
konselyu di ministrus ku pididu di
-
pursidentis di republika, minsitru
sklarisimentu
E
na
pidi
di idukason nasional, sr. Ekwe
Kontestu
-
Tarbaju
Na
di
grupu
garandi
(plenaria)
Hasan Isholah tira lista di menbrus
di si gabineti (jubi dukumentu di
apoiu). Dipus di publikason des
lista, ministru risibi un pididu si
splikason di purmeru ministru.”
- Ruspundi o manda ruspundi kil
pididu di sklarisimentu ku fasidu.
Animason
di
- I na organisa formandus na
E na analisa lista pa
-
grupu di 5 o 6 jintis;
grupu;
dudu jintis (na
- Da
- Identifikaprublema;
plenariu
instrusons di tarbaju :
Tarbaju
di
dipus
83
atibidadis
di
- Analisa lista nunde ki na jubi
- Fasi propostas di
grupu/torna
adekuason,
solusons
tarbajus di grupu
igualidadi
perfil/pustu
na
distribuison
ku
na grupu).
di
tarbajus;
-
Justifika
kesa
di
purmeru
ministru;
- Da proposta di solusons
- Fasi ata di tarbajus di grupus;
-
E
na
pursenta
Kontribuisons di
- Kompletainformasons ku dadu
risultadus di tarbaju
tudu
nosons/konsolid
pa formandus;
di grupus na:
grupus
ason ku rusumu
- Njita puku-puku utrus kasus di
-
garandis dipus
mau gubernason ku liga ku:
Maugubernason(nep
na
- Gubernason sosial
otismu,
pikininus)
- Gubernason ekonomiku;
jeneru, ka balorisa
- Partisipason di sidadons na
jintis ku no tene…)
jiston di kusa publiku
- Kusas ku pudi bin di
- Pidi pa e fasi rusumu di nobus
mau gubernason;
kusas ke kaba di aprindi na:
-Fasi propostas di ke
- Difini bon gubernason
ke pudi fasi na lugar
- karateristikas ku kondisons di
di ministru;
bon gubernason;
- Ruspundi pulguntas
- disafius di bon gubernason
di utrus tipus di mau
ka
jubi
-
Tarbaju
di
jintis(na
grupus
gubernason
- E na partisipa na
ilaborason di rusumu
di
kuñisimentu
ke
aprindi aos;
Abaliason
di
Pidi pa e fasi un proposta di
-
E
na
pursenta
kuñisimentus ke
kumite di saudi di institutu di
tarbajus di grupu na:
tene/balansu
formason (o kalker utru kumite o
- Mau gubernason
-
Tarbaju
di
kada kin
kumison);
- Pidi formandus pa justifika opson
di kada un di membrus
Mudansa
I na pursenta un kuadru nunde ku
- E na fasi proposta
-
formandus na prensi puku-puku
di
kada kin
nunde ki na konta formas di mau
kumite nunde ku no
-
gubernason ke dentifika na se
na
siñu simulason
metade
disposisons
(familia,
sentru
di
kumposison
di
konsidera
rugulamentu internu
nason)
di
tris
mis(lista
di
situasons, se kausas ku kusas ku
instituison
Fasi
di
tiatru
di
formason, bayru/prefetura, rejion,
na
Tarbaju
di
formason
ka bali) ku ke ke na fasi pa bay
dianti na kada kasu ku pursentadu
84
Webgrafia di modulus: Dimokrasia ku bon gubernason
Difinisons di konsetu
- http://www:universalis.fr/encyclopedie/democratie/
-http://aceprojecet.org/main/français/ve/vec05b01.htm
Subtema 2: Bon Gubernason
-http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocoles/protocole-additionnel-sur-la-Bonne-gouvernan
ce-et-la-democ.pdf
UTRUS DUKUMENTUS
Dimokrasia
(Testu di Daniel Gaxie, pursor di siensias politikus na unibersidadi di Paris 1pantheon sorbonne).
Dimokrasia i un forma di organisason politiku ku tradisionalmenti difinidu na
formula di Abraham Lincoln, suma «gubernu di pubis, di pubis pa pubis».
Suma na tudu sistema politiku, «pubis», ku sedu grupu di sidadons ku junta na
unTera ku gubernadu taŋ. Partikularidadi di un sistema dimokratiku i kuma kilis
ku gubernadu sedu tambi gubernantis, ku junta na disisons ma garandis ku
liga ku bida di prasa. I pabia taŋ sedu na memu tempu sujetu (ku sedu e ta sta
bas di puder politiku) i sedu soberanu (el ku tene es puder)nunde ku sistema
dimokratikus dibi di aji pa interes di pubis. Kiston i di sibi kuma kal midida
«pubis» ku sta asosiadu ku si propriu gubernu i bali pena na ke ki ta fala di
karater dimokratiku di sistema politikus.Di Gresia antigu te sekulu XIX, son un
rijimi ku no ta coma aos di dimokrasia direta, nunde ku leys ta diskutidu, i
botadu pa asembleya (eklesia) di sidadons, pudi ba kalifikadu di dimokrasia.
Kuji gubernantis pa ileson, manti puder pa «utrus» i ka pa «tudu», i sedu ba
suma un prodisimentu aristokratiku. Puku- puku, gubernu representatibu (kil
gubernu ku fasidu pa representantis di «pubis» ku kujidu pa sidadons) na bin
rukuñisidu suma forma partikular, dipus suma uniku forma di dimokrasia.
Forma di aos di representason di ileson tomadu suma dimokratiku, fora di
utrus kantus Suisus, tudu dimokrasia sedu gos, representatibu.Na dimokrasia i
ta ten instituisons, testus juridikus, pratika un kultura ku representasons ku
laga. Kil representason sedu normativa (na sintidu ke na justifika e konta
normas di rispital o di yangasal). I na si nomi ki fasidu manga di lutas politiku
pa manti o muda organisason politiku ku ten. Tradisons inteletual ku say di
diritu ku filosofia, sentradu na kumentariu, manga di bias, na silebrason des
komponentis juridikus, instituisional ku ideolojiku. Tradisons importantis
imbentaria limitis o falta di dimokrasia di bardadi nunde ki ta fasi proposta di
manga di mudansas pa torna elis pa emas kunsidu. Siensias sosial, nunde ki
85
manera di oja na tomadu li, na buska julga o difini dimokrasia. E ta misti sin
ntindi ku splika se modalidadis di funsionamentu. Mas bas, no na oja un Stadu
ku ta ngabadu ku tene karateristikus di funsionamentu di dimokrasia di no
tempu. Na kil perspetiba, representasons ofisial ta pirmiti konfronta rialidadi di
sistema dimokratikus ku si idealidadi ku ta konstitui un puntu di apoyu pa
analis. Mpulma- mpulma na siensias sosial pudi tisi un kargu kritiku, ma i sedu
tambi kapas di kombensi kilis ku ta disja pertu sistemas dimokratikus na si
sintidu normal.
86
87
Kombersa di kumsada
Jeneru manga di bias ta ntindidu suma un konsetu ku ta trata di kistons ku liga
ku minjeris. Un jurnal mostra ba dimenson di mau interpretason di konsetu na
tudu mundu.
Jeneru i un konsetu sosiologiku ku ta ditermina diferensas entri pekaduris na
ke ku ta fala di seksu, si mas pukus, di klasis sosial, di idadi, etc. i ta puy
relasons ierarkikus di puder entri grupus. Jeneru ta buska leba pa dianti ku
disimbolbimentu di pekadur ku dibididu nunde ki ta balorisa kapasidadis sosial
ku potensialidadis di pekadur di kada un di membrus di sosiedadi na buska di
un pas ku na tarda.
Pa utru ladu, na tentatiba di raparti disintindimentu ku ojadu na ultimus anus,
suguransa ku manutenson di pas kontinua na sedu priokupason na Afrika
Osidental.
Manera di taja ku kumpu kombersa, susesu di operasons di manutenson di
pas, di kumpu Tera, di konsolidason di pas, raforsu di dimokrasia ku bon
gubernason na Teras nunde ku disintindimentu kumsa kaba, sedu desafius
nunde ku sforsus di manga di jintis ku ta fala di pas kontadu kel.
Suma konsetu “Jeneru” ta fala di tudu, ”“ minjeris ku mininus sedu ma ta sufri
no ora di disintindimentu, susesu di sforsu di tudu jintis pa pas, dipindi di si
kapasidadi di garanti se partisipason na leba pa dianti ku manutenson di pas”.
Kil postuladu di Redi Pas Ku Suguransa pa minjeris “„„ CEDEAO‟‟”
(RESPFECO) na si nota di kumsada, na siminariu di lansamentu, ku fasidu na
Abijan na 2009, koloka prublematika di partisipason ma garandi di minjeris na
prosesu di manutenson di pas ku fasi jiston di disintindimentu.
Pa kila, si minjer kontinua ligadu ku tarbajus di sugundu planu, si si
nesesidadis pratikus ku interes stratejikus ka tomadu na konta, i klaru kuma i
ka pudi disimpeña tudu si papel na disimbolbimentu ekonomiku ku sosial.
Dianti di kila, konsienti di disafiu di partisipason ma garandi di minjeris na ke ki
ta fala di pas ku suguransa, sentru di „„ CEDEAO‟‟ pa disimbolbimentu di jeneru
(SCDJ), kuji pas ku suguransa suma parti ku sta na orientason mas garandi di
88
si planu stratejiku. Es opson ta justifika klaramenti integrason na es manual, ku
ta misti konsolida atitudis ku komportamentus ku liga ku pas, di un modulu
«jeneru», perspetiba pas ku disimbolbimentu.
Kompitensia di modulu:
Integra baluris, nosons ku komportamentus ku ligaku leba pa dianti di papia di
diritu di pekadur di jeneru na manera di kumpu pas ku disimbolbimentu.
Es modulu sta artikuladu entri dus subtemas:
 Papia di diritu di pekadur ku di jeneru
 Jeneru disafiu pa pas ku disimbolbimentu
Integra baluris, normas ku komportamentus ku liga ku leba pa dianti di papia di
diritu di pekadur di jeneru.
1. Domina nosons di jeneru ku papia di diritu di pekadur di jeneru
2. Diriji atibidadis pedagojikus ku skolas ku liga ku integrason papia di diritu di
pekadur ku jeneru.
3. Tene atitudis ku liga ku leba pa dianti di jeneru
Difinison di konsetus cabi
 Jeneru
Si palabra «jeneru» teŋ na fransis, na kontestu di analis di jeneru, i traduson di
fransis di konsetu inglis “ genunder”. Jeneru ta signifika na mesmu tempu,
relasons entri omis ku minjeris na sosiedadi di manera ke kumpudu, sosial ku
kulturalmenti.
Diferensa entri minjer ku omi ku ocadu, pudi bin muda ku tempu, i ta muda di
un sosiedadi pa utru.
Subtema 1: Papia di jeneru







Seksu biolojiku: i un dadu di nasimentu ku ka pudi muda;
Seksu sosial: i un konstruson sosial, dinamiku ku pudi kirsi, ku ta muda na
tempu ku na spasu;
Igualidadi di jeneru: i ta fala di igualidadi di oportunidadis entri minjeris ku
omis, na tene ku kontrola kusas ku ten ku benefisius di disimbolbimentu;
Ekidadi di jeneru: i kualidadi di sedu justu na ke ku liga ku omi ku minjer pa
igualidadi di jeneru;
Paridadi di Jeneru: igualidadi entri dus seksus, igual partisipason si dus
seksus na diferentis nibels di sistema idukatibu, i un konsetu kuantatibu;
Diskriminason/disparidadi di jeneru: i un tratamentu ku ka justu o ku ka
justa ku ta ocadu na omi o na minjer ku ta fala di stereotipus di jeneru.
Stereotipus di jeneru: i krensas fundus ku tene karateristikas ku atibidadis
ku sedu son pa minjer o pa omi. E ta tenta justifika garandesa di omis riba
di minjeris, i ka na modu di organisason di sosiedadi, ma suma un situason
ku ta dipindi di karateristikas di naturesas di minjer ku di omis;
89

Tene puder/ empowerment/impoderamentu: prosesu di raforsu di puder, di
partisipason, di kapasidadis di kuji ku di nogosia, di otonomia. Testus di
ONU ta tradusi asbes“empowerment” pa “omentu di puder pa asons di
minjeris”.Termu” empouvoirement” ta utilisadu tambi.
 Papia di diritu di pekadur ku di jeneru
“Papia di diritu di pekadur na jeneru” ta leba na analisa didiferenti
oportunidadis ku dadu pa omis ku minjeris, tarbajus ke dadu na sosiedadi ku
relason ku ten entri elis. I ta fala di komponentis ku ta influensa prosesu di
disimbolbimentu di sosiedadi ku susesu di politikas, purjetus kuprograma di
organismus internasional ku nasional.
Jeneru sta ligadu ku tudu aspetus di bida ekonimiku, sosial, di kada dia ku kilis
ku sosiedadi ta da (omis ku minjeris) tarbajus spesifikus,
Pa FAO na «statistikas di jeneru, resensiamentu di agrikultura di 2001.
Storia di papia di jeneru:
Anus 50, i anus di kumpu, ku teoria di ajensias garandi (FMI,BM) ku di
modernisason.
Na norti, i ora di fin di gera, na sul, mubimentus di indipendensia na oja ja lus
di dia, na 1946, i kriadu kumison di kondison femininu.
Na kumsada di anus 60, i markadu pa rebendikasons di diritus di justisa nunde
ku mubimentus pajiga pa tudu mundu:
 Papia di diritu di pekadur ku di sta diritu na sosiedadi
 Nobus falas di diritu di pekaduris pa fasi di minjeris dunus di
disimbolbimentu,
 Integrason di minjeris na disimbolbimentu: IND ku
 FED(minjer ku disimbolbimentu) (MD). Atibidadis ku ta da lukrus kumsa na
kirsi.
Risultadus pa integrason di minjeris na disimbolbimentu (IMD):Diferensias di
speriensias entri omi ku minjer na disimbolbimentu, i pirsis puy asentu na
minjeris ku se maneras di ntindi prublema.
Risultadus pa minjer ku disimbolbimentu (MD): tentatibas di ruspundi na ke
ku minjeris misti na tudu setoris, nunde ke na orienta purjetus ku ten pa
operasons nunde ku son elis ku na benefisia.
Minjeris tene mas otonomia, ma e tene taŋ di infrenta biolensia ku liga ku
buska tarbaju pa se omis. Papia di diritu di pekadur ku di «jeneru» o, analis ku
tomada di konsiensia, na tudu dominiu di relasons sosial entri minjeris ku omis
bali pena pa pudi yangasa objetibus di igualidadi, ku ta bay na kamiñu ku
diritus di pekaduris o pa minjoria balur na manera di fasi ku ta leba pa
disimbolbimentu ku na tarda.
Na anus 90, disimbolbimentu ku no pudi sugura ta junta komponentis
ekolojikus, sosial, ekonomiku, di kultura ku di disimbolbimentu ku igualidadi
entri omis ku minjeris.
Na 1995, konferensia di Pekin na ke ku ta fala di statutu di minjeris difindi
90
papia di diritu di pekadur di jeneru ku disimbolbimentu. I di ruspundi pa
nesesidadi di kada seksu nunde ki misti un otonomia (impowerment) di
minjeris nunde ku no dibi di toma na memu tempu disgualidadis di familias ku
di sosiedadi.
Papia di diritu di pekadur jeneru ku disembolbimentu (JED) i papia di diritu di
pekadur di disparidadis ku ten entri minjeris ku omis, entri rapas ku bajudas.
 Transbersalidadi/integrason
Transbersalidadi di prublematika omis-minjeris o inda papia di diritu di pekadu
di igualidadi ku anglo-sasons ta coma «mainstreaning», i un manera di fasi pa
leba pa dianti di igualidadi. I puy asentu toniku na un atenson di sempri pa
igualidadi entri minjeris ku omis na politika, na manera di interbensons pa
disimbolbimentu.
Transbersalidadi di prublematika omis-minjeris ka ta fala son di minjeris na
tene garantia di pudi partisipa na prublema di disimbolbimentu ku fasidu. I ta
fasi pa minjeris, suma taŋ omis, partisipa na difinison di objetibus ku si
planifikason, di manera pa disimbolbimentu toma konta di prioridadis ku
nesesidadis di minjeris ku omis. Transbersalidadi di prublematika
omis-minjeris ta pidi un analis di reperkursons di interbensons di
disimbolbimentu na minjeris ku omis, na tudu ladus di disimbolbimentu sosial.
Es analis dibi di fasidu antis di tomada di disisons importantina relason di
objetibus, manera ku distribuison di rekursus.
Repartison di tarefas ku relasons sosial na sosiedadi
Tarefas na jeneru
Di produson
Di reproduson
Kumunitariu
Di bens ku di sirbis: sina,
- biolojiku ku kultural
Organisason di tudu jintis di
kustura, kumpu sapatu
- fasi fijus,
atibidadis ku sirbis sosial
- brinka
- atibidadis politikus lokal
- idukason, formason
-
partisipason
na
grupus
sosial
- jiston sosial
- Jiston kumunitariu…

Sensibilisason/konsiensialisason (papia di diritu di pekadurku di jeneru):
un situason ka pudi muda son si politikus ku ta tenel sibi del diritu. Ne
kasu, i pa fasi un mudansa di kultura, di representason, di manera di
pensa na un palabra, di paradigma. Kusa ku ta fala kuma es kiston dibi di
Tratadu na ladu di kultura ku manera ku orientadu pa interbenientis na
jona di interbenson sugundu spesifisidadis di kau.
Relasons sosial di seksu ku tarbajus ku dadu pa minjeris ku omis (ku familia)
sedu manga di bias ditirminadu pa strutura ekonomiku, kuma ku Stadu nasi
ku si orientasons sosial, relijon, kultura, suma tambi pa relasons ku ten entri
91
tudu es elementus, relasons ku pudi bin muda. Isemplu: Un Stadu pudi
institusionalisa i kontinua manti kil siparason entri omis ku minjeris pabia di
leys ku politikas di kasamenti, kaba kasamenti, funson ku liga ku parentis,
jardins, sedu dunu di un kusa ku politikas di asistensia sosial.
Konferensias internasional
di minjeris
(fonti:pa
UNICEF,
na kamiñu pa Beijing)
Dukumentus
dileba
diantijeneru
Purmerukonferensiainterna
sional pa minjeris
15 Juñu te 2 juliu 1975
Mexiko 1975
Tribuna di AIF
Anu internasional di minjer
1975
1976
Kopeñagi
1980
Dekada di Nasons Unidas pa
Minjer
Tema importantis:
Igualidadi, disembolbimentu
Forun di ONG
Nayrobi 1985
Forun di ONG
Beijing 1995
forun di ONG
Forun
di 1: Papia di jene
Subtema
Inseramenti
di
dekada di minjeris
Di a te 5 di Sitembru di 1995
adoson di Forun mundial di
asons
ONG
- Resolusons di Konselyu di Suguransa di Nasons Unidas na Afrika Osidental.
92
RESOLUSON 1325 PA MINJERIS, PAS KU SUGURANSA
Resoluson 1325 di Konselyu di Suguransa di Nasons Unidas botadu pa tudu
jintis na utubru di 2000. I un kuadru juridiku ku pulitiku ku ta rukuñisi balur di
minjeris ku integrason di jeneru na negosiasons pa pas, na planifikason di
pekaduris, na operasons di manti pas na konsolidasons di pas gubernason
dipus di disintindimentu.
Resoluson1325 tene 4 ladus di interbenson:
1-Partisipason di minjeris na kaus di toma disisons suma:
Na instituison di Tera, di rejion ku internasional;
 Na mekanismus di manera di taja, di jiston ku di kumpu kombersa na
disintindimentu;
 Na nogosia pas
 Na operason di pas, suma soldadu, polisia, sibil;
 Suma representanti spesial di sekertariu jeral di Nasons Unidas
2 -Proteson di minjeris ku bajudas kontra biolensia seksual ku biolensia ku liga
ku jeneru, suma:
 Na situason di ajuda ku urjensia, suma na kampus di rifujiadus;
 Na formason di jintis ku na bay manti pas, na tiatru di operasons antis de
disloka, na ke ku ta papia di diritus di minjeris ku bajudas, suma tambi, na
mididas ku bali di proteson.
3- Manera di taja biolensia kontra minjeris ku leba pa dianti diritus di minjer,
seta ku kumpri leys suma:
 Prindi kilis ku kumiti krimis di gera, di matansas, ku krimis kontra tudu
jintis ku utrus biolasons di diritus internasional
 Rispitu pa kilis ku sta na kampus di rifujiadus;
 Tira krimis di biolensia di seksu pa akordus di amnistia, pabia e pudi bin
sedu krimis kontra umanidadi, krimis di gera o matansa;
 Reforsu di diritus di minjer kunformu leys di Tera;
 Kumpu kombersa na ora di disintindimentu ku fasidu pa minjeris.
4- Integrason di jeneru na operasons di manti pas, suma:
 Na kuji konselyerus di jeneru na tudu operasons di pas di Nasons Unidas;
 Konsidera tudu ke ku minjeris ku bajudas misti na ora di fasi ku di
disimbolbi politikas na tudu kau;
 Integra perspetibas, kontribuisons ku speriensias di organisasons di
minjeris, na fasi politikas ku programa.
93
Resoluson 1820 ku ta fala di biolensia di seksu ku liga ku
disintindimentu
Resoluson1820(2008) ta rukuñisi biolensia seksual ku liga ku disintindimentu,
suma un prublema di pas ku di suguransa internasional. Resoluson ta pidi:
 Kilis ku tene arma pa e kaba ku biolensia seksual kontra populason sibil,
suma manera di yangasa objetibu politiku o militar;
 Pa tudu partis ku sta na disintindimentu, pa e luta kontra falta di kastigu di
kilis ku kumiti krimis di biola minjeris, pa e da un proteson di bardadi pa
populason sibil;
 Nasons Unidas ku operasons di pas pa e disimbolbi mekanismus di
manera di taja ku da rasposta na ke ku ta fala di biolensia seksual.
Leys:
 Ley pa kaba ku tudu forma ku ta sipara minjeris (KNSM)
 Protokolu di karta afrikanu di diritus di omi ku di pubis ku liga ku diritus di
minjer na afrika,
 Protokolu di Maputu
- Planu di ason di „„ CEDEAO‟‟ pa implementa resolusons 1325 ku 1820 di
Konselyu di Suguransa di Nasons Unidas na Afrika Osidental
Manera di fasi pa igualidadi di jeneru ten.
Subtema: Papia di diritu di pekadurku di jeneru
Objetibu di subtema:
Integra baluris, nosons ku komportamentus ku liga ku leba pa dianti di papia di
diritu di pekadurku di jeneru.
1. Domina nosons di jeneru ku papia di diritu di pekadur ku di jeneru;
2. Diriji atibidadis pedagojikus ku di skola ku liga ku integrason ku di papia di
jeneru;
3. Tene atitudis ku liga ku leba pa dianti di jeneru.
Durason:14 oras
- Filmis
- Fotografias,Dukumentus ku utrus testus
- Internet/ntranet/TIC/Teknolojia di Informason ku di Komunikason ku ta dadu
na Idukason (TNKI) (Teknolojia di Informason di Kumunidadi ku Idukason).
94
Planifikason di modulu
Ordi
Kapasidadi di fasi
Maneras di
Durason
fasi
1
Difini nosons di jeneru ku
Nosons ku liga ku konsetus di jeneru:
Buska
abordajen di jeneru
igualidadi di jeneru, papia di diritu di
dukumentu
pekadur di jeneru
s
Kunsi
2
fundamentus
di
papia di diritu di pekadur
3
2 Oras
Prinsipyus ku liga ku papia di diritu di
- Tarbaju di
pekadur di jeneru
2 Oras
grupu
di jeneru
Identifika
na
prublema
ku
disafius ku liga realisason
Prublema ku disafius ku liga ku realisason
- Buska na
di papia di diritus di pekadur di jeneru
di abordajen di jeneru
Kunsi asons di leba pa
Asons/atibidadis di leba pa dianti jeneru:
dianti di papia di diritu di
atonomisason/kapasitason (partisipason
pekadur di jeneru
di
4
2 oras
dukumentu
minjeris
na
tudu
atibidadis
- Rifleson
di
disimbolbimentu ku di toma disison);
-
suguransa ku disimbolbimentu ku na
Mpulma-m
tarda;
pulma
2 Oras
Biolensia di jeneru
5
Analis
di diritu di pekadurku di
pedagojikus
jeneru
- Fasi fisas
Studu
- Fasi sesons di sina/aprindi
kasu
na
atibidadis
pedagojikus
di
dukumentus
didatikus
ku
- Dibati
Integra kil tema di papia
di
2 Oras
- Abalia kuñisimentus ke sinadu
Subtema 1: Papia di diritu di pekadur ku di jeneru
Integra baluris nosons ku komportamentus ku liga ku leba pa dianti di papia di
diritu di pekadur ku di jeneru.
Titulu di lison/situason di aprindi: jeneru na sosiedadi
Domina nosons di jeneru ku papia di diritu di pekadur ku di jeneru.
95
Kompitensias
Inteletual/kuñisimentus sibi
Komportamentu /sibi sta
Teknikas/sibi fasi
- Distingi jeneru ku seksu
-Rispita prinsipyus di ekidadi
Jubi un manera di buska
ku di igualidadi di jeneru
nosons di jeneru ku di papia
- Splika iboluson di konsetu di
papia di diritu di pekadur di
di diritu
jeneru
jeneru
di pekadurku di
Durason: 2 oras
Material /suportis:
- Programa ku manual di skola di disiplina ku na dadu
- Filmis
- Fotografias
- Internet/intranet/TIC/ Teknolojias di informason ku di komunikason ku ta dadu
na idukason
Disimbolbimentu di seson di sina/ aprindi:
Atibidadis
Itapas
Di formadur
Maneras
fasi
Di formandus
Kontrol di kusas ke
I na fasi un diagnostiku di se nibel di kuñisimentu ku
E
na
kunsi ba ja
di kultura di formandus na ke ki ta fala di nosons di
pulguntas
ruspundi
studu
I na pursenta un situason ku liga kun prublema di
di
- Q.C.M.
- Tarbaju di
kada kin
E na fasi ke ke pididu
jeneru, suma: 24 oras di omis ku minjeris.
Kontestu
- I na pidi formandus pa e fasi un lista di atibidadis,
Tarbaju
nunde ke na identifika, e justifika riserbas pa omis
grupu
di
ku kilis ki di minjeris
- I na fasi ata di tarbajus di grupu
- I na kompleta informasons ku dadu pa formandus
Animason
di
- I dibi di karega nes kusas:
E na pursenta tarbajus
atibidadis na grupu
- Seksu biolojiku, seksu sosial, igualidadi di jeneru,
di grupu
ku analis
ekidadi di jeneru, paridadi di jeneru, siparason entri
Plenaria
omi ku minjer disparidadi di jeneru, stereotipu di
jeneru,
Storial di papia di diritu di pekadur di jeneru, papia di
diritu di pekadur di Stadu di diritu, integrason di
minjeris na disimbolbimentu, papia di diritu di
pekadur di jeneru, transbersalidadi, buri jiresa,
integrason dibison di tarbajus ku relasons sosial na
sosiedadi
Manda fa sensibilisason/konsiensialisason (papia di
E na organisa rusumu
Junta
diritu di pekadur ku di jeneru), si rusumu di
des manera:
rusumus
96
na
Rusumu
situasons
- Difinison di konsetus
plenaria
na
maimportantis
sintidu
- storial di papia di
stabilisa
diritu di pekadur di
informasons
di
jeneru
Abaliason/balansu
I na pidi formandus pa e tarbaja na manga di
E
na
ruspundi
Tarbaju
afirmaons nunde ki na pidi elis pa e dentifika kilis ku
pulguntas
kada kiŋ
liga ku jeneru o ku seksu.
- E na prudusi un
- Kuruji
- Manda prudusi un suporti di leba jeneru pa dianti
suporti
di
(palabra cabi, diseñu o testu)
Mudansa
I na pidi formandus pa e fasi un proposta di organisa
E na raparti tarbajus di
Tarbaju
ma un bias, manera di raparti tarbajus di kada dia
kada dia na skola
kada kin
kunformu jeneru
- E na forma gubernu
Purduson ku
- Pidi formandus pa e forma un gubernu di 25
di manera ke pididu pa
skirbidu
misnistrus nunde ke na toma konta di jeneru
formadur
Simulason
Tiatru siñu
Subtema 2: Jeneru, disafiu pa pas ku disimbolbimentu
Integra baluris, nosons ku komprotamentus ku liga ku leba pa dianti di papia di
diritu di pekadur ku di jeneru ku ta juda na kumpu pas ku disimbolbimentu.
1- Analisa maneras di mpulma-mpulma di pas ku liga ku jeneru
2- Disimbolbi maneras di leba pa dianti di papia di diritu di pekadur ku di
jeneru pa realisason di pas ku disimbolbimentu,
3- Fasi atibidadis di sina ku liga ku integrason di papia di diritu di pekadur ku
di jeneru,
4- Tene atitudis ku liga ku leba pa dianti di jeneru.
Analis di jeneru
Analis di jeneru i jubi ke ku pensadu o fasidu na minjeris ku omis,di kalker ason
ku planiadu, suma na fasi leys, di politikas ku programa, na kalker setor o nibel.
I instrumentu pa labanta kistons, analisa informason ku fasi maneras,
puku-puku, pa buri balur ku partisipason di minjeris ku omis na tudu nibels.
I manera ku ta entranda priokupasons ku speriensias di minjeris, suma taŋ di
omis na ilaborason, implementason, monitorisason ku abaliason di politikas ku
programa na tudu ladus nundeku minjeris ku omis na benefisia di kusas di
manera ku justa nunde ku disgualidadi ka na mati.
Kin ku na fasi ke, kin ki pa ke, kin ku prisisa di ke, kal papia di diritu di pekadur
ku ten pa raparti diferensia na ke ku minjeris ku omis pirsisa del, e gosta; etc. i
pulguntas ku dibi di pudu, e jubidu diritu pa pudi pursenta un kuadru kompletu
di situason di kausa ku bin juda na dentifika falias( kusa ku ka ten),
disparidadis (kusa ku ka ciga).
Un analis fundu di jeneru sedu puntu di kumsada pa kalker programa di
97
di
integrason di jeneru.
Na kada itapa di un purjetu, papia di diritu di pekadur ku di jeneru ta juda na
labanta es kistons:
 kin ki na fasi ke?
 Ke ku no tene?
 kin ku ta toma lukru?
 Kal ki nesesidadis ku interes di omis ku minjeris, pabia di ke?
 kin ku ta kontrola kusas ku no tene ku lukrus?
 Kal ki forsas motoras ku dentifikadu ku sta ligadu ku mudansas ku no na
buska?
 Kal ki forsas ku ta tuji?
Kusas ku ta tuji pa pas ten ku disimbolbimentu ku liga ku
jeneru
Pa ONU, “ Noson di jeneru ta da manga di tarbajus ku relasons entri omis ku
minjeris, rapas ku bajudas. Es tarbajus orientadu pa kondisons sosial, kultural,
ekonomiku ku politiku, suma tambi pa spetatibas ku obrigasons na sosiedadi
ku, pa si ladu, ta influensia modu di spetatiba di grupus pa disintindimentu
armadu”.
Subtema 2: Jeneru, Disafiu pa pas ku disimbolbimentu
Studu di Minjer Afrika solidariedade (MA) na «jeneru ku biolensia kontra
minjeris na Jonas di disintindimentu» ku pursentadu na 2009 na ENOA, Cies,
konta kuma, mbora di formasons ku testus ku ten ku ta fala di integrason di
jeneru na operasons di manti pas (OMP), minjeris ka ciu na Spasu”
„„ CEDEAO‟‟
Testus ku ten ka ciga pa garanti integrason di jeneru pa jiston ku kumpu
kombersa ora di disintindimentu. Muda komportamentu ta pasa pa formason
di omis pabia di atibidadis di sensibilisason, di informason te di idukason na:
 Situason di injustisa (fika fora, bay pa un ladu, …):«kusa ku ta denu i ka
injustisa, ma manera ku no sedu katibadu del» ”“ i fala Pier Nikolas na
relasons entri pekaduris”.
 Biolensias (biolensiana jeneru na ora di disintindimentu; abusus ku
splorason seksual di mininus, etc). Biolensia i un palabra jeral ku ta
tomadu pa diskribi un komportamentu di brutasku ku ka bali, ku ka ta liña
ku pas, inimigu, di gera o un difikuldadi ku pudu ku ta puy dur ku kasabi.
«Biolensia di jeneru, i un biolensia nunde ku omis ku minjeris ta mati,
nunde ku minjer sempri ta sufri. Tudu ta bin di relasons di puder ku ka
justa entri omis ku minjeris.Biolensia ta ojadu son na ladu di minjer pabia
di sedu minjer o i liga ku minjeris di modu ku ka justu. I sta, ma i ka ta
kaba son na agresons di kurpu, di seksu ku di sintidu… i tambi biolensia
ku fasidu o ku purdadu pa Stadu: Fundu di Nasons Unidas pa Populason
(FNUAP), Grupu di tema jeneru Stadu di MA na jeneru ku biolensia
98







kontra minjeris nunde ku disintindimentu ten nel i ta pirimiti:
Mostra kuma kun disintindimentu pudi muda relasons ku tarbajus ku liga
ku seksu entri omis, minjeris, rapas ku bajudas.
Mobilisa soldadus di pas di kabalindadi di ke ke ta fasi na bida di omis,
minjeris, rapasis ku bajudas.
Dibati kusas di jeneru na lojistika.
Tene kultura di konta: kusas, partisipantis na operasons di manti pas dibi
di sibi na kal kontestu kultural ku mison na bay ten, pabia H-M ku kultura
ku liga ku ŋutru.
Pratika sosio-kultural ku ka bali (suma: fanadu di minjer ku ta fasidu
manga di bias ora ku mininu sta na jardin o na insinu primariu)
Falta di junta kuadrus juridikus nasional ku dukumentus juridikus
internasional ku si aplikason ku ta fasidu, ka ta pirmiti tratamentu di kiston
di biolensia na Stadu. I ta juda pa biolensias di seksu ku utrus abusus tem
nunde ku minjeris ta sedu purmerus jintis ku ta sufri (nobus o bejus) ku
kastigus ku ta bay na tamañu di krimi pa kilis ku ta fasi es krimis.
Integra tamañu jeneru na politikas ku pratikas, difinisons ku
implementason di politikas publikus ku sedu ma justus: un politika ku ta
fasidu pa jeneru i un grupu di prinsipyus ku ta puy forma di kaba ku
disparidadis ku disgualidadis ku ta bin di diferensias ku ta ojadu na
sosiedadi ku kultura ku kriadu entri omis ku minjeris.
Asons ku komportamentus ku liga ku jeneru ku ta fala di
pas ku disimbolbimentu.

Un politika ku ta toma kiston di jeneru tenta kaba ku disgualidadi ku ta bin
di storia, nunde ku kil disgualidadi say nel, kusa ku ta limita
disimbolbimentu di potensialidadis di minjeris ku na memu tempu sedu taŋ
un prublema pa realisason di se diritus suma pekaduris ke sedu.
Un politika ta tene rispitu pa jeneru, ora ki tenel na si sintidu, pul na ora di
fasi purjetus di disimbolbimentu te na difinison di risultadus ku ocadu –
ditirminason di objetibu, maneras ku indikaduris di kumpañamentu, te na
fin di prosesu: fasi suma na implementason.
 Idukason di bajuda ku di rapas garantidu pa un politika di idukason ku ta
sibi di jeneru na tudu nibels, di difinison di politikas ku programa, te na
jiston di turma. I pa fasi kartografia di kilis ku di infrastruturas pa asons ku
pensadu pa interbenientis ku se kategorias pa pudi disponibilisa
infra-struturas ku bali. Konsidera tambi jeneru na situasons di sina/aprindi
ku ta juda na tene atitudis ku komportamentus ku liga ku ekidadi ku
igualidadi.
- Aprindi na bida tudu
- Pratikas sosial ku di kultura ku ta konsidera interes diferenti di omis ku
minjeris
- Partisipason ku justa di omis ku minjeris na prosesu di disimbolbimentu.
99
Disafius di suguransa ku pas na Spasu „„ CEDEAO‟‟
Diferensa di situason na Spasu „„ CEDEAO‟‟ ta puy disafius dianti di problema
di pas ku disimbolbimentu. Nunde ku no pudi coma:
 Ilesons nunde ki manga di bias ta sedu fonti di tensons, subida di biolensia
ki puntu di kumsada di krisis politikus;
 Difikuldadi di puy ku konsolida dimokrasia;

Jintis ta buri ciu nunde ku jobens di populason(jobens ku ka ciga inda 20
anus sedu di 50 pursentu di populason di Afrika Osidental);

Difikuldadi di bay skola, formason ku tarbaju;

Skola ku ka ta ruspundi ku ke ki populasons misti. Maneras di manti pas, di
integrason ku kistons di ekidadi ku igualidadi ka tomadu pa diritu;

Koytadesa ku ciga 50 pursentu na populason ku sta bas di pobresa, ku ma
60 pursentu ku ka ciga un dolar kada dia;

Migrason garandi pabia di krisis politiku militar.

Sirkulason libri di bens ku di jintis na spasu „„ CEDEAO‟‟ puy pa duensas
kirsi, trafiku di jintis ku kontrabandu;

Sirkulason di arma lebi di kalibri pikininu;

Kabalindadi di politikas publikus;

Tensons di etnias;

Omentu di trafiku di droga;

Kontinuason di disintindimentu armadu;
Pa kalker ason ku na pensa infrenta kil disafius, i bon inda fasi un analis di
situason pa integrason di dimenson jeneru
Subtema 2: jeneru disafius pa pas ku disimbolbimentu
Kompitensia di subtema: Integra baluris, nosons ku komportamentus ku liga
ku leba pa dianti di papia di diritu di pekadur ku di jeneru ku ta fala di firmanta
pas ku disimbolbimentu
Objetibu di sina/aprindi:- Jubi maneras di mpulma-mpulma pa pas kunformu
100
jeneru;disimbolbi maneras di leba pa dianti,papia di diritu di pekadur ku di
jeneru pa realisason di pas ku disimbolbimentu;
- Fasi atibidadis pedagojikus ku liga ku konsiderason di papia di diritu di
pekadur ku di jeneru;
- Tene asons ku liga ku leba pa dianti jeneru.
Durason: 12 oras
Material/Apoyu pedagojiku/dukumentason
- Filmis,
- Fotografias
Seson
Aptidon
Kontiudu
Manera
di
Durason
fasi
Tene
1
kusas
di
- Tabela di analis pa tene puder
Buska
analis di papia di
a-GAM (kuadru di analis di jeneru)
dukumentu
diritu di pekadur
jeneru
2
Domina
meykus
s
na
(ku
a- Tabela di analis di sistema
skribidu na
idukatibu ku liga ku jeneru
papel)
- Diferentis itapas di analis
Tarbaju
di analis di jeneru
2 Oras
di
2 Oras
grupu
- Rikursus ku asosia
Pensa
Kunsi manera di
- Meyus pa implementa politikas di
fasi di leba pa
jeneru.
Mpulma-mp
dianti di pas ku
3
ulma
disimbolbimentu
-
Kusas
ku
na ladu di papia di
implementason
jeneru
dukumentus
di
politikas
pa
di
Studu
jeneru
2 Oras
Dibati
di
kasu
Integra papia di
- Analis di material didatiku ku
pedagojiku
101
jeneru
4
na
atibidadis
Fasi
fisas
pedagojikus
integra dimensons ku ligadu ku
kistons
minjeris,
pedagojikus
di
ku
ta
atonomisason
di
suguransa
ku
di
6 Oras
disimbolbimentu ku ta tarda ku
biolensia di jeneru;
-Fasi sesons di sina/aprindi
- Abaliason di kuñisimentus ke
sinadu
Kompitensia di subtema:Integra baluris, nosons ku komportamentus ku liga
ku leba pa dianti di papia di diritu di pekadur ku di jeneru ku firmanta pas ku
disimbolbimentu.
Titulu di lison/ situason di aprindi: teknikas di analis di papia di diritu di
pekadur ku di jeneru.
- Disimbolbi maneras di leba pa dianti ku di papia di diritu di pekadur kudi
jeneru pa fasi pas ku disimbolbimentu.
102
Kompitensias pa fasi.
Kompitensias
Inteletual/sibi
Komportamentu/sibi sta
Teknikas/sibi fasi
ku
- Rispita ekidadi ku igualidadi
-
komportamentu ku bali ku kilis ku ka bali
di jeneru na implementason
disimbolbimentu
na kondison di bida di tudu seksu.
dia sons ku liga ku pas ku
kumunidadi kunformu perspetiba di
disimbolbimentu.
jeneru
disimbolbimentu ku ta integra dimenson di
-Fasi pa bia di integrason di
- Juda pa bons pratikas tradisional bay
jeneru(
jeneru na asons di leba pa
dianti na kistons di jeneru.
-
Analisa
impaktu
dia
sons
Implementa
atibidadis
ku
pas
na
di
un
-Fasi bons planus ku liga ku pas ku
ku
relason
ku
kistons
di
otonomisason di minjers, si suguransa ku
dianti
di
pas
ku
disimbolbimentu ku ta tarda ku di biolensia
disimbolbimentu.
- Juda na partisipason ekitatiba di
ku liga ku jeneru).
(kapasitason, partisipason na
minjers
toma disison)
disimbolbimentu ku di konsolidason di
ku
omis
na
prosesu
pas
Durason: 2 oras
Material/suportis/testus pa juda kel
- programa ku manual di skola
- manual di informason di „„ CEDEAO‟‟
- Internet/intranet/TIC/teknolojia di informason ku di komunikason ku liga ku
idukason.
Ora ku minjeris disidi larga mon
I ten ba un renu ku parsi ku manga di utrus, kun rey, un raiña, soldadus,
labraduris ku utrus. Ma minjeris ka tene ba otorisason di say di se kasas o fasi
utrus tarbajus fora di kilis ke dadu. Omis ta say pa bay tarbaja nunde ke ta riba
son di tardi, e siya dipus e kontra ku se amigus pa juga baraju o lido. E ka ta
interesa si se minjeris kontenti o nau. Un dia minjeris rebolta e fala nau i ciga.
Ke ku na pasa ku omis? E ta ciga kasa, e na da ordi, e na grita riba di nos e na
tratanu mal. E sibi kuma ku no ta tarbaja? I asin i ruspundi utru minjer. No ta
toma konta di mininus, di tarbajus di kasa, laba ropa, koci ku pila miju, no
kusiña ku manga di utrus kusas. E ta fika son na juga lido anos gora, no ta fika
103
di
ficadu na kasas. No fasi grebi! E grita tudu juntu. Asin ke kumsa para tarbaja.
Ora ku omis bolta di se tarbaju o di kampu, e fika dimiradu! Bianda ka kaba,
ropas susu, minjeris taŋ ka sta na kasa. Mames, ermons, prima, noybas, tudu
ka sta ba. E sinta ba tudu na kasa di un minjer ku pirdi si omi e na juga baraju
o lido. Te raiña staba la. Nin un omi ka konsigi leba si minjer pa kasa. A! E na
riba gos, i fala omis entri elis. No ka na riba tementi bo ka aprindi lison! I fala
minjeris. Omis kumsa na fasi tarbaju di minjeris, ma e ka konsigi. E diskora
ropa tudu na laba elis. Mininus ka ta para di cora. Kumida ta kema… e ta sta
joladu na kasa. Pa kila tudu, minjeris di renu ka para. E ten di bin buskanu i ka
na tarda e pidi purdon di manera ke ta tratanu! Omis fika pikininu pa e dudu. E
para tarbaju di kasas, pabia minjeris larga mon. Mbokadiñu-mbokadiñu, un pur
un, e na diskubri di kuma tarbaju di minjeris kansadu. Kuma ke ka diskubril
antis? E pertu ba yangasa se objetibus… ma utru kusa ku ningiŋ ka spera ciga.
Omis sta ba na kasa, plantas na matu kumsa na seku. Bakas na yanda pa
tudu ladu, trigu kumsa na falta na renu tudu suma taŋ utrus kusas di kume.
Tudu torna na un disastri. Minjeris ku omis disidi junta na un kau pa kumpu
kombersa. I kujidu un algiŋ di kada ladu pa sinta papia
Omis kuji rey, minjeris kuji taŋ raiña.
E runi na un kau ku ka di ningin: na floresta lungu di lagua. E ka sta ba diritu,
kada kin paña rayba.- Bo ta fikanu na kasa!I fala raiña. – No ta taja nan bos di
mundu fora! I fala rey. – Bo tatratanu suma katibus, i insisti raiña. – Katibus! No
ta tarbaja pa bos suma burus! I ruspundi rey. – Anos taŋ! Ma bo ka misti seta
kila. – No fasi un lista di kusas ku no na coma atenson, i fala raiña. I kumsa na
coma kil lista ku kumpridu tok. Minjeris na pidi pa e pudi ba ta say di kasa pa
pudi sina nobus prufisons. Utrus misti ba ta labra, utrus misti sedu artisons,
utrus pedreru, utrus karpinteru, utrus tokaduris, manga di utrus profisons. Rey
dana rostu i pensa mbokadiñu. – Nseta si asin ku bo misti, asin ki na sedu. I
kaba? Raiña taŋ peteli, i fala: - utru kusa, omis dibi di ba ta mati na tarbajus di
kasa. Di kuma? Pa kila nunka! Na un jestu di bardadi, raiña pega si kasaku pa
say. – Pera! Pera! Bon… nseta… No na mati na tarbajus di kasa, ma bo na bin
judanu na kebur, i fasi proposta rey. Raiña seta. I ka era kasu pa purbita di
situason.Asin, kusas ke coma atenson analisadu e diskutidu un pur un.Utrus
setadu, utrus mudadu pa tudu jintis sta diritu.Na fin di kombersa, rey ku raiña
junta se koroas, e bay juntu pa kasa.
104
Itapas
Atibidadis
Di formadur
Manera di fasi
Di formandus
Kontrol di kusas
I na fasi diagnostiku di formandus
E
na
ruspundi
ke sibi ba ja
na kistons ku labantadu
pulguntas pa jubi se
Pulguntas/raspostas
Ntrusons
ntindi
di
mpulma-mpulma fasi
tarbaju
Atibidadi 1:
E na analisa situason
e diskuti tarbaju
Kontestu
Tarbaju di kada kin
Situason/prublema
I na pursenta unsituason prublema
di kada dia nunde ki ten nel
diferensa di tarbaju entri omi ku
minjer
- Manda pa e ley ora ku minjeris
E
naley
testu
e
disidi larga mon
pursenta risultadu di
se tarbaju
Organisa tarbaju di grupu ku es
Animason
di
atibidadis
na
grupu ku analis
instrusons:
Grupu 1:na analisa
kusa
1. Kal ku sedu ba tarbaju di omis
ku
di
minjeris
antis
disintindimentu.
kiston
prublema?
renu
dipus
ku
kombersa sintadu?
di
liga
ku
atibidadis di omis ku
antis
di
disintindimentu
4. Ke ku bin ojadu na bida di kilis
Kontributu
ku
minjeris
3. Disintindimentu rumadu?
na
Tarbaju di grupu
Grupu 2:na ruspundi
2. Kal ki elementu ku labanta
sta
puy
di
prublema?
ku
ku
Grupu 3: jubi kusa ki
da na se bida sosio
ekonomiku
di
moraduris di renu
Junta tarbaju di mpulma-mpulma ku
E na pursenta dipus
informasons ke rukuji na tarbaju di
e kumenta diferenti
grupus.
tarbajus. Rusumu na
Diskutison
pursentadu na forma
plenaria
- Kumbida kada grupu pa i fasi
nosons/konsolida
di kuadru, diseñu ku
rusumu suma testu di un kuadru o
sons rusumu
testus
di un diseñu ku ta fala di prublema
kompitensias ku no
Tarbaju di grupu
na
kumformu
105
ku no kaba di papia del.
disimbolbi
- I na tisi utrus informasons ku na
mostra se obserbason ku rialidadis
di kusas ku ta pasa na se dia di tudu
dia.
Abaliason/balans
u
I na pidi elis pa e pensa na
Formandus pa grupu,
atibidadis ku informasons ke kaba
kumbidadu pa rusumi
di fasi
sina:(papia
pekadur,
domina
di
diritu
di
ku
elementus
di
figuras/kuadru
kontiudus, abaliason, material di
se
palabras
Tarbaju di kada kin
Tarbaju di grupu
di
kistons ku faladu
apoyu);aprindi atibidadis ku bali
pena, nibel ke sta nel na ke ki ta fala
di elementus di kontiudus, atitudis
ku komportamentu di formandus.
Mudansa/torna
Purpara un tiatru siñu ku ta mostra
E na purpara e fasi
fasi
Sena di menda kil diferensias ku
sena
faladu na testu
Trabaju di grupu
Dramatisason
106
107
Kombersa di kumsada
Saudi publiku kumpudu na bolta di prinsipyu fundamental di igualidadi ku di
para sipara jintis, diritu di ambienti, konsiderasons bioetikus, diritu di tene un
disimbolbimentu, saudi ku pas ka ta liga son ku omi ku ta sta na sosiedadi, ma
tambi suma pekadur ki sedu. Des manera, karta afrikanu di diritus di omi ku di
pubis, ta fala kuma «tudu pubis tene diritu na ambienti ku ta da saudi pa tudu
jintis, ku ta juda na bu disimbolbimentu».
Pa kila, na situason nunde ku jintis ka sibi nada ku nunde ku boatus ciu, pudi
sedu un amiasa pa bida, kistons di saudi publiku ku di ambienti ku ta tarda ta
sedu un disafiu garandi na afrika subsarianu, suma na rejion di afrika osidental.
Protokolu di CEDAO ku ta fala di dimokrasia, pas stabilidadi politiku ku justisa
sosial ka pudi tenfora di regras ku ta fala di bon gubernason.Na mesmu ladu,
dirijentis di mundu na simera di Mileniu ku fasidu pa Nasons Unidas na
Sitembru di 2012, e disidi tene elis na un grupu di objetibus ku mididu e
limitadu na tempu ku nomi di objetibus di mileniu pa disimbolbimentu (OMD).
I na toma mididas garandi di luta kontra koytadesa duensas ku ta kamba di
pekadur pa pekadur ku epidemia, sipara jintis na ekonomia, ku manga di bias
ta puy disintindimentu ku falta di susegu na Tera, nunde ku Stadus di afrika
osidental pudi juda pa disimbolbimentu, nunde ku saudi publiku torna sedu na
alsada di tudu jintis, dibidi kusas ku no tene diritu, pa tudu justa, na buri
unidadi na sosiedadi ku na dimokrasia. Kusa ku ma ta satia jintis nes prublema,
i difinison ku implementason di bon politika ku ta juda na resolbi prublema di
saudi publiku, nunde ki na tomadu na konta tamañu di un ambienti san ku ta
tarda. Nes sintidu, sistema di idukason di kada Stadu di „„ CEDEAO‟‟ dibi di
toma konta di kil rialidadi, nunde ki na pul na si kurikulu ku na programa di
formason di formaduris, di studantis ku alunus. I ne sintidu, kes tema ta lida ku
saudi publiku ku maneras ki liga ku ambienti pa un disimbolbimentu ku na
108
tarda.
Kompitensia di modulu:
Integra baluris ku nosons, speriensias ku komportamentus ku disimbolbimentu
ku na tarda.
Subtemas:
1- Saudi publiku ku ambienti
2- Disimbolbimentu ku na tarda
Integra baluris ku nosons, speriensias ku komportamentus ku liga ku bon jiston
di ambienti pa minjoria saudi publiku

Dentifika diferentis prublema di ambienti

Dentifika diferentis prublema di saudi publiku

Manti relasons di prublema di saudi pa ambienti ku di ambienti.

Tene teknikas ku asons di taja ambienti

Leba pa dianti asons di jiston di ambienti ku kuyda di Saudi publiku
 Tene komportamentu risponsabel dianti di prublema di ambienti ku di saudi
publiku.
1. Saudi publiku
a. Difinison
Saudi publiku pudi difinidu di manga di maneras. No pudi pursental
suma«studu di kusas ku liga ku kurpu, psiko-sosial ku sosio-kultural di
populason, pa utru ladu, ku asons pa pudi minjoria saudi di populason».I pudi
taŋ tomadu kil difinison beju di Carles Edward Winslow ku say na jurnal di
109
siensia di 1920: «saudi publiku i siensia ku arti di taja duensas, buri bida, ku
leba pa dianti Saudi ku fika diritu pa sforsus ku juntadu di kumunidadi pa
limpesa di ambienti, kontrol di infesons di populason, idukason di jintis na ke
ku ta fala di limpesa di kurpu, organisason di kaus di tarbaju di saudi duturis ku
di nfurmerus pa diagnostiku antis ku tratamentu antis di duensas,
disimbolbimentu di dispositibus sosial ku ta garanti pa tudu un nibel di bida ku
bali pa suguransa di saudi, ku sedu objetibu di kabantada ku ta pirmiti pa tudu
gosa di se diritus di tene saudi ku bida kumpridu».Fora di kila, OMS, na un
runion di tarbaju na 1952 fasi mas un bias, balur di da idukason ku liga ku
saudi pa kada kin o pa tudu jintis,ma i dimira di manera ku konsetus ku liga ku
administrason di saudi publiku lagadu, es lagansa ta pirsisa integra na un
sistema ku sedu un son di tudu ramus di asons di saudi:profilasia, manera di
taja, kuyda di duentis ku rikuperason di kilis ku sta minjor.I opinion di tudu nde
ki organisason di kura ta fasi taŋ parti di funsons ku mas tene balur na saudi
publiku.
I bon konta kuma saudi publiku ka juntu ku midisina na dus kaus:
- I ta da mas balur na manera di taja di ki kura;
- I ta disimbolbi un papia di diritu di pekadur di populason di ki interesa di saudi
di jintis.
b. Prublema di saudi publiku na Afrika Subsarianu
OMS publika un relatoriu ku ta fala di saudi di «738 milyon di afrikanus» na dia
20 di Novembru di 2006.
Aos, populason di kontinenti di Afrika pudi tene 1.073487 moraduris. Ki 15
Teras ku junta na „„ CEDEAO‟‟, tene un populason di 322.990.000 jintis.
Na relatoriu, organisason kontinua fala di kuma disimbolbimentu ekonomiku di
Stadus membrus di rejion Afrika di OMS pasa pa minjoria di saudi di si
moraduris. Pabia, e fala se dunus kuma, “un saudi ku ka bali ta leba jintis na
pobresa, na falta di tudu kusas, koytadesa, pirdi manga di bidas ku
prudutibidadi fraku…» ”
Prublema di saudi publiku ciu na Afrika. Di un ladu, pa duensas ku ta kamba
suma VIH/SIDA, paludismu ku duensa di pitu (tuberkulos) ku na kada anu ta
mata mas di 3 milyons di jintis. Na kil jintis, mininus ku kumsa padidu, mininus
ku ta sufri ora di disintindimentu armadu ku sistema di saudi ku ta torna
kansadu»
110
C.Idukason pa saudi
Idukason pa saudi ta pirmiti formadur tene saberis ku komportamentu ku pirsis
pa:
- Taja un situason di pirigu
- Taja si kabesa
- Da utrus jintis sakur,
- Disimbolbi un spiritu kritiku,
- Sibi kuji kusas ku bon
- Dipindi di si kabesa
Idukason pa saudi ta juda na un papia di diritu di pekadur ku bon, ku fasidu na
seti (7) kusas ku sedu prioridadi:
Bida ku saudi,
Idukason pa nutrison ku leba pa dianti di atibidadis di kumpu, idukason di
seksu, sibi metudus di taja preña, taja IST ku SIDA;
Manera di taja komportamentus ku ta puy pa bu dipindi di algiŋ
Manera di taja komportamentus di risku
Kontribuson pa manera di taja ku luta kontra kerensas di sefis ku se
tarbajaduris femias na kaus di tarbaju;
Taja kasabi di jintis;
Idukason pa risponsabilidadi dianti di riskus(formason na purmeru sakur)
II AMBIENTI
a. Difinison
Yvette Veyret, Jeografa, atas di kolokiu – Iduka pa ambienti pa un
disimbolbimentu ku na tarda, 17-19 di Disembru di 2003:
Suma algiŋ di jeografia kun nsedu, ambienti ta sta na kampu di un siensia di
sosiedadi, ku tene na sentru di si prublema, sosiedadi ku omis. I dibi di torna
jubidu kuma omis tene relason ku ambienti, fisiku ku natural (atmosfera, yagu,
rocas, biosfera).
111
Kil relasons kansadu pabia i bin di un storia kumpridu, di naturesa ku di
sosiedadis.
Antropisason di planeta sedu pa nos un dadu garandi ku ta puy pa no pensa
na manga di termus ku konsetus suma staka seru di biodibersidadi, di
bejetason o ifitu di antropisason.
Noson di storia i sentral ora ki na fala, di kiston di ambienti: jintis ku ta bida ku
jeografia sedu taŋ storiaduris. Dimenson di spasu tene tambi balur garandi pa
kilis di jeografia. Tarbaja na ambienti sedu taŋ kiston di organisason di spasu,
ordinamentu ku disimbolbimentu. Kiston di ambienti ta ojadu na 4 konsetus di
balur suma:

Un refleson di rikursu nunde ku no na konsibi si balur na ke ku ta fala di
organisason di spasu ku di ordinamentu;

Noson di difikuldadis (dadus fisiku pudi sedu limitason pa ordenamentu);

Noson di risku;

Noson di Tera ku di patrimoniu.
E nosons ta ojadu na kuadru di manga di disintindimentu. Na no opiñon, i ten
un dimenson jeopolitika garandi na ke ku ta fala di ambienti.
b. Idukason pa ambienti
Difinison di konsetu
«Idukason ku liga ku ambienti i un prosesu di rukuñisi baluris ku limpsa
konsetus ku ta disimbolbi kompitensia ku atitudi ki pirsis pa ntindi ku presa
relason entri jintis, se kultura ku kontestu biolojiku ku fisiku. Idukason, di
ambienti, ta leba tambi un papia di diritu di pekadur na toma disison ku di
forma si kabesa di komportamentu na ke ku ta fala di relason di kualidadi di
ambienti» (UICN-Union Internasional pa Manti Naturesa, 1971).
«Idukason di ambienti, na ladu di disimbolbimentu ku ta tarda, i un idukason ku
ta balorisa baluris.
Tempu ku no na kria pa idukason dibi di leba jintis pa e tene sintidu di
kumaTera i un ben di nos tudu, ku no dibi di kuyda del, ku pekaduris dibi di
sedu un son pa tudu kilis ku sta nel. Kil idukason dibi di leba pa kada kiŋ sedu
mestri di si kabesa, nunde ku pudi pensa, disidi pa si kabesa. I dibi di leba
risponsabilidadi ku ta punu na ason, i dibi di fasi pa tudu sidadon, tene balur di
dimokrasia pa sta tambi pruntu pa si implementason.
112
Objetibus di idukason pa ambienti
Idukason pa ambienti tene suma objetibus, juda grupus sosial ku jintis pa:
- Toma sintidu, di ambienti na si tudu ku prublema ku juntadu; juda na si
sensibilisason pa kil kiston.
- Tene un speriensia na manga di kusas kun kuñisimentu di ambienti ku di
prublema ku liga kel.
- Tene un sintidu di baluris, sintimentu interes pa ambienti pa i pudi partisipa
atibamenti na minjoria ku taja ambienti.
- Tene kompitensia ku pirsis pa difinison ku soluson di prublema di ambienti.
- Juda pa solusona prublema di ambienti.
Subtema 1: saudi publiku ku ambienti
Integra baluris ku noson, kuñisimentu ku komportamentu ku liga ku bon jiston
di ambienti pa minjoria di saudi publiku.
Objetibus di sina/ aprindi:
Dentifika prublema ku liga ku ambienti;
Dentifika prublema ku liga ku saudi publiku;
Fasi pa i ten relason entri prublema di saudi publiku ku di ambienti;
- Tene teknikas ku asons di proteson di ambienti;
Leba pa dianti ason di jiston di ambienti ku di manti Saudi publiku.
Tenen bon komportamentu dianti di prublema di ambienti ku di Saudi publiku.
Durason:14 oras
Material/apoyu: jurnal di kil tema, artigus di jurnal, Tratadu rebistu di
113
„„ CEDEAO‟‟,tudu dukumentu ku ta fala di prublema di ambienti.
Ordi
1
Kapasidadi
Kunsi
noson
di
ambienti ku di saudi
Maneras
Noson ku konsetus ku liga ku
-buska
saudi publiku ku ambienti
dukumentu
Durason
na
2 Oras
publiku
2
Dentifika prublema di
Prublema di ambienti ku di saudi
publiku
Fasi pa i ten relason
Kusas
entri
abienti…
prublema
di
ku
omis
ifitus
ta
di
dana
na
danus
di
ambienti ku di saudi publiku
publiku
Ilabora manera di
fasi di leba pa dianti
4
di
un
saudi
di
grupu
2 Oras
- Pensa
publiku
3
Tarbaju
ambienti
ku
politikas
di
di
Stratejias di ason di leba pa dianti
2 Oras
Mpulma-mpulm
a
-dibati
un bon saudi publiku
2 oras
di
bons
saudi
publiku
Integra
tema
di
Analis di instrumentus di skola ku
si diferentis sikulus
publiku na atibidadi di
5
sina
- Fasi fisas di sina
6 Oras
- Fasi sesons di sina/ aprindi
- Abalia sesons disina
- Produson di fisas di sina ku
jubidu mas
ISEMPLU DI FISA PEGOJIKU
Integra baluris ku noson, kuñisimentu ku komportamentu ku liga ku bon jiston
114
di ambienti pa minjoria di saudi publiku.
Titulu di lison/situasons di aprindi: prublema di ambinti ku di saudi
publiku.Objetibus di sina/aprindi
Dentifika prublema di ambienti, fasi pa i ten relasons entri diferentis prublemas
di ambienti ku di saudi publiku.
Kompitensias
Inteletual(sibi)
Komportamentu(atitudi)
- Difini saudi publiku
-
Difini
konsetu
Tene
di
ambienti
komportamentu
Teknikas(aptidons)
ku
- Splika prublema di ambienti ku di saudi
bali ku ta rispita ambienti ku
publiku
liga
ambienti
ku
saudi
publiku
leys na ke ku ta fala di saudi
argumenda na leba pa dianti un ambienti di
publiku
saudi
Durason: 3 oras
Material di apoyu: jurnal ku liga ku tema, artigus di jurnal, Tratadu rebistu di
„„ CEDEAO‟‟, tudu dukumentu ku bali ku ta fala di prublema di ambienti ku di
saudi publiku.
Itapas
Atibidadis
Manera
di
fasi
Di formadur
Kontrol di kusas ke
Di formandu
Na fasi diagnostiku di kusas ke sibi ba ja di saudi
-
Na
publiku ku ambienti
pulguntas
ruspundi
sibi ba ja
Q.C.M
Tarbaju
-Na labanta e diskuti
di
grupu
prublema
Diskutison
entri grupus
- Pensa
1. Dipus di konta di bida di formandus, un bisita
o bisita di kau o jubi fotografias di manga di
-
Pa
grupu,
Pensa
formandus na konta
115
situasons di ambienti, formadur pa kistons
ke
abertus:
prublema ku disafius
Tarbaju
di
grupu
- Dentifika prublema di ambienti nunde ki na fasi
ke
sibi
ambienti
di
ku
di
saudi publiku
Obserbaso
un lista di kistons ku liga pu purteson di ambienti
Kontestu
ku liga ku saudi publiku;
-
Ku
ajuda
formadur,
di
formandu
Dentifika disafius ku liga ku ambienti ku saudi
na dentifika kistons
publiku.
ku
2. Formadur na dibidi formandus na 4 grupus
kunformutema:
- Difinison ku manti ambienti
liga
ku
saudi
publiku ku di ambienti
ku
di
konsulta
di
dukumentus ku dadu
n
Pulguntas
ku
respostas
Mpulma-mp
ulma
tambi ku dibati na
grupu,formandus na
- Proteson ku manti ambienti ku balur di
trata di kistons ku
idukason di ambienti
dadu na grupus e
pursental dipus
- Ligason entri Saudi publiku ku ambienti
-prublema di Saudi publiku ku di ambienti na
Tera ku na mundu
Animason
na
grupu/torna
tarbajus
Formadur na da un tempu pa kada grupu pa i
Kada
pursenta si tarbaju.
pursenta si tarbaju i
di
grupu
na
Diskutison
na plenaria
ruspundi pulguntas di
grupu/diskutison
si kumpañeris
Formadur na balida puntus ku cigadu na un
E
na
konsolida
acordu di tema ku diskutidu nunde ki na buri mas
risultadus ku ocadu, i
nosons.
fasi rusumu di nobus
Dibati
kuñisimentus:
De manera, formadur na bay junta:
- Konsetus cabis ku
Konsolidason/
rusumu
- Konsetus cabis ku liga ku saudi publiku ku
liga ku saudi publiku
ambienti;
ku ambienti:
Atibidadi di manti ku taja meyu ku kusas ku liga
- Atibidadis di manti
kel;
ku
-mekanismus di proteson di ambienti na Tera, na
rijion(„„ CEDEAO‟‟) ku na mundu;
- Ligason entri ambienti saudi publiku ku
disimbolbimentu
- Baluris ku liga ku ambienti;
di
proteson
di
meyu ku manera ku
no pudi yangasal;
-mekanismus
di
proteson di ambienti
na Tera, na rijion
(„„ CEDEAO‟‟), ku na
mundu;
116
- Balur di idukason, na saudi publiku ku na
-
Ligason
ambienti, ku tomadu suma un diritu di pekaduris.
ambienti,
entri
saudi
publiku
ku
disimbolbimentu;
- Baluris ku liga ku
ambienti;
- Balur di idukason
pa saudi publiku ku
ambienti ku ocadu
suma
diritu
di
pekaduris.
Formadur na fasi proposta di atibidadis di
Formandus
na
Pulguntas
abaliason suma:
ruspundi e skribi na
raspostas
grupu o un por un
tarbaju
- Kistons ku fika di QCM
kada kin o
Abaliason/balansu
di grupu
- Kontestu ku ka kansadu pa pudi jubi
kuñisimentu ke toma na balur di manera di taja di
ambienti na manera ke liga ku saudi publiku ku
baluris ku liga kel.
- Juda na kiria klubu saudi ekolojiku, klubu
Formandus na kria
ekolojiku
klubu saudi ikolojiku
na se skola o bayru
Runion
Dibati
- Tene tema di ambienti ku di saudi na atibidadi
Mudansa
di
di klubus di kultura
Subtema 2: disimbolbimentu ku na tarda
Integra baluris ku nosons, kuñisimentus ku komportamentus ku liga ku bon
jiston di ambienti pa disimbolbimentu ku na tarda
117
- Dentifika fatoris di disimbolbimentu ku na tarda
- Fasi pa i ten relason entri ambienti ku disimbolbimentu ku na tarda
- Tene teknika ku ason di proteson di ambienti
- Konta dominius di aplikason di un disimbolbimentu ku na tarda
- Dentifika asons di ambienti ku di saudi publiku ku liga ku disimbolbimentu ku
na tarda na un kau, rejion o Tera
- Fasi proposta di ason ku bali pena pa un ambienti san ku justa
- Mati na leba pa dianti di disimbolbimentu ku na tarda nunde ki sta nel.
Elementu di kontiudus
Disimbolbimentu ku na tarda
a. Difinison
Yvette Veyret, jeografa, atas di komferensia- iduka pa ambienti, pa un
ambienti ku na tarda 17-19 di Disembru di 2003:
«Noson di disimbolbimentu ku na tarda ta puŋ mbokadiñu dubida.
Purmeru, nta lembra kumadisimbolbimentu ku na tarda i un noson ku
pensadu pa mobimentu di ekolojia na anus 70, antis di relatoriu Brundtland,
pabia di kusas ku ka bali na no manera di fasi jiston di Stadu di planeta ku
na sosiedadi.Papia di diritu di pekadur ta say di kusas ku faladu ku ka bali
nunde ku manga di bias i ta junta tudu jintis.
Na sugundu lugar, un dimenson di etika ku mati memu na sentru di noson
di disimbolbimentu ku na tarda. I ta mati un koreson di disikilibriu ku justisa
na tudu kusa ku na papiadu ta juda na tris kusas: ekolojia, ekonomia ku
kusa di sosiedadi.Na tirseru lugar, no ka pudi fala di kuma disimbolbimentu
ku na tarda sedu un kampu di mpulma-mpulma ku bali, pabia i ka tene
indikaduris di bardadi. I ta bin sempri ku mudansa ku kara ku ma liga ku
politika di ki kilis ku buskadu diritu. Dedi fin fi anus 80, logu dipus ki torna
sedu pupular, i ten baja korenta difinison ku ta kurispondi ba ku manga di
posisons, kunformu garandesa di si balur ku dadu pa liberalismu. Na kuartu
lugar, disimbolbimentu ku na tarda pudi leba pa papia di diritu di pekadur
na manga di Teras rikus ku na rejions pobris. Purmeru spesialistas ku
mpulma-mpulmaduris ta puy kiston di manutenson di kirsimentu
ekonomiku di gos. Sintidu di tene minjor kualidadi dibi di (na si tudu, manti
planeta ku danu bolta) ta setadu kinti - kinti pa populason, i mas ta rispitadu
118
na idukason.
Na Teras ku sta na kamiñu di disimbolbimentu i ta pudu kiston di kuji un
modelu ekonomiku.No dibi di muda no manera di disimbolbimentu? No
pudi fala di kuma 1,3 mil milyon di Sinesis tene karu? No pudi fala pa tudu
kusas ke populason prisisa pa e ocal, sin pa i ten un disimbolbimentu ku
parsi ku di nos? I bon ba pa i ten un gubernu na mundu ku na kuyda di
planeta ku biodibersidadi? Kila ta latanta kiston di integrason di sidadon ku
di gubernason.
Disimbolbimentu ku na tarda suma manera ki pensadu na Teras rikus
labanta prublema na Teras ku sta na kamiñu di disimbolbimentu
priokupason di kuyda di biodibersidadi ta puy pa fasi imbentariu garandi, ku
sirbi pa benefisia mas kilis ku tene di ki protiji moraduris. Pa kila, no ta
pulgunta di forma si un forma di neokolonialismu ka sta tras na manera di
coma palabra. Disimbolbimentu ku na tarda ta yalsa kiston di injerensia, ku
difinidu pa manga di otoris ku otoris di Teras di Norti pa Teras di Sul na
manera di jeri biodibersidadi.
Na bardadi, nka nega tudu pabia nkokorda ku utrus elementus di kil noson.
Ma ña mpulma- mpulma di gos ta puy ntene kuydadu.»
b. Idukason pa disimbolbimentu ku na tarda
Idukason pa disimbolbimentu ku na tarda ta juda aprindi kuma ku mundu
komplikadu na si dimenson sientifiku, etikus ku idukason. Intindimentu di
relasons entri kistons di ambienti, ekonomikus, sosio-ekonomikus,
sosio-kultural dibi di juda formandus pa e intindi minjor:
- Dipindi di ŋutru na sosiedadi di pekaduris, nesesidadi di tene
komportamentus ku ta toma konta di kil ikilibrius ku balur di juda ŋutru na
mundu.
- Balur di idukason pa disimbolbimentu ku na tarda i da pa sidadon ku na bin
meyus di kuji atrabes di pensamentus ku na integra kistons kansadus di
disimbolbimentu ku na tarda ku na pirmiti elis toma disisons, aji di forma klaru i
risponsabel pa kada kin suma tambi pa publiku.
Subtema 2: Disimbolbimentu ku na tarda
Integra baluris ku nosons, kuñisimentus ku liga ku bon jiston di ambienti pa
disimbolbimentu ku na tarda.
119
- Dentifika fatoris importantis di disimbolbimentu ku na tarda
- Puy pa i ten relason entri ambienti ku disimbolbimentu ku na tarda.
- Karaterisa dominius, di aplikason di disimbolbimentu ku na tarda.
- Dentifika asons di ambienti ku di saudi publiku sertu ku liga ku
disimbolbimentu ku na tarda na un kau, rejion, o Tera
- Fasi proposta di asons sertu pa un ambienti san ku justa
- Mati na leba pa dianti disimbolbimentu ku na tarda nde ku bu mora nel.
Material/apoyu pedagojiku/ dukumentason
- Manual di informason di „„ CEDEAO‟‟, artigus di jurnal, disionarius fotografias,
apoyu ku diseñus, testus ku leys ku ta fala di ambienti ku disimbolbimentu ku
na tarda, dukumentus juridikus nasional ku internasional: karta afrikana di
diritus di omi ku di púbis, di 27 di juñu di 1986; Diklarason di Riu, 1992, Ajenda
21, ley di Basileya di 22 di Marsu di 1989 ku ta fala di kontrol di mobimentus
entri foronteras di muntudu ku ta mata ku manera di kaba kel; leys ku na tuji
manda bin muntudu ku ta mata na Afrika, etc…
Ordi
Kapasidadi
Kontiudus
Manera
di
Durason
fasi
1
2
Difini
nosons
di
Nosons
ku
ligadu
ku
Buska
na
disimbolbimentu ku na
disimbolbimentu ku na tarda ku
dukumentu
tarda
di ambienti
s
Dentifika prublema ku
Kusas
puy
disimbolbimentu ku na tarda ka
grupu
ten
- Rifleson
disimbolbimentu
ku na tarda ka ten
di
ambienti
ku
puy
2 Oras
- Tarbaju di
2 Oras
Fasi
relason
entri
prublema di ambienti
3
ku
rialisason
Kusas ku ta dana ambienti na
Mpulma-mp
disimbolbimentu ku na tarda
ulma
di
-dibati
2 Oras
tarda
Jubi manera di leba pa
Manera di fasi ku ason di leba pa
120
4
diante disimbolbimentu
dianti disimbolbimentu ku na
ku na tarda
tarda
Integra
prublema
di
4 Oras
Analis di dukumentus di tarbaju
na skola
tarda na atibidadis di
- Fasi fisas di sina kel
sina
-Fasi seson di sina
5
- Abalia seson
- Produson di fisas di sina kel ku
torna jubidu.
Kompitensias
Inteletual
Komportamentu
Teknikas
Tene un komportamentu di
- Difini disimbolbimentu ku na
bon sidadon na jiston di
- Dentifika karateristikas di
tarda
ambienti
disimbolbimentu ku na tarda
-
Dentifika
prublema
di
ambienti nunde ki mora nel
- Fasi asons di manti ku di
limpa kau nunde ki sta nel
Subtema 2: Ambienti ku disimbolbimentu ku na tarda
Integra baluris ku nosons, kuñisimentus ku komportamentus ku liga ku bon
jiston di ambienti pa disimbolbimentu ku na tarda
Objetibu di sina /aprindi
Fasi un planu di tarbaju pa leba pa dianti disimbolbimentu ku na tarda
Titulu di lison/situason di aprindi: leba pa dianti disimbolbimentu ku
na tarda
Durason: 6 oras
121
Material/ suportis
Manual di informason di „„ CEDEAO‟‟, jurnalis ku ta fala di asuntu, artigus di
jurnalis, disionarius, litratus, fotos, testus ku tene leys di ambienti ku di
disimbolbimentu ku na tarda,dukumentus di justisa di Tera o di fora di Tera:
Karta afrikana di Diritus di Omi ku di Pubis di 27 di juñu di 1986; Diklarason di
Riu, 1992, Ajenda 21, ley di Basileya di 22 di Marsu di 1989 ku ta fala di kontrol
di mobimentus entri foronteras di muntudu ku ta mata ku manera di kaba kel
fasi ley ku na tuji bin kil muntudu pa Afrika.
Subtema 2: Disimbolbimentu ku na tarda
Itapas
Atibidadis
Di formadur
Manera di fasi
Di formandus
Kontrol di kusas ke
Na fasi elis testi pa jubi ke
- E na ruspundi pulguntas dipus e
sibi
ke sibi di kusas ku na bin
diskuti di disimbolbimentu ku na
sinadu
tarda
- Q.M.C
-
Tarbaju
di
kada kin
- Pensa
-diskutison libri
I na fasi proposta di un
- Formandus na fasi untiatru siñu
Sena o jubi un litratu o
o e jubi diseñus o litratus
-
diseñu
- E na tenta mostra kil ligason ku
- Pidi pa formandus mostra
ku si ambienti
Fasi
brainstorming
ten entri omi ku si ambienti
- Tarbajus di
kil ligason ku ten entri omi
Kontestu
Tiatrusiñu
- E na usa material di apoyu e
grupu
na
ruspundi pulguntas
grupu
Pursentadur di tarbaju di kada
Seson plenaria
- I na da elis material di kil
tema (ambienti limpu, susu,
difini
kualidadi
di
bida,
kapasidadi di karga) ku
difini disimbolbimentu ku na
tarda
pa
ambienti
e
pa
difini
e
dentifika
karateristikas
disimbolbimentu
taŋ
di
ku
na
tarda
Juda na strutura dadus ku
122
rukujidu
Animason
tarbajus
grupu na pursental na:
di dibati ku di
di
balidason
na
-
grupu/torna
Difinison
di
ambienti
ku
di
dadus
disimbolbimentu ku na tarda;
tarbajus di grupu
-fasi un labantamentu di kusas ku
omi pirsisa: kumida, ar puru, kau
limpu ku ta da saudi.
- Prublema di ambienti ku di
disimbolbimentu
ku
na
tarda
nunde ku sta nel.
- jiston di rikursus;
- kusas ku ta puy ambienti dana
-
Relason
entri
ambienti
ku
disimbolbimentu kun a tarda;
Nosons
Formadur na obi elis diritu
/konsolidason ku
ora ke na pursenta tarbaju
rusumu
Ena:
Tarbajus
di
grupu
di grupus; i pudi buri utrus
- Kuji atibidadis ku liga ku se
informasons di asuntus ku
rialidadi di disimbolbimentu na se
-
diskutidu, seta elis, dipus i
kaus
unkuadru
Fasi
di
lembransa
juda elis na fasi rusumu
- E pirmiti resolbi tudu prublema
ku liga ku disimbolbimentu ku na
tarda
- E toma kumprimis di kumpri
Abaliason/balansu
Na
fasi
proposta
di
abaliason na forma di fasi
-
E
na
mpulma-mpulma
di
-
Kriason
informasons di rialidadi di se kau.
dosie
- E na fasi un planu di tarbaju
-
di
un dosie di prublema ku liga
ku si meyu ku asons di fasi
Tarbaju
grupu
pa minjoria situason
Formadur na fasi un planu
di tarbaju (asons di fasi,
Mudansa
meyus
programason,
parserus, monotorisason ku
abaliason)
na
muda
ambienti di si skola ku liga
ku disimbolbimentu ku na
tarda
123
di
Bibliografia di modulu: Saudi publiku, ambienti ku disimbolbimentu ku
na tarda
- Veyret, Yvette. Jewografa, actas do colóquio- iduka pa ambienti, rumu pa
disimbolbimentu ku na tarda, 17-19 Disembru di 2003
Webgrafia di modulu: Saudi publiku, ambienti ku disimbolbimentu ku na tarda
Saudi publiku
-http://www.Larousse.fr/encyclopedie/divers/sant%c3%A9publique/90008
-http//www.intellego.fr/soutien-scolaire-1ere-st2s-/aide-scolaire-sciences-sanitaires-et
-sociales/santé-sante-publique/15558
-http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexteJORFTEXT000000227015Etdat
eTexte
- http://www.destinationsante.com/l-oms-penchee-sur-les.africains.html
Ambienti
-http://www.techno-science.net/?onglet=glossaireEtdefinition=3469
- http://reseanecolectnature.org/
- http://www.iucn.org/fr
Disimbolbimentu ku na tarda
Idukasonpadisimbolbimentu
sustentavel:http://www.meirieu.com/ECHANGES/lepri.pdf
http://reseauecoleetnature.org/
http://www.iucn.org/fr/
124
125
Kombersa di kumsada
Dipus de toma se indipendensia, Stadus di subrejion di Afrika Osidental tene
un politika di junta, na sintidu di kebra kil bareras ku fasidu pa koloŋ branku. Se
sintidu i pa disimbolbikuadrus di konsertason pa pudi yangasa objetibus ki di
nos tudu di disimbolbimentu pa pudi kumpu ku da ma forsa ku ajuda. Kil
sintidu kontinua na sedu kusa ku ma bali na si politika di koperason rejional na
ultimus 10 anus.
Pa politika di integrason ojadu minjor na bida di kumunidadis i pa populasons
pudi tenel, sefis di Stadus di „„ CEDEAO‟‟ pensa te 2020 pasa di „„ CEDEAO‟‟ di
Stadus pa „„ CEDEAO‟‟ di pubis.
Kriason di organismus rejional suma kumunidadi ekonomiku di Stadu di Afrika
Osidental („„ CEDEAO‟‟),Union Ekonomiku ku Monitariu di Afrika Osidental
(UEMOA), organisason pa balorisason di Riu Senegal (OMBS), Kumite Entri
Stadus di Luta Kontra Seka na Sael (CILSS), Otoridadi di basia di riu Nijer,
etc… Mostra kil bontadi di Stadus di rejion nunde ke sta pa un integrason di
bardadi.
Integra baluris, nosons, kuñisimentus ku komportamentus ku liga ku
konsolidason di integrason rejional.
Modulu tene dus subtemas
1. Mison ku manera di oja di „„ CEDEAO‟‟
2. Pa un„„ CEDEAO‟‟ di pubis
Subtema 1: Manera di oja ku mison di„„ CEDEAO‟‟
Integra baluris, nosons, speriensias ku komportamentus ku liga ku leba pa
diante manera di oja ku mison di „„ CEDEAO‟‟.
126
1- Domina baluris ku nosons ku liga ku mison ku manera di oja kusas di
„„ CEDEAO‟‟
2- Disimbolbi manera ku asons ku liga ku leba pa dianti misons ku oja kusas
3- Leba atibidadis di sina ku liga ku leba pa dianti misons ku oja kusas di
„„ CEDEAO‟‟.
4- Tene atitudis ku liga ku leba pa dianti misons ku oja kusas di „„ CEDEAO‟‟
Pursentason di „„ CEDEAO‟‟
Kumunidadi ekonomiku di Stadus di Afrika Osidental(„„ CEDEAO‟‟) i un grupu
rejional di kinsi Teras ku kriadu na 1975. Si mison i leba pa dianti integrason
ekonomiku na «tudu ladus di atibidadi ekonomiku, suma industria, transporti,
telekuminikasons, inerjia, agrikultura, rikursus natural, komersiu, kistons di
diñeru ku di finansas, kistons di sosiedadi ku di kultura…»
Na 1993, si puder buri mas, na Tratadu ku jubidu, manutenson di stabilidadi
regional nunde ku pas ku suguransa entra. Kil sintidu da pa i fasidu un
asinatura di Protokolu di 1999, ku ta fala di manera di taja, fasi Jiston, kumpu
kombersa ora di disintindimentu ku manti pas ku suguransa. Gos, „„ CEDEAO‟‟
tene kinsi Stadus membrus ku sedu(Benin, Burkina Faso, Kabu berdi, kosta di
Marfin, Gambia, Gana, Gine, Gine Bisau, Liberia, Mali, Nijer,Nijeria, Senegal,
Siera Leoa ku Togo) (paridadi di puder di kompra) global di Stadus membrus di
„„ CEDEAO‟‟ ciga 564,86 milyon di dolar kusa ku ta pul i sedu kintu potensia
ekonomiku di mundu. „„ CEDEAO‟‟, tene terenu ku tene 6,1 milyon di Km² kun
populason pertu di 210 milyon di moraduris.
Storia di nunde ku „„ CEDEAO‟‟ say nel
Sintidu di kria kumunidadi di Afrika Osidental i dedi 1964.
I pensadu pa pursidenti di Liberia, William Tubman. I sinadu un akordu entri
Kosta di Marfin, Gine, Liberia ku Siera Leoa na Febreru di 1965, ma i ka bin
firma. Na Abril di 1972, jeneral Gowon di Nijeria jeneral Eyadema di Togo torna
lansa mas un bias purjetu nunde ke purpara proposta di bisita 12 Teras nunde
ke na pidi se kontribuison, di Juliu te Agustu di 1973. Un runion fasidu na Lome
na sintidu di jubi diritu proposta di Tratadu.I fasidu tambi un runion di juristas
ku piritus na Akra na janeru di 1974, suma tambi un runion di ministrus na
Monrobia na janeru di 1975; kil dus konferensias jubi diritu proposta di Tratadu.
Pa kabanta, 15 Teras gos sina Tratadu di „„ CEDEAO‟‟(Tratadu di Lagos), na
28 di Mayu di 1975 protokolu ku kiria„„ CEDEAO‟‟ sinadu ba na Lome na 5 di
Nobembru di 1976. Na Julyu di 1993, i sinadu unTratadu ku jubidu, na sintidu
di firmanta kinti-kinti integrason ekonomiku.
„„ CEDEAO‟‟ kunsidu suma un di kil sinku pilaris rejional di kumunidadi
ekonomiku Afrikanu(CEA).COMESA,CEEAS,IGAD,SADC,ku „„ CEDEAO‟‟
suma protokolu di relasons entri CEA ku CER na Febreru di 1998.
127
Objetibus ku prinsipyus di „„ CEDEAO‟‟
Kumunidadi ekonomiku di Stadus di Afrika Osidental(„„ CEDEAO‟‟) tene suma
objetibu leba pa dianti koperason ku integrason na ladu di ekonomia,
sosiedadi ku kultura, na sintidu di yangasa un union di ekonomia ku diñeru
pabia di integrason di tudu ekonomianasional di Stadus membrus. Kil
integrason dibi di garanti unminjoria di bida di populason, garanti pa ekonomia
kirsi, leba pa dianti relason entri Stadus membrus ku juda pa progresu ku
disimbolbimentu di tudu kontinenti Afrikanu.
Tratadu ku jubidu di 1993, ku dibi di laganta koperason ekonomiku ku politiku
pa tudu ladus di Stadus membrus, dentifika suma objetibu ekonomiku kriason
di un uniku fera kunmueda taŋ ku na juntadu, nunde ku objetibu di politika
sedu implementa Parlamentu di Afrika Osidental, konselyu ekonomiku sosial
ku tirbunal di justisa di „„ CEDEAO‟‟pa rindinti kil ku ten ba ku toma disison pa
kumunidadi. Kil Tratadu ta risponsabilisa taŋ kumunidadis na ke ku ta fala di
manera di taja ku kumpu kombersa ora di disintindimentu rejional na
kumunidadi.
„„ CEDEAO‟‟ nkuña si ason ne prinsipyu suma:
 Igualidadi ku dipindi di ŋutru di Stadus membrus.
 Juda ŋutru ku dipindi di si kabesa (tomada di disison ku juntadu).
 Koperason entri Stadu.
 Tene mesmu politikas ku interes di programa
 Klaresa, justisa na ekonomia ku na sosiedadi
 Pa ka taka ŋutru na Stadus membrus
 Manti pas stabilidadi ku suguransa.
 Kumpu kombersa ora di disintindimentu
 Rispita, leba pa dianti ku protiji diritu di tudu jintis
 Leba pa dianti ku konsolidason di dimokrasia
Instituisons di „„ CEDEAO‟‟
Pa pudi funsiona, „„ CEDEAO‟‟ tene es instituisons:
 Konferensia di sefis di Stadu ku di gubernu
 Konselyu di ministrus
 Sekretariadu Isekutibu
 Parlamentu di kumunidadi
 Tirbunal di justisa di kumunidadi
 Konselyu ekonomiku ku sosial (pa kria)
 Banku di imbestimentu ku disimbolbimentu di „„ CEDEAO‟‟
 Fundu rejional di imbestimentu di „„ CEDEAO‟‟ (FRDC)
 Banku rejional di imbestimentu di „„ CEDEAO‟‟ (BIDC)
 Ajensia Monitariu di Afrika Osidental (AMAO)
 Organisason Owesti Afrikanu di saudi (OOAS)
 Institutu Munitariu di Afrika Osidental (IMAO)
 Kumisons spesialisadu (ku sedu 6 kumisons tekniku spesialisadu)
 Mekanismus di taja, jiston ku kumpu kombersa ora di disintindimentu, pas
ku suguransa ku dotadu na 1999. Orgons ku mekanismus, tene
128
konferensia, Sikretariadu Isekutibu, ku konselyu di kumpu kombersa ku
suguransa di Stadus-membrus (Burkina Faso, Gana, Gine, Liberia, Mali,
Nijer, Nijeria, Senegal, Siera Leoa, ku Togo).
Subtema 1: Mison ku manera di oja di „„ CEDEAO‟‟
Manera di oja di „„ CEDEAO‟‟
Kiria un rejion sin foronteras, riku nunde ku pas ku ermondadi na sta, nunde ku
no pudi nkuña na bon gubernason, nunde ku populason pudi tene manga di
kusas ku na balorisadu pabia di kriason di oportunidadis pa disimbolbimentu
ku na tarda ku kuyda di ambienti.
Mison di „„ CEDEAO‟‟
Leba pa dianti koperason ku integrason ku ta puy pa i kriadu un union
ekonomiku na Afrika Osidental na sintidu di minjoria kondisons di bida di si
populason, manti ku raforsa stabilidadi ekonomiku, leba pa dianti relasons
entri Stadus membrus ku kontribui pa progresu ku disimbolbimentu di
kontinenti Afrikanu.
Baluris importanti di „„ CEDEAO‟‟
Ifikasia
Preserbason ku raforsu di efikasia operasional puy pa tudu mundu setal suma
mudelu di integrason ekonomiku ku monitariu.
Rispitu:
Kiria un ambienti di rispita ŋutru entri pekaduris ku membrus di kumunidadi,
rispita balur di kada kin na ke ki ta fasi, kusas nobus, sirkulason di informason
na kumunidadi.
Dibersidadi
Rukuñisi, ntindi inkoraja ku rispita mistura di jintis na Tera, di etnia, ku di
kultura na no kumunidadi.
Tene palabra, sedu sertu.Tarbajaduris pa e manti normas di tarbaju mas duru,
ngaña konfiansa di publiku ku rispitu na no asons.
Partisipason
Buska ku fasilita partisipason ku ta mostra tarbajus diferentis, jeografiku ku
kultural di kumunidadi na tudu nibel di ilaborason di politikas ku di tomada di
disisons.
Lealidadi
Fasi pa kada sidadon sedu sertu nunde ki pudi papia diritu ku si kumpañeris
na kumunidadi ku na instituisons juntu ku prinsipyus fundamental di rejion.
Transparensia
Utilisa mekanismus klarus pa leba pa dianti disisons fundamental ku prosesus
di ilaborason di politikas.
Profisionalismu
Mostra ke ki kada kin fasi ku dedikason di kualidadi ku minjor pratikas
internasional, tene bon manera ku orgulyu na kaus di tarbaju di rejion.
129
Integridadi
Toma disisons ku proba ku tudu sinseridadi pa ka toma pa ningiŋ, bay
diretamenti na kusa ku na faladu del, integridadi ku igualidadi
Ekselensia
Kria kinti-kinti ku buska normas mas duru ku ten na prosekuson di spektatibas
di jintis, nacional ku regional.
Pilaris di integrason
 Disimbolbimentu di kusas ku no tene na rejion(disimbolbimentu ku buri
jiresa di jintis ku no tene, igualidadi di jeneru, ambienti ku sidadania ku
sedu un son.
 Pas ku suguransa: ambienti rejional trafiku ku suguru, sin disintindimentu,
trafiku, afasta ŋutru.
 Gubernason: bon gubernason politiku ku ekonomiku, klaresa ku
risponsabilidadi na utilisa kusas ki di nos tudu nunde ku diritus di omi
tajadu diritu.
 Integrason ekonomiku ku kumunitariu (komersiu, fera; monitariu; pruduson;
fisiku, politiku, un uniku fera rejional ku juntadu kumueda ku sedu un son
ku feras ku bali, kun sistema di pagamentu.
 Kirsimentu di setor pribadu: parseria risu ku junta taŋ forsa publiku pribadu,
ambienti ku ta da pa un kirsimentu di publiku ku di setor pribadu.
 Pas, suguransa ku bon gubernason
 Disimbolbimentu ku koperason
 Integrason ekonomiku ku kumunitariu
 Kapasidadi instituisional
 Pertinensia global
Kompitensia di subtema 1
Integra baluris, nosons speriensias ku komportamentus ku liga ku leba pa
dianti fasi misons ku manera di oja kusas di „„ CEDEAO‟‟.
1- Domina baluris ku nosons ku liga ku mison ku manera di oja kusas di
„„ CEDEAO‟‟;
2- Disimbolbi manera ku asons ku liga ku leba pa dianti oja kusas ku fasi
misons di „„ CEDEAO‟‟
3- Leba atibidadis di sina ku liga ku leba pa dianti oja kusas ku fasi misons di
„„ CEDEAO‟‟
4- Tene atitudis ku liga ku leba pa dianti oja kusas ku fasi misons di
„„ CEDEAO‟‟
Durason:12 oras
130
- Tratadu ku Jubidu di „„ CEDEAO‟‟ di Juliu di 1993, testus di union Afrikanu,
utrus protokolus di „„ CEDEAO‟‟ ku lijislason nasional.
- Filmis, fotografias
- Internet
Subtema 1: Manera di oja ku mison di„„ CEDEAO‟‟
Kapasidadi di fasi
Elementus
Sesons
Maneras
Durason
Dentifika mison ku oja
Nosons ku liga ku mison ku
Buska
kusas di „„ CEDEAO‟‟
oja kusas di „„ CEDEAO‟‟ ku
dukumentus
si baluris
- Tarbaju di
Limpsa prinsipyus ku
Prinsipyus
baluris fundamental di
fundamental
ku
baluris
„„ CEDEAO‟‟
Integra
kil
na
2 Oras
grupu
- Pensa
4 Oras
- Dibati
tema
na
atibidadis di sina
Fasi fisas di sina,
Fasi sesons di sina/aprindi
3
4
kontiudus
juntadu
1
2
di
2 oras
-Abaliason
Leba pa dianti asons ku
Manera ku ason ku liga ku
liga ku leba pa dianti
leba pa dianti oja kusas ku
oja kusas ku mison di
fasi mison di „„ CEDEAO‟‟
4 Oras
„„ CEDEAO‟‟
Subtema 1: oja ku mison di „„ CEDEAO‟‟
Integra baluris ku nosons, teknikas ku komportamentus ku liga ku leba pa
dianti oja kusas ku fasi misons di „„ CEDEAO‟‟
Titulu di lison/situason di aprindi: oja, mison ku baluris fundamental di
„„ CEDEAO‟‟
Domina baluris ku nosons ku liga ku mison ku oja kusas di „„ CEDEAO‟‟
Kapasidadis pa fasi
Kapasidadis
Inteletual/sibi
- Tene sintidu na mison ku
- Tene atitudis ku ta da ku baluris
- Analisa baluris
manera
fundamental
fundamental
di
oja
kusas
di
Teknikas/sibi sta
di
131
„„ CEDEAO‟‟;
- Seta dibersidadi jeografiku,kultural ku
- Splikar baluris fundamental
etniku,
- Disimbolbi sintidu di sinta juntu ku
„„ CEDEAO‟‟
kumpañer
Durason:2 oras
Mariyal/suportis di sina kel/dukumentason
- Tratadu ku jubidu di„„ CEDEAO‟‟, di Juliu di 1993, testus di Union Afrikana,
utrus protokolus di „„ CEDEAO‟‟, ku leys di Tera.
- Filmis, fotografias,
- Dukumentus ku utrus dukumentus
- Internet
Ordi
Atibidadis
Manera di fasi
Di formadur
Kontrol di kusas ke
Di formandu
- Jubi nibel di kusas ke sibi di
E
na
kusas ke na bin oja
pulguntas
ruspundi
Q.C.M
Tarbaju di kada
sibi ba ja
kin
Formadur
na
pidi
pa
E na diskuti di dibisas
-- Dibati
formandus fasi lista di dibisas
pa e pudi tira kusas
-Pensa
di utrus Teras ku ka sedu kilis
ku parsi ku kusas ku
-
na
dukumentus na
Kontestu
kompleta
ku
baluris
Buska
Tratadu
di
„„ CEDEAO‟‟ di
juñu di 1993 ku
di konstituison
di Tera
Tarbaju
di
grupu
- Jubi diritu
pulgunta
- Raspostas
Formadur
na
ndika
utrus
baluris fundamental ku tiradu
Pursentaduris
di testus di mison ku oja
relatorius
grupu
Analis
ku
kusas di „„ CEDEAO‟‟
pursentason
di
Na da es
instrusons
pa
tarbajus di grupu
tarbajus di grupu:
ku dibatis
- Ley ku fasi lista di testu di
di
na
di
kada
bay
- Sposison di
tarbajus
pursenta se tarbajus
grupu
pa utrus
-
Dibati
formandus
di
entri
na
132
kada kin ku juntadu
seson plenaria
- Fasi tarbaju di mison
- Fasi un kuadru pa kompara
baluris di „„ CEDEAO‟‟ ku
baluris ku pratikas di kada dia
Formadur na juda na strutura
E
ku
elementus
fiksa
informasons
ku
na
lembra
di
di
rukujidu tras ku informasons
kontiudus ku fasidu
-
Ilaborason di kusas
ku bin kompleta pa pudi bin
dipus di dibati entri
lembra
nobus
fasi rusumu
grupus
fasidu juntu
Formadur na fasi proposta pa
Formandus
formandus prudusi un disie di
grupus siñus na fasi
baluris di „„ CEDEAO‟‟ ku
kil dosie
ke
Tarbaju
di
na
sibi/konsolidason
ku rusumu
Abaliason/balansu
na
Tarbaju di kada
rialidadis nasional pa pudi
kin
jubi si nibel di intindimentu
Mudansa
Formadur na juda organisa
Formandus
na
un dia di sensibilisason na
organisa un jornada
suma na di kultura pa pudi
di sensibilisason na
dibidi baluris di utrus etnias o
skola o na se bayru
Tiatru siñu
di utrus Teras
Subtema 2: Pa un„„ CEDEAO‟‟ di pubis
Kompitensias di subtema:
Integra baluris, nosons, teknikas ku komportamentus ku liga ku nasimentu di
un sidadania atibu risponsabel na Spasu „„ CEDEAO‟‟
1. Domina baluris ku nosons ku liga ku integrason rejional.
2. Disimbolbi manera di asons ku leba pa dianti manera di sta diritu juntu na
Spasu rejional.
3. Leba atibidadis di sina pa kaba kudisafius di integrason rejional.
Diferentis tipus ku itapas di integrason

Integrason politiku ku legal
- Introduson di prinsipyu di supra nasionalidadi na aplikason di disisons
- Disison di kriason di instituisons supra nasional di kontrol lu arbitrajen pa
aplikason di disisons: tirbunal di justisa, Parlamentu, konselyu ekonomiku ku
sosial.
- Koperason na ladu di politika
- Libri sirkulason di jintis, programa ku setadu na konferensia na Mayu di 1978,
133
ku tene 3 puntus:
- Kaba ku bistus di entrada o di saida
- Diritu di sta na Tera
- Diritu di tene kau di mora
 Ekonomiku ku munitariu (Uniku fera, uniku moeda, industria, minas, setor
pribadu, agrikultura…)
- Laganta programa di kumunidadi pa nobus purjetus, suma, junta politikas
ekonomikus ku finanserus.
- Finansia pa si kabesa instituisons: puy pa i ten un tasa di kumunidadi di 0,5%
na prudutus ku ta bin di utrus Teras pa pudi finansia integrason rejional.
 Koperason di alfandega
- Programa di fasilita toroku na komersiu na sintidu di kiria puku-puku, un
union di alfandega entri Stadus membrus di kumunidadi.
- Kil union di alfandega ta misti fala di kaba ku tudu diritus di alfandega ku di
impustus ku utrus kusas ku parsi, bareras ku ka tarifadu ku kriason di un tarifa
di fora uniku (TFU). Dosi Stadus membrus kaba ja ku bareras di tarifas na
prudutus di labur ku sedu;Benin, Burkina Faso, Kosta di Marfin, Gambia, Gana,
Gine, Mali, Nijer, Nijeria, Senegal, Siera Leoa ku Togo.
- Kriason di sistema atomatiku di tratamentu di dadus na alfandega (SYDONIA)
pa raforsa risetas di alfandegas di Stadus membrus.
 Koperason komersial
- Implementason di programa informatiku EUROTRACE pa tratamentu di
statistikas di komersiu di fora. Organisason di lumus di CEDEO
Disison di Marsu di 2000 pa kriason di un spasu sin foronteras entri Seti
Stadus Membrus
Benin, Burkina-Faso, Gana, Mali, Nijer,Nijeria ku Togo.
 Integrason sosial ku kultural (idukatibu, jubentudi, saudi, turismu, etc)
- Kil integrason, talbes pudi sedu mas importanti pabia li ki pudi bin nasi kil
diseju ku tudu populason misti pa sta juntu na kumunidadi. Entra di
populason na pasa pabia di kombikson de tene un uniku identidade sosial na
ke ku ta fala di integrason o di idukason pa pas, nunde ku tudu ta papia di
diritu di pekadur ta pasa sedu albu ku sedu populason.
-Implementason di kil integrason kultural ta pasa sempri pa festibal, lumus ku
utrus inkontrus internasional. Pa kila limitis di fasi kil inkontrus ta sta na
manera ki ka ten unidadi entri jintis, tambi na falta di un ligason di parentasku
ku bali, fora di musika ku ta junta jintis manga di bias. Tambi, manga di bias
nunde ku medias ta tene relason ku artista nunde ku ”“si” publiku ta sta entri
dus pubis.
Idison 2011 tene suma panu di fundu leba pa dianti integrason rejional ku
komersiu entri Stadus membrus. Tema i: «raforsa komersiu entri
kumunidadis na parserias publiku-pribadu»
- Soluson ku dibi di sedu objetu di un studu fundu klaru i pudi sedu junta
programa di sina, sin kil junta ka ojadu suma tene un uniku programa, ma kil di
134
junta no sforsus.
- Na kil sintidu, un isemplu ku no pudi proposta li, i kombokason di un festibal
di skola (klaru i pirsis pa no aji juntu ku jubentudi) nunde ku grupus di alunus,
ikipa, ka ta representa nasons un kontra utru, ma na metadi di un grupu
multinasional di „„ CEDEAO‟‟, nunde ku kil kuñisimentu na aplikadu juntu mbes
di sedu un disafiu.
Ikipas ka sedu adbersarius, ma sin, un laboratoriu di integrason rejional.
Kompitison i ka kumbosaria, ma un skola di juda ŋutru entri Stadus. Tiatru ka
na sedu manera di mostra kultura di un pubis, ma un skola di komunikason
sosial.
- Si konsetu di integrason ojadu na nibel di Stadu suma na isemplu di riba, i na
sedu ba mas bon kolokal na nibel supra-Stadu; asin, na ora di forma grupus
multinasional pa kompitison, i na bay konsideradu suma papia di diritu di
pekaduris ku di jeneru.
- „„ CEDEAO‟‟ i un dentidadii ekonomiku, si manera di oja kusas ka dibi di
influensia kalker formason profisional ku ka ta ciga di ntindi di kuma si
«marketiŋ» ta fasi pa kriason di nesesidadis di populason di Stadus membrus
pa e sta juntu.
Kila pirsis, talbes un imbestimentu ku bali pena.
Ora, pa kaba ku medu ku omi ta ten di si kumpañer omi, i pirsis aji na dus
labankas:
- Mininu
- Sibi ku tene di mininu (kusas ki ta misti sibi ku kilis ki ka ta misti tene pa i sta
diritu)
I bon puy na kabesa di mininu sintidu di diskubri manga di kusas, nunde ki dibi
di fasidu manga di inkontrus ku troka speriensias nunde ku adultus ka dibi di
mostra se orguju di sedu pape o mame na ke ki ”“ anos” no tisi ” mesa di da ku
di risibi”.
I pudi parsi algiŋ ku ka kunsidu, ku ka kunsi o seta kil kusas, di kuma naturesa
pudi des manera pajiga omis pa torna elis pruntu pa taka ŋutru ku dana ŋutru.
Kila ta kontisi pabia di ka fia kil kusa ku ocadu na nasons, kil omi ta misti ojal
konfirmadu pa speriensia. Tambi, si no jubi pa pasadu, na kumsada di un bias,
i pirsis trata diritu si kurpu ku algiŋ ku na kumpañal, tambi, pa bay dita, i pirsis
fica diritu portas, na si kasa, kofris ta ficadu ku cabi, kila tudu pabia i ten leys,
funsionarius publikus ku armas, pa torna tudu mal ke fasidu: ki na punta kuma
ki na oja si kumpañeris, ora ki na bay bias ku arma; di si kumpañeris, ora ki
tranka si portas, di si fijus ku di si mpregadus, ora ki fica kofris ku cabi. Pa tudu
kila, i ka na krimina mundu pa si kusas ki na fasi suma nta fasil ku ña palabras?
Ma nin ami, nin el no ka krimina naturesa di pekaduris. Disijus ku gustus di omi
ka sedu pekadus. I ka asons ku ta fasi kil pasons, tementi omis ka kunsi leys
ku ta tuji elis; e ka pudi taŋ kunsi leys ku ka ten; nin un ley ka pudi fasidu sin
omis obidu pa algiŋ ku dibidi fasil. HOBBS.
135
Na ke ku na fala di infra-struturas(inerjia, telekomunikason, transporti di
con, di riba, ku di mar)
Inerjia
Programa ku fasidu na Mayu di 1982 pa konferensia di sefis di Stadu ku di
gubernu.
Purjetu di gasodutu di Afrika Osidental: pididu di „„ CEDEAO‟‟, banku mundial e
fasi ba un studu di jubi gasodutu di Afrika Osidental si na bali o nau.
- Pa kila, Benin, Gana, Nijeria ku Togo disidi kumpu un gasodutu ku ta pirmiti
pa e utilisa gas natural di Nijeria pa produson di inerjia na kil kuatru Teras.
- Fasi un planu ku na gia disimbolbimentu di meyus di produson di inerjia ku
junta redis iletrikus di Stadus membrus
- Kriason di un sistema di inerjia iletriku di afrika osidental ku
coma«SenegalAfrika Osidental».
Telekomunikasons
- Programa ku setadu pa konferensia di sefis di Stadu ku di gubernu na se
nkontru di Mayu di 1970. INTELCOMI: ligason direta entri kapitalis di Stadus
membrus pa telefoni, teleks ku faks.
- INTELCOM II: studu pa pudi modernisa ligasons di telefoni, tene un palabra
son pa juda na disimbolbimentu di kil setor.
- Kriason di stradas Trans Afrika Osidental
Programa ku setadu pa konferensia di Disembru di 1980 ku fasidu na Lome:
Nuatsot-Lagos: ku tene 4560 Km, nunde ki fasidu ja 3800Km, ku sedu 83%.
- Dakar-Njamena, ku tene 4460Km,3894Km fasidu ja, ku sedu 88%;
Stradas di interligason ku tene 11423Km, nunde ki kumpudu ja 7653Km, ku
sedu 67%.
-Fasilitason di transporti di con
-Karton kastañu di suguru otomobel di „„ CEDEAO‟‟. Dosi (12) Stadus
membrus tene ja kil karton: Benin, Burkina-faso, Kosta di Marfin, Gana, Gine,
Gine-Bisau, Mali, Nijer, Nijeria, Siera Leoa, Senegal ku Togo.
- Protokolu na transitu di kamiñu: ku ta juda na fasilita ku silera formalidadis di
transitu di merkadorias entri Teras.
Sinku (5) Stadus membrus tenta kil protokolu: Benin, Kosta di Marfin, Mali,
Nijer ku Togo.
- Kriason di kumites nasional ku na diriji programa na ke ku ta fala di libri
sirkulason ku transportis. Dosi (12) Stadus membrus kiria kil kumites: Benin,
Burkina-Faso, Kosta di Marfin, Gana, Gine, Gine-Bisau, Mali, Nijer, Nijeria,
Siera Leoa, Senegal ku Togo.
Na ke ku ta fala di politika di ambienti
- Luta kontra plantas ku ta boya
- Luta kontra disertifikason
- Kumpu kaus di metorolojia nasional
Na ke ku ta fala di pas ku suguransa
- Protokolu ku dotadu di ka taka ŋutru di 1978
136
- Protokolu ku dotadu di juda ŋutru na difindi Tera di 1981
Diklarason i un fundamentu pa prinsipyus di dimokrasia.
- ECOMOG(grupu di „„ CEDEAO‟‟ pa juda na para fugia): grupu di sigi para
fugia di „„ CEDEAO‟‟ ku kriadu pa disison di konferensia di 1990.
- Operasons na Liberia:
Stadus membrus di „„ CEDEAO‟‟ ku da tropas: Benin, Burkina-Faso, Gambia,
Gana, Gine, Mali, Nijer, Nijeria, Senegal, Siera Leoa,
- Utrus Teras: Uganda, Tansania
- Operasons na Siera Leoa:
- Stadus membrus ku da tropas: Gana, Gine, Mali, Nijeria, Senegal
-Operasons na Gine-Bisau:
- Stadus membrus ku da tropas: Benin, Gambia, Nijer, Togo
- Interbenson na kuadru di akordus entri dus Teras Gine ku Senegal.
- Mekanismus di manera di taja ku fasi jiston di disintindimentu ku dotadu pa
konferensia di 1998. Dukumentu kuadru ku kuji Stadu na ora di kumpu
kombersa na disintindimentu: un sistema di jubi ku sigi suma tambi orgons di
taja disintindimentu ku na bin.
- 4 Sedis di Jonas di obserbason: Kotonu, Uagadugu, Banjul ku Monrobia.
- 1 Sentru di obserbason ku di kumpaña kusas na sekretariadu na Abuja.
- Kriason di un konselyu di kumpu kombersa ku di suguransa ku tene 9 Stadus
membrus.
-Kriason di un konselyu di sabius
- Junta forsas pa un Stadu di alerta
- Moratoriu na importason(manda bin) ku sportason (saida) ku kumpu arma
pikininus. Diklarason ku dotadu pa konferensia di Utubru di 1998.
- Tene un planu di tarbaju ku kodigu di kunduta
- Disimbolbimentu di un kultura di pas
- Formason di forsas armadas ku di suguransa
- Kontrol di armas na foronteras
- Kriason di un banku di dadus kun rijistu rejional di armas pikininus.
- Rukuji ku dana kil armas (kusa ku fasidu pa Liberia ku Mali)
- Fasilita intindimentu ku kilis ku ta kumpu armas ku kilis ku ta da taŋ armas
kodigu di konduta
Disafius ku benefisius di integrason rejional (mas justifikason)
Torna lansa integrason rejional ta pursenta un di manera ku ma suguru pa
resolbi prublema di disimbolbimentu ku „„ CEDEAO‟‟ na infrenta, na ke ku ta
fala di manga di faltas di rikursus ku utrus aspetus ekonomikus di kada Tera.
Tambi papia di limitason di feras nasional na Afrika, junta sforsus ku kumprimis
politiku ku bali pa pudi juda na silera kirsimentu ku disimbolbimentu, nunde ku
kansera di produson, di imbestimentu ku komersiu na kaba.
Kal ki balur di integrason rejional
 Feras pikininus ku ta tuji kirsimentu di impresas o di purjetus pudi junta pa
137
e pudi torna tene mas forsa. Impresas ku tene forsa pudi disimbolbi.
Tene feras ciu, pudi taŋ buri dispesa di Stadus membrus, minjoria se
pruduson ku juda na transferensia di kuñisimentus ku sibi fasi.
 Integrason pudi taŋ minjoria fiansa di jintis ku kuntinua fasi raforma na
ladu di ekonomia kusa ku pudi leba pa i ten bons risultadus ekonomikus
papia di rispitu di Stadu di diritu ku diritus di propriedadi, sistema di justisa
ku bali pena ku sedu klaru na gubernason.
 Atrabes di mekanismus rejional, Stadus membrus pudi raforsa se puder
di nogosiason na planu internasional. E pudi nogosia suma grupu, kusa
ku sempri ka ta sedu, pabia di interesis nasional ku ka ta sedu manga di
bias un son.
 Teras pikininus pudi ngaña ciu ku koperason entri kumunidadis na
manera di utilisal juntu te na dibidi rikesas ku ten.
 Integrason pudi juda na raparti riskus di disintindimentu, nunde ki pudi
kriadu konfiansa ku fasilita koperason na kiston di suguransa.
Tudu kil garandis ngañus dipindi antis di tudu, di nibel di integrason na ke ku
ta fala di kaba ku kanseras na foronteras (formalidadis administratibus ku
manga di normas pa prudutus). Es bons kusas ta dipindi di grau di sta ku di
konfiansa entri Stadus membrus.
Kustus di integrason rejional
 Ora ku no na fala di ngañu, i ta punu taŋ pensa na kustus:
 Raparti bareras di pres pudi tisi un disbiu na komersiu ku na torkia
purdutus mas baratus ku ta bin di Teras ku ka sedu membrus diki
purdutus mas karu di Teras parserus. Kil disbiu lantanda prublema na
utrus Teras;
 Mekanismus di integrason pudi raparti risetas publikus ku bindi diritus di
alfandega. Kustu di kil perdas ta dipindi di kapasidadi di membrus di tene
utrus meyus di mobilisason di rikursus;
 Integrason pudi leba pa pirdi sobirania nasional ku utrus baluris di kultura.
Ma, na si tudu integrason na bay tisi mas ngañu di ki kustus.

Kanseras ku disafius
- Kanseras
Linguas
Nasionalismu/supra-nasionalismu
Mau gubernason
Falta di sibi/sintidu
Falta di aplika dukumentus ku ta rugula
Sirkulason libri di bens ku di jintis
Falta di suguransa
Karensas di transportis ku di telekomunikasons
Koytadesa
Instituisons ku ka suguru
138
Falta di susegu na politika ku mau gubernason:
Golpis militaris ku ta ripiti-ripiti sempri na manga di Teras, ta puy pa i ten un
ambienti politiku ku ka bali na rejion.
Ekonomias nasional ku fraku: rindimentu mediu pa kada moradur na Afrika
Osidental i di 410 dolar.
-Dibersifikason di ekonomias nasional ku ka ciga:
-Teras di „„ CEDEAO‟‟ ta prudusi son materias prima di labur ku minerais ku ka
ta usadu na rejion.
Kumpu ku transforma prudutus ka disimbolbi pa pudi pirmiti disimbolbimentu
di komersiu na rejion
Falta di infra-struturas ku bali, stradas, telekomunikasons ku inerjia:
- Stradas ku ka ciga ku ka bali taŋ;
- Telefoni ku ka ciga pa tudu jintis ku torna karu;
- Lus ka ten, i karu tambi;
- Manga di bareras ku ka tarifadu: manga di satisa na kamiñu, kerensas na
kaus di tarbajuaaa,
- Pagamentu di kontribusons di finansas ku ka ta pagadu sempri- sempri di
orsamentu di sekertariu isekutibu.
Desafius
Kusas ku Stadus membrus dibi di kumpri:
- Kriason di kondisons pa stabilidadi politiku
- Kriason di un sistema juridiku ku judisial klaru
- Formason di mon-di-obra ku bali, kompitenti ku ciga.
Kusas ku dibi di fasidu na nibel nasional
- Kriason di kondisons di stabilidadi publiku
- Bon gubernason, na sintidu di raforsa dimokrasia ku raforma makro
ekonomiku ku strurural
- Dominius spesifikus ku liga ku integrason ekonomiku:
- Pirmiti pa jintis yanda sin prublema
- Raparti kanseras ku ta ocadu na stradas internasional
- Fasi ku da jintis “laisser-passer” ku sedu giya di bias di „„ CEDEAO‟‟
- Fasi pa i ten un koperason entri forsas di polisia di Stadus membrus
- Sirkulason di merkadorias:
- Fasi ku da jintis dukumentus di alfandega ku juntadu:
- Sertifikadu di nunde ku algiŋ say nel (orijin)
- Nomi di alfandega
- Kaderneta di transitu di kamiñus entri Stadus
- Entranda skema na programa di Ajustamentu Strutural(PAS)
Union di alfandega: purpara entrada di Teras na union di alfandegas nunde
ku diritus di merkadoria ku bin di utrus Teras na rapartidu pres.
139
Komberjensia makro-ekonomiku:
- Purpara Teras pa entrada na jona monitariu di „„ CEDEAO‟‟
- Garanti un bon jiston ekonomiku pa pudi rispita kriterius di komberjensia ku
faladu
- Entrada kriterius di komberjensia na pas
Finansiamentu di atibidadis di „„ CEDEAO‟‟
-Implementa protokolu ku ta fala di tasa kumunitariu
- Seta protokolu
- Entranda tasa kumunitariu na ley di finansas (orsamentu)
- Kobra baluris di tasa nunde ke na pudu na konta di „„ CEDEAO‟‟
Mididas instituisional di kumpañamentu
- Kiria, na kada Stadu membru, un ministeriu ku na kupa di integrason
ekonomiku rejional
- Kiria un kumison interministerial di kumpañamentu di disisons di „„ CEDEAO‟‟
ku na runi sempri-sempri.
Relasons ku jintis ku ta finansia:
Konta finansiamentu di programas ku mas tene prioridadi di „„ CEDEAO‟‟, pa
kilis ku ta da diñeru suma: CEA, BAD, FMI, BM ku Union Eropeya
Atibidadis ku na fasidu na rejion
- Na nibel politiku
- Garanti kumpañamentu di implementason di:
- Protokolu di pa ka taka ŋutru, ku fasidu na 1981
- Protokolu di juda ŋutru na difesa
- Prinsipyus politikus di „„ CEDEAO‟‟ ku fasidu na Juliu di 1991.
Na ladu di politikas ku programa: konta prioridadis di interbenson:
- Laganta komersiu pa tudu ladu
- Pres di fora sedu un soŋ (Union di alfandega)
- Komberjensia makro-ekonomiku
- Juda na statistika
Pensa na un sistema ku mas ta da pa laganta komersiu
- Suma entrada sistema na pas o programa di raforma ekonomiku
- Sekertariadu di „„ CEDEAO‟‟ku AMAO na fasi abaliason di sforsu di kada Tera
- Garanti kumpañamentu di protokolu di tasa kumunitariu
- Mididas instituisional
- Restrutura instituisons (sekertariu isekutibu ku fundu di „„ CEDEAO‟‟)
- Rekruta jintis ku sibi ku tene fiansa na instituisons
- Kriason di tirbunal di justisa di „„ CEDEAO‟‟
140
Integra baluris ku nosons, kuñisimentus ku komportamentus ku liga ku
integrason rejional
1- Domina baluris ku nosons ku liga ku integrason rejional
2- Disimbolbi manera ku asons na sintidu di leba pa dianti ”sta minjor
juntu“ na Spasu rejional.
3- Fasi atibidadis di sina na sintidu di ngaña disafius di integrason rejional
Durason:18 oras
Material/suportis pedagojikus/Dukumentason: Tratadu ku jubidu di
„„ CEDEAO‟‟ di Juliu di 1993, testus di Uñon Afrikana, diferentis protokolus
di „„ CEDEAO‟‟, manual di informason, ku leys nasional.
Seson
Kompitensias
Tene
1
baluris
ku
nosons ku liga ku
Kontiudu
Manera
Baluris ku nosons ku liga
Buska na dukumentus
ku integrason rejional
Durason
2 oras
integrason rejional
2
3
Fasi asons pa leba
Manera di ason pa leba
pa
pa dianti di integrason
dianti
di
integrason rejional
rejional
Dentifika
prublema
Prublema ku obstakulus
ku obstakulus ku liga
ku liga ku realisason di
ku
integrason rejional
realisason
di
2 Oras
- Tarbaju di grupu
integrason rejional
4
2 Oras
Integra kil tema na
Analis di dukumentus di
- Manga di atibidadis di
atibidadis di sina
sina kel na diferentis
asosiasons ku liga ku
sikulus
integrason
- Fasi fisas di sina
-refleson
-
Da
sesons
6 Oras
di
sina/aprindi ku abaliason
-mpulma-mpulma
di kusas ke aprindi
- Dibati
141
Integra baluris ku nosons, speriensias ku komportamentus ku liga ku
lantanda un sidadania atiba risponsabel na Spasu „„ CEDEAO‟‟
1. Domina baluris ku nosons ku liga ku integrason rejional
2. Disimbolbi manera ku asons na sintidu di leba pa dianti di “sta minjor
juntu” na spasu rejional
3. Fasi atibidadis di sina na sintidu di ngañadisafius di integrason rejional
Kompitensias di fasi:
Kompitensias
Inteletual/sibi
-
Kunsi
objetibus
di
-
Rispita
Teknikas /sibi sta
instituisons
Tenekomportamentus
ku
integrason
rejional
ta pirmiti kaba ku disafius
- Domina implikasons di
- Seta ŋutru
di integrason
integrason na populasons
- Sta juntu
Durason: 4 oras
Material/suporti di sina kel/Dukumentason:Tratadu ku jubidu di „„ CEDEAO‟‟
di Juliwu di 1993, testus di Union Afrikana, diferentis protokolus di „„ CEDEAO‟‟,
manual di informason, leys nasional.
Subtema 2: pa un„„ CEDEAO‟‟ di pubis
Atibidadis
Ordi
Manera di fasi
Di formadur
Di formandus
- I na fasi pulguntas pa formandus pa jubi
- Q.M.C
Kontrol di
se nibel di kuñisimentu ku di kultura na ke
ke na fasidu
- Tarbaju di kada
kusas
ku na bin dadu.
kin
I na pursenta formandus un storia di un
Dibati
sidadon di „„ CEDEAO‟‟ ku tene manga di
-Pensa
prublema di justisa ku sosial na Tera di
-buska-buska
unrejion ku ka sedu si Tera, dipus formadur
dukumentus
na pidi elis e konta ke ke na oja di kil
Tratadu
di
Ku dibati, e na konta se
„„
di
maneras
Juliu di 1993 ku na
ke
sibi ba ja
situason. I na yabri un dibati di kil kiston
Kontestu
prublema.
di
oja
kil
na
CEDEAO‟‟
konstituison
di
tera
- Tarbaju di grupu
- Jubi
- Pulguntas
142
- Respostas
- E na jubi kuma ku jintis
- I pudi organisa un saida si misti pa jubi
na yanda ku se bens na
kuma ku jintis na yanda ku se bens na un
foronteras
forontera nunde ki na punta elis ke ke oja.
pulguntas
I na fasi proposta pa formandus forma
- Pa grupus di 4 o 5 ena
grupus siñus pa leytura di dukumentu pa:
buska
Animason
- jubi storia di integrason ku si objetibu
pulguntas
di
- Difini integrason kunformu tipus ku forma;
(leytura
atibidadis
-Pasanta disafius ku prublema ku liga ku
Tratadu ku di artigu di
na grupus
kiston. Diskribi „„ CEDEAO‟‟
konstituison ku liga ku
e
ruspundi
raspostas
ku
ku
di
fasidu
analis
di
koperason entri Stadus
suma
strutura
di
„„ CEDEAO‟‟)
Abaliason
I
na
fasi
proposta
di
fasi
un
Na grupu siñus e na fasi
Pulguntas
/balansu
mpulma-mpulma siñu na se metadi na ke
di
kil mpulma-mpulma
mpulma-mpulma
i na juda na organisa un jurnada di
E na organisa kil jurnada
- Runion fasi tiatru
sensibilisason na suma na kultural pa pudi
di sensibilisason na skola
siñu etc…
laganta baluris di utrus etnias o Teras
o na se bayru
ku ta fala di prublema ku ta tuji integrason
rejional
Mudansa
Webgrafia di modulu: Integrason rejional
- http://www.ecowas.int/
-http://www.comm.ecowas.int/sec/ínundex.php?id=about aEtlang=fr
- http://www.psychologie-sociale.com/reps1.pdf
- http://www.gouv.sn/spip.php?article 491
http://www.republicoftogo.com/toutes-les-rubriques/‟„ CEDEAO‟‟/La-foire-de-la-‟„ CEDEAO‟‟-se
-deroulera-a-lom
- http://www.redpsy.com/infopsy/competition.hyml
Integrason: frakasus ku falta di intindimentu na papia di kusas
nobus
Lasar ki Serbo (REDI DI GUBERNASON DI BURKINA FASO)
Es testu i un planu di abaliason di prosesu di integrason na afrika
Dipus di 40 anus di speriensia di integrason, risultadus ka mutu bali. Manga di
organisasons entri gubernus ka sta diritu; e ka ta fasi nin sforsu mbokadiñu.
Ladus ku mas tene balur (konsumidoris, pubis ku sta lungu di foronteras) ka ta
kontadu kelis na politika di gubernu na ke ku ta fala di integrason. Di kil
manera, kil kirsi di integrason na Afrika, ta liga ku tipus di gubernason di un
ladu, kuma ku ta coma atenson reformula kinti-kinti integrason di OIG. Kil
143
restruturason ta pasa pa sigimentu di spasu di konsertason nunde ke na sta
organisasons sosial ku profisional pa un analis kritiku di politikas di gos ku fasi
propostas.
Integrason afrikanu: Koloka otoris na sentru
Manga di studus di kontrol ku di abaliason yalsa es pontus:
 Kabalindadi di instituisons ku dingi na se maneras di tarbaja, na ke ku ta
fala di jiston;
 Falya na junta forsa ku juda ŋutru di instituisons;
 Puku kusas ku ta ojadu di politikas ku mididas na ke ku otoris na pera di
integrason sub-rejional.
Manga di rikumendasons fasidu. Kil abaliason konfirma opinions di otoris di
sosiedadi sibil na instituisons entri gubernus na prosesu di integrason.
I pudi ojadu difikuldadis ku molongis di dirijentis di kil instituisons ku
risponsabelis politikus na toma disisons ku implementa mididas ku dibi di
sedu. «Na integrason rejional na Afrika, bontadi politika ka kumpaña kil regra
pa garanti implementason di politikas, programa ku leys nasional.
Kil molongis ta bin manga di bias di:
 Maneras ku risponsabelis di ministerius ta priokupa ku manti se pusison
di Stadu(manera di fasi jeopolitika), o asbes, son pa interes di siw;
 Difikuldadis di puy pa kusas funsiona diritu na ke ku ta fala di integrason,
pabia di lentidon di manga di kaus di tarbaju na manga di Teras;
 Otonomia di modalidadis di oditoria ku abaliason ku torna fraku suma
tambi se asesu pa publiku;
 Fraku ligason entri kusas ku algiŋ ta fasi, ku kastigus ku ka ta dadu pa
dirijentis.
Fasi di OIG, kriason di forsa pa tene efisensia garandi tene implikason ku ta
disafia manga di interesis ku firmantadu risu.
Un pensamentu garandi di prosesu di integrason ka ta kapli es pulguntas: kal
ki otoris ku na bardadi interesa di integrason na Afrika? Ba kin ku mas pudi
leba prosesu (formulason di manera di fasi, ilaborason di prosidimentus di
operason pa implementason, fiskalisason ifetiba pa sugura aplikason di
mididas)? Pa kil pulguntas rasposta sedu klaru: konsumidoris na si tudu, ku
setoris ku ta prudusi ku tene kompetison ciu na rejion mas komersiantis tambi,
jintis ku sta na kau, ku tudu kilis ku junta foronteras ku Stadus bisiñus.
Te gos, jintis ku sta juntu (kilis ku sta fora di foronteras), saidas di prosesu di
disentralisason ka konta nin ka leba propostas ku programa ku pudi raforsa
dinamika di integrason ku sempri ten ba, apesar di disintegrason politika ku
ocadu manga di anus.
Te li, otoris ka tene kontrol na prosesu di integrason: E ta mati na diskursus ku
ta fasidu, ma mididas ta tarda pa sedu o ta fasidu mbokadiñu son.
I bon da opurtinidadi pa kil otoris, atrabes di organisasons ku ten o
mekanismus ku na kriadu, ku puder ku pirsis pa muda prosesu.
144
I.
Pa balorisa papel di otoris na basi
Diskursu di integrason sedu manga di bias teknokrata. Objetibus ritmu suma
mididas di kumpañamentu, ku diskutidu pa priokupason di otoris ka konsultadu
pa tudu jintis. Kila ka ta ponta ningiŋ, prosesu di disimbolbimentu di politikas
rejional, si isekuson ku abaliason fasidu di un manera ku parsi ku kil ku fasidu
na Stadus un son- un son.
Kirsimentu di disimbolbimentu di Afrika, mas ta dipindi di integrason ku, ta
dipindi na un ladu di frakasus na manera di guberna. Kil manera di oja ka pudi
ba toma konta di priokupasons di otoris ku sta diretamenti interasadus na
risultadus di asons di disimbolbimentu. Kila i un konkista dimokratiku ku dibi di
yangasadu, si bin ka sedu, mudansas politikas pudi bin tisi risultadus ku ka sta
diritu. I dibi di tarbajadu pa muda maneras di pensa ku di fasi: junta manera di
fasi planus, modalidadis di implementason di abaliason ku otoris.
Proposta i pa fasi un ruptura na gubernason, puy otoris na sentru di tudu
mekanismus ku ten.
Ku kila, i na bay ten manga di implikasons na manga di kaus:
 Administrason di instituisons: kila ta pidi presensa garandi di kilis ku na
nterbi ku ka sedu di Stadu na jiston di kil instituisons, konserta ŋutru antis
di toma disisons (ilaborason di politikas, jiston)
 Otonomia garandi na ladu di oditoria ku abaliason, manera di yangasa
publiku ku puy kastigus.
 Fasi kusas simplis ma ku fiansa di kusas ku asons di Stadu ku setoris di
gubernu(suma: alfandegas di kada Tera o polisias di forontera) ku ta tuji
pa kil mididas fasidu.
Esis i disafius ku ta imbolbi prosesu ku ka na tarda, kusa ku no dibi di
priokupa dedi gos.
II.
Pa un ristruturason di ONG (Organisasons entri gubernus) ku
maneras di integrason.
E ta sujeri dus partis:
1) Konsertason ku diferentis grupus sosial ku jintis ku sta na kau
(rejions ku tabankas ku sta na foronteras)
Kil konsertason tene suma objetibu es: leba otoris pa e fasi un leytura kritiku di
speriensias di integrason nunde ke na fasi proposta di restruturason di
prosesus ku se tarbajus. Kil jintis ku sta lungu di foronteras tene un forsa di
integrason di kusas ke ta fasi di kusas garandi ku dentifikadu, e ta tene liñas di
politikas ku ta bin torna sedu politikas ku juntadu.
E ta tene taŋ propostas di kusas ku ta pirmiti elis tene asesu a kapitulus di
mekanismus di jiston di instituisons.
Na memu sintidu, instituisons profisional (komersiantis, jintis di transporti, kilis
ku ta tarbaja pa se kabesa impresarius konsumiduris ku bon gubernason…) ta
oja diritu politiku di gos ku se propostas.
Es otoris na bay abalia politikas di gos na ladu di koperason politiku nunde ke
na juda organisasons entri gubernus na prosesu di integrason.
Risultadu di se pensamentu na bay leba pa aspetus ku dibi di konsideradu na
145
ke ku ta fala di maneras di firmanta prosesu di integrason ku tarbajus di kilis ku
ta da diñeru dibi di fasi.
I tene balur garandi pa prosesu di abaliason ku di ilaborason di leys pa
sosiedadi sibil pa e fasidu pa un utru strutura ku ka dipindi di ningiŋ ku fiadu pa
tudu jintis nunde ku si tarbaju na sedu son juda na pensa.
Fora di abaliason, i ta sedu taŋ di leba elis pa e jubi diritu mekanismus di gos,
na ke ku ta fala di OIG, programa ku ten ku manera ke ta fasidu. Disafiu
garandi pa ki tal isersis, pursenta kil leys ku ta pirmiti bay pa un gubernason ku
ta da puder di bardadi pa otoris di sosiedadi sibil (na disimbolbimentu di
maneras di integrason, na kumpañamentu di implementason, na kontrol ku na
oditoria). I bon nota kuma, na sintidu di REAO (redi di impresarius di Afrika
Osidental), sta na kriadu un obserbatoriu di pratikas ku ka bali. I son a sin ku
no pudi tene bons kusas.
Redis ku organisasons rejional ku ten ja, sedu elis di labraduris, impresarius o
utrus tipus di prufison. Sedu bon kusa di kil ku no tene pa pudi kumsa prosesu
di pensa. Pa kil utrus otoris, i dibi di konsideradu forma di pensa na nibel
nasional di kontra ku kumpañer ku di torna dukumentu riku na nibel rejional.
Analis di propostas ku purparason di politikas, mekanismus ku
dispositibus instituisional
Si no pega na risultadus des konsertasons, tarbaju di fasi i es:
 Prupara propostas di restruturason instituisional
 Purpara politikas ku maneras, modalidadis di implementason
na kil sintidu, e na bay sedu difinidu disposisons ku na bay tomadu pa pudi
pirmiti pa otoris fasi se tarbajus di kumsada nunde ke na entranda un politika
di informason ku mistidu, di buri jiresa, di firmanta redis , i manga di bias, di
kapasidadi di“ lobbing”.
Pa kila, lugar ku tarbaju di politikas di koperason na bay jubidu mas nunde ke
na sirbi di kuadru pa nogosiason na ke ku ta fala di jubi mas un bias kil
restruturason di OIG ku apoyu di koperason na prosesu jeral di integrason.
Kilis ku ta da diñeru suma Stadus Unidus fasi di diskursu na ke ku ta fala di
partisipason ku bon gubernason un fe.
Pa kila, proposta ku na say di diskutison di otoris di sosiedadi sibil dibi di
lebadu ku kumprimis de kumpridu pa Stadus suma taŋ suma pa kilis ku ta da
diñeru.
146
Bibliografia
Bibliografia jeral
- AKANNI-HONVO, Adrien. «Integrason rejional, ifitus foronteras ku
komberjensiya o diberjensiya di ikunomiyas na disimbolbimentu»
Rejion ku disimbolbimentu17-2003 (2003): 109-143
- BEKOLO EBE, Bruno. «Integrason rejional na Afrika: Karateristikas,
difikuldadis ku perspektibas.» Mundu na disimbolbimentu3 (2001): 81-88
- BIO-GOURA, S. «TEC di „„ CEDEAO‟‟ ku se kabalindadis di integrason
rejional ku nogosiyasons di ApE.»2006
- BUNDU, Abass. «„„ CEDEAO‟‟ ku futuru di integrason rejional na Afrika
osidental.»
- KIPRE, Pierre. Integrason rejional ku disimbolbimentu di kampu na Afrika
osidental. Sides 2006.
- LAMBERT, Agnes. «Komersiyantis ku integrason rejional.»Senegal ku si
bisiñus, Dakar:spasu-tempu, (1994).
- LAVERGNE R. (sdir),Integrason ku koperason rejional na Afrika osidental,
Paris: Karthala-CRDJ, (1996) 41-62
- LAVERGNE, R P.Integrason ku koperason rejional na Afrika osidental.
Idisons Karthala; Ottawa: CRDI1996.
- PETITEVILLE, FRANK. «Prosesus di integrason rejional, betoris di
rekomposison di sistema internasional? » studus internasional 28.3(1997).
Webgrafia
- UNESCO.CULTIVONS LA PAIX. Em linha. (pagina consultada em
15/06/2012) http//www3.unesco.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm
- UNESCO.Rapport de synthèse preliminaire de l'ONU sur une culture de la
paix 1998. Em linha.Pagina consultada em 15/6/2012.
http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001130/113034F.pdf
- EDH(Explorons le Droit Humanitaire) introduction, page 12 Em linha.(pagina
consultada em 15/06/2012).
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/introducto
ry.pdf
- United Nations, peace Education, The origins em linha pagina consultada en
15/06/2012, http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm
- EDH(Explorons le Droit Humanitaire) Modulu2,p.5. Em linha . (pagina
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.
pdf
- EDH(Explorons le Droit Humanitaire) Module2,p.8 Em linha . (pagina
147
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.
pdf
- Alain Mouchoux, Forum Universalité des droits de l'Homme OSLO 21- 22
octobre 2010, Discours d'ouverture, Em linha.pagina consultada em 5/06/2012
http://forumoslo.fede.org/textes/fr/Alain_Mouchoux_discours_ouverture_fr.pdf
Secretaire general de l'Onu sur les violation des droits de l'homme commis en
Republique democratique du Congo. 2001 Em linha pagina consultada em
15/06/2012
http://www.memoireonline.com/12/08/1716/m_Approche-bibliometrique-et-bibl
iographique-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-violaO.html
- J. Mourgeon. Dictionnaire des questions Internationales. Em linha. Pagina
consultada em 15/06/2012
http://books.google.sn/books?id=FpshNWAJKKsCpg=PA123Etlpg=PA123Etd
q=J.+Mourgeon
- UNICEF. La convention relative aux droits de l'enfant. En linha. Pagina
http://www.unicef.org/french/crc/inundex_30207.html
- Civisme et citoyennete. Le site du CIQ de l'Etang de l'Oliver. Em linha.
Pagina consultada em 15/06/2012.
Http.//Ciq.etangolivier.istres.over-blog.fr/pages/civisme_et_citoyenneté-21267
0.html
- DictionnaireFrançais Larousse. Em linha. Pagina consultada em 15/06/2012
http://www.larouse.fr/dictionnaires/Français/citoyen_citoyenne/16241
- Capitilisation du projet UNESCO- Luxembourg548RAF3000.Formation aux
droits humains, a la citoyenneté et à la democratie locale au Senegal, Mali et
Burkina Faso. Em linha.Pagina consultada em 15/06/2012.
http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001813/181306fo.pdf
- Dictionnaire FrançaisLarousse. Em linha.Pagina consultada em 15/06/2012
http://www.larouse.fr/dictionnaires/français/Civisme%20
citation françaises. Edouard Herrot. Em linha.Pagina consultada em
15/06/2012
http://www.citations-francaises.fr/Une-democratie-bien-comprise-est-pas-un-r
egime-qui-maintienne-artificiellment-entre-les-hommes-une-egalite-chimeriqu
e-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-socialeque-l-citation-177702.html
- GAXIE,Daniel. «Democratie». In Encyclopedia Universalis Emlinha .
(pagina consultada em 15/062012)
http://www.universalis.fr/encyclopedie/democratie
- ACE.Definiçao da democracia. Em linha (pagina consultada em 15/06/2012)
http://aceproject.org/main/français/ve/vec05b01.htm
- Protocolo A/SP1/12/01 sobre a democracia e a boa governason, adicional ao
protocolo relativo ao mecanismo de prevenção, gestão, reloluson de conflitus,
manutenção da paz e da Em linha.(pagina consultada em 15/06/2012
http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocoles/protocole-additionnel-sur-la-bo
148
nne-gouvernance-et-la-democ.pdf
- «Tout le monunde veut sauver la planete, mais personne ne veut descendre
les poubelles. Jean Yanne. Em linha.Pagina consultada em 15/06/2012
http://scarlettsansehett.wordpress.com/2009/05/30/tout-le-monunde-veut-sau
ver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descen dre-les-poubelles/
Saphir Developpement. Assistance en Sante publique. Em linha .(pagina
http://saphirdeveloppement.org/domaine-competences/assistance-sante-publi
que.html
- L'Oms penchee sur les Africains. 20 Novembre2006. Em linha .pagina
http://www.destinationsante.com/fr_depeche.phd?id_rubrique=26Etid_article=
19917Etcat=1
- Census.gov, people and household, international programs, main data,
international data base.2012. Em linha pagina consultada em15/06/2012
http://www.census.gov/population/internatoinal/data/idb/region.php
-plaquette de l'ONG Planet'Ere. Em linha. Pagina consultada em 15/06/2012
http://www.planetere.org/ancien_site/telech_doc/plaquette_ong.pdf
Wenceslas Sacre Coeur MONZALA. Les initiatives d'integration regionale en
Afrique de l'Ouest: analyse du cadre institutionnel de la „„ CEDEAO‟‟. 2009. Em
linha.Pagina consultada em 15/06/2012
http://www.memoireonline.com/04/11/4492/m_Les-initiatives-dintegration-regi
onale-en-Afrique-de-lOuest- analise-du-cadre-institutionne17.html
ANEKSUS
Orientasons pedagojikus
1. A - papia delis pa kompitensia
Programa di insinu sukundariu di gos ta pursentadu na kontiudus. Pursor tene
tarbaju di leba alunus pa e tene un konjuntu di kuñisimentus. I ka ten na
manera di oja, nin un priokupason klaru di mobilisason di kil kuñisimentus ku
mistidu. Pa kila, i klaru di kuma tene manga di kuñisimentus ku dadu di kalker
manera, ka ta garanti sempri posibilidadi di puy elis na pratika ora ki pirsis. Es
faltas ku kunsidu na ladu di planifikason ta da pa i ten un entrada pa
kompitensia. Es papia di diritus di pekaduris ta puy pedagojia di integrason ku
ta pirmiti alunu pa i mobilisa di forma ma jiru, si kuñisimentus pa pudi resolbi
situasons ku kansadu suma kilis ku ta ojadu gos. Kompitensia ku na bardadi
sedu«sibi fasi», sta na kapasidadi di alunu di utilisa si kuñisimentus.
Papia di diritus di pekaduris pa kompitensias ta fala di dus teorias. Purmeru, ku
comadu di «konstrutibista» nunde ku son i tene kuñisimentu ku say di
speriensia. Alunu dibi di kumpu si sabedoria atrabes di manga di kusas.
Sugundu, ku comadu«sosio-konstrutibista» (ku say purmeru) ku ta yalsa kil
dimenson di aprindi. Alunu, juntu ku utrus kumpañeris, na bay kumpu si
sabedoria ku ambienti sosial.
149
Pabia di ke papia delis pa kompitensia
Purmeru, es ta papia di diritus di pekaduris i ta konta klaru ke ku alunu dibi di
sibi: gos, i ka ta dadu balur na ke ku pursor na sina.
Na sugundu lugar, es papia di diritus di pekaduris ta leba pa jintis interesa di
sina kalker kusa. No dibi di bay ma lunju na kil situason paradosal ku ta leba
alunus punta ke ku tudu kusas ke sina na skola ta sirbi elis? Di kil manera,
papia di diritus di pekaduris pa kompitensia ta sina elis situa kusas ke sina
dianti di situasons ku tene sintidu pa rel, nunde ki pudi utilisa si kuñisimentus
na kil situasons.Pa kabanta, papia di diritus di pekaduris pa kompitensias ta
juda kunsi ke ku alunu sibi na ke ku ta fala di resoluson di situasons konkretus,
di ki tene manga di kusas ki sinadu na kabesa ku, manga di bias i ta diskisi elis
kinti-kinti, i ka ta bin pudi utilisa elis na si bida di tudu dia.
2. Pedagojia di integrason (papia delis pa kompitensia)
Fala di orientasons pedagojikus pa kompitensia tene suma basi metodolojiku
pedagojia di integrason.
Kuma ku no pudi difini pedagojia di integrason? I pa kiria un prosesu ku ka ta
kaba di junta son kuñisimentus ku speriensias, ma ku ta sina alunu utilisa elis
pa resolbi kil situasons-prublema ku ten sintidu pa rel.
siyensiya ku teknolojiya
GARDISIMENTUS
UNESCO
Pa kordinason
tarbaju
ku
kumpaña
Ydo yao
Sef di seson ED/PSD
UNESCO-BREDA
Senegal
Email: y.ydo @unesco.org
Tel.:(+221)775294577
Guisse papa Banga
Kordinadur di pursetu sub-rejional
Senegal
Email: [email protected]
Tel.:(+221)77 728 83 86
CEDEAO
Pa si lideransa
MAGA ABdulaye
Diretor
di
idukason,
kultura,
ECOWAS
Email:[email protected]
NIKIEMA Dieudonne
Director di Fundu di CEDEAO pa pas
Nijeria
Tel.:(234)812 912 53 14
(234) 813 538 00 09
Piritus
Pa se kontirbuisons teknikas
Aglo John
Pursor
Togo
Tel.:(228)90 12 41 36
ADENIYI ELIAS OLA
Diretor
mbestigason(mpulma-mpulma)
Nijeria
150
Email.:[email protected]
Tel.:(+234)803 598 36 75
ADOTEVI Adote-Bah
Diretor TTISSA
UNESCO-BREDA
Senegal
Tel.: (221) 33 849 23 19
AJIBEWA Aderemi
Kumison CEDEAO
Nijeria
Tel.:(234)703 410 3880
ANSAH Samuel
Director idukason di pursoris
Tel.: 02 44 1128 02
OGBE Rachel
Risponsabel principal di prugrama
idukason CEDEAO/ABUJA
Nijeria
Tel.:(234)803 320 10 59
OUAKOU Roland
Sef di dibison siensia ku teknolojia
CEDEAO/Abuja
Nijeria
Tel: (234) 706 800 44 76
BADINY/KADRE Alimata
Diretora di idukason pa arti, kultura,
ambienti, populason ku sidadania
DEACEMPC
Tel:(+226)78214055/(226)707147 78
BAH LALYA IBRAHIMA
ADEA
BARRY Fatumata Binta
Director di skola normal di pursoris di
Dubreka
Gine Konakry
[email protected]
Tel.: (224)62422224/65291599
AAWORB-NANG MAABOBR KOR
JACOB
Diretor di mpulma-mpulma di
programa
Gana
Tel:02 44 79 85 21
BA Fatima
Diretor /inspetor di insinu primariu ku
sukundariu
INEADE
Senegal
Tel.:(221)775 36 25 07
KONUNDE Fode
Pursor di skola normal diretor di
gabineti di studus/ENI/ICINDIA
EN1
Gine Konakry
Tel (224)62978018/69014283
COULIBALY/HAIDARA
Tene
Natogoma
Ispetor di insinusukundariu
Kosta di Marfin
Tel.:(225)01339587
BATIONO Jean-Claudi
Diretor di skola normal superior di
Kudugu
ENSK
Burkina Faso
Tel.:(226)70 05 11 95
BOZARI Ibrahim Rabi
DG/INDRAP/MEN/A/PLN
Nijer
Tel.:(227)96 98 15 70
CAMARA Moussa
Pursor.
Mbestigadur
/sef
di
dipartimentu
151
ISSEG
Gine Konakry
COMPHORE Pamousa
Director di studus ku planifikason
DEP
Burkina Faso
Tel.:(226)76479301
DACUNHA Pascoal
Sub-diretor di ENS«Tchico-Te»
ENSTT
Gine- Bisau
Tel.:(245)6670477/5254295
DANTSEY Koffi Edinam
Njeñeru
agro-ambientalista/konsultor/Es-kord
inadur ajuntu
di pursetu
di
biosuguransa di PNUA pa Afrika na
Nayrobi
Togo
Tel.: (228)90945953
DIA Mamadu Ndiaye
Sef di dibison/kumison
UNESCO
Senegal
Tel.:(221)776338170
DIABOUGA Yombo Paul
Diretor di studus ku di planifikason
DEP
Brukina-Faso
Tel.:(226)70 75 40 11
DIAGNE Ousmane Doudou Maty
INEADE
Senegal
Tel.: (221)776592636
DIARRA Abou
Pursor
Mali
Tel,:(223)76200172
DIKENOU KWANI Christophe
Pursor di etika risponsabel pa
mestradu di etika na unibersidadi di
Lome
Togo
Tel.:(228)90 08 19 33
DOUMONGUE Djouma
Nspetor
di
idukason
nasional/Dekanu di nspeson jeral di
idukason
Togo
Tel.:(228)90056298/22212129
ESSE DOMINIQUE
Sef
di
sirbis,
Abaliason
di
kuñisimentus. Formason di direson
di inspeson pedagojiku
MEMP
Benin
Tel.:(229)95496474/96809448
FAYE MAGATTE
Kordinadur pursetu CapEFA
UNESCO
Togo
[email protected]
Tel.: (2 2 8 )90837698
GABA K. Mauuse
Inspetor na raforma di idukason
nasional
Togo
Tel.(228)92363303
GAYFOR Zawu B.
Pursor di unibersidadi di Liberia
Tel.:(231)886415176
EJIME Paul
Risponsabel di komunikason
ECOWAS(CEDEAO)
152
Tel.:(234)8072881391
EKOUE YASVI
Inspetor di idukason nasional/diretor
di skola di formason di pursor di
Notse
Togo
Tel.:(228)90223501
ELOUMRANY Lalla K
Konsultora plataforma afrikanu pa
idukason di jobens ku adultus
Mali
Tel.:(223)73334337
KABA Asta
Spesialista di kurikulus ministeriu di
idukason
Liberia
Tel.:(231)880622722
GOAGBA Emmanuel W.
Sekertariu jeral di ministeriu di
idukason
nasional
ku
di
alfabetisason
Burkina Faso
GUEYE Issakha
INEADE
Senegal
Tel.:(221)775727207
II MARIA Facely
Director ajuntu- direson nasional di
idukason sibika
Tel.:(224)68242136/64288070
JALLOW Mohammed B.S
Diretor di planiamentu
Gambia
KONE/TRAORE Nathalie
Bis-pursidenti FASCOA/WACSOF
FASCAO/WACSOF
Tel.:(225)08279548/22415373
KABORE/OUEDRAGO Juliette
Diretor jeral di mbestigason, di
inobason na idukason ku formason
DGRIEF
Burkina Faso
Tel.:(226)70356472
KALLON Mohamed Peps
Leitor prinsipal; skola di pursoris di
Freetown Siera Leoa
Tel.:(232)76732528
KANE Soumaila
Sef di sirbis
DPFC
Kosta di Marfin
Tel.:(225)01850698/07691822
KARNGBEAE Leeway Dave
Kordinadur lokal
Ministeriu di idukason
Liberia
Tel.:(231)76346355/776346355
KOUGBLENOU Akoete
Sekertariu jeral kumison nasional di
UNESCO
Togo
Email.:[email protected]
Tel.:(228)90206347
LANDIM CORREIA Rui
Diretor jeral
INUNDE
Gine-Bisaw
Tel.:(245)5242337
LANKOANUNDE Emmanuel
Ministeriu di idukason nasional ku di
alfabetisason
Burkina Faso
153
LANTOMEY Koffi Ouboelnale
Diretor – direson di insinu pré-skolar
ku primariu
Togo
Tel.:(228)90075255/22221337
LO CISSE Nundeye Fama
Mpulma-mpulmadur
INEADE
Senegal
Tel.:766898303
KERKULA Peter L.
Pursor di unibersalidadi di Liberia
Liberia
Tel.:(231)6543558
KONANDJI Youssouf
C/DPS-DNP/MEAPLN
MaliEmail:youssoufkonandji@yahoo.
fr
Tel.:(223)66718317
MBAYE Amicoleh
Diretor
di
insinu
basiku
ku
sukundariu
Gambia
Tel.:(220)9909400
MENSAH Fekix
Spesiyalista di kurikulus
C/SF/MEMP
Benin
Tel.:(229)97879395
MENSAH-PIERUCCI
Tchotcho
Marceline
Diretor jeral; direson di konsolidason
di dimokrasia ku formason sibiku
Togo
Tel.:(228)91424270
MANSARAY Imelda Ann Marie
Reytor principal
Skola di pursoris di Freetown
Siera Leoa
Tel.:(232)76530964
NDOW Isatou
Director skola superior di Gambia
Gambia
Tel.:(220)9908826/4483062
NZAU MUTETE Ginette
Representanti risidenti di BAD na
BAD
ONOKOKO Gaspard
GRAREDEP
Senegal
Tel.:(221)775530857
OUATTARA Kourbie Modibo
Ministeriu di Idukason Nasional ku di
Alfabetisason
Burkina Faso
OLUTAYO Olusegun
Kumison CEDEAO Togo
Tel.:(228)66041523
NASSOURY Seydou
Diretor jeral di skola nasional di
pursoris di insinuprimariu di Kumbia
ENEP
Burkina Faso
Tel.:(226)70237013
NDIAYE Bala
INEADE
Senegl
Tel.:(221)775445305
154
NDIAYE BEYE Khady
SG. Director di planiamentu ku di
raforma/MENS Senegal
[email protected]
Tel.:(221)775383063
NDOMBI Christian
Konselyeru rejional/CLT
UNESCO-BREDA
Senegal
Tel.:(221)338492323
OUEDRAGO/ZONGO Eleonor J
Grupu di tarbaju na idukason noŋ
formal GGTENF/ADEA
Burkina Faso
Tel.:(226)50365845/70239694
PACODI T. Barthelemy
CNU
Burkina Faso
SACANOUD Kouame Benoit
Pursor mpulma-mpulmadur
ENS
Kosta di Marfin
Tel.:(225)07258096
TALL Boubacar
Konsultor
Institutu Nasional di Studu ku Ason
INEADE
Senegal
Tel.:(221)775491762
SAM KUILBILA
Diretor jeral di inspeson ku formason
pedagojiku
DGIFP
Burkina Faso
Tel.:(226)70749794
SAMAH TINTA
Inspetora di idukason nasional
risponsabel pa pre-skolar
Togo
Tel.:(228)90093095
SARR ABDOU
IA/ Dakar
Senegal
SAWADOGO S. INNOCENT
Ministeriu di idukason ku di
alfabetisason
Burkina Faso
SIBY MARIE
MEN/CABINET
Senegal
Tel.:(221)776312357
TOURE BRAIMA
INFADE
Senegal
Tel:(221)775503495
TOURE THIAM MAREMA
Sef di seson SHS
UNESCO
Senegal
Tel:(221)776379615
TOURE MOUSTAPHA
Sekertariu isekutibu
CEB/DPRE
Senegal
Tel:(221)775341731
TRAORE/BICABA B. MADELEINE
Ministeriu di diritus di pekaduris
Burkina Faso
Tel.(226)70394404
155
[email protected]/ag
[email protected]
TRAORE ISSIAKA
CNV
Burkina Faso
SOULAMA BABA AHMED
Sikertariu jeral di kumison nasional di
UNESCO
CNU
Burkina Faso
Tel:(226)70264985
SY/OUEDRAOGO AGATHE
Kordinadur di planu CCCD di
Brukina Faso
Email:
di Alfabetisason
Burkina Faso
TRAORE MAMADU
MinisteriuNasional di idukason ku di
alfabetisason
Burkina Faso
UGWUNZE GLORIA
Funsionariu di mpulma-mpulma
CEDEAO/ABUJA
Nijeria
Tel:(234)8055605025
KANE MAME DIARRA
Asistenti
UNESCO/BREDA
Senegal
Tel:(221)771932671
GANDZION OLIVIA
Stajiariu
UNESCO/BREDA
Senegal
Email:Olí[email protected]
WANDAOGO ISSA
Ministeriu di idukason Nasional ku di
Alfabetisason
WENMENGA SIASSAN
CNUBurkina Faso
ZAGRE PATRICIA
CNU
Burkina Faso
ZAN ELIE
Ministeriu di idukason Nasional ku
Alfabetisason
Burkina Faso
INFOGRAFIA
DIOUF ASSANE
Infografu
UNESCO
Senegal
Tel:(221)775705359
ASISTENTIS
BOMBO VIVIANE
Sikertariu Bilingi
CEDEAO/ABUJA
Nijeria
[email protected]
tel:(234)7064231
GARCIA NINA
Stajiariu
UNESCO/BREDA
Senegal
156
157

Subtema 1: Kultura di pas

Transcript

Documenti analoghi

MAGGIO 2010.pub

Pate, `a mamma e figlie... (`o)

Skolas Públiku di Boston

warcraft story

Skolas Públiku di Boston